اشاره
این دو واژه که در مقابل «بخل» است، غالبا در یک معنی استعمال می شود، ولی گاه از بعضی کلمات استفاده می شود که «جود» مرحله بالاتر از «سخاوت» است، زیرا درتعریف «جود» گفته اند: «بخشش بدون درخواست است که در عین حال، بخشش خود راکوچک بشمارد. » گاه گفته اند: «جود، خوشحال شدن از درخواست مردم و شادگشتن به هنگام بخشش است. » بعضی نیز گفته اند: «جود بخششی است که مال را، مال خدا بشمرد و سائل رابنده خدا بداند و خودش را در این میان واسطه ببیند» ، در حالی که «سخاوت» معنی وسیع تری دارد و هرگونه بذل و بخشش را شامل می شود.
بعضی نیز گفته اند: «کسی که بخشی از اموال خود را ببخشد و بخش دیگر را برای خودبگذارد، صاحب سخاوت است و کسی که اکثر آن را ببخشد و مقدار کمی را برای خود بگذارد، دارای جود است» . مطابق تمام این تعریفها «جود» مرحله بالاتر از «سخاوت» است.
به هر حال «جود» و «سخاوت» از فضایل مهم اخلاقی است، هر اندازه «بخل» نشانه پستی و حقارت و ضعف ایمان و فقدان شخصیت است، «جود» و «سخاوت» نشانه ایمان و شخصیت والای انسان است.
در آیات قرآن مجید گرچه واژه «جود» و «سخاوت» به کار نرفته است، اما تعبیرات دیگری دیده می شود که منطبق بر این دو مفهوم است و قرآن نیز برای آن ارج فراوانی بیان کرده است، به عنوان نمونه به آیات زیر توجه فرمایید:
1 - «... یحبون من هاجر الیهم و لا یجدون فی صدورهم حاجة مما اوتوا و یؤثرون علی انفسهم و لو کان بهم خصاصة...» (حشر، 9)
... و کسانی را که به سویشان هجرت کنند، دوست می دارند و در دل خود نیازی به آنچه به مهاجران داده شده، احساس نمی کنند و آنها را بر خود مقدم می دارند، هر چند خودشان بسیار نیازمند باشند...
2 - «و یطعمون الطعام علی حبه مسکینا و یتیما و اسیرا- انما نطعمکم لوجه الله لا نرید منکم جزاء و لا شکورا» (دهر، 8 و 9)
و غذای (خود) را با این که به آن علاقه (و نیاز) دارند، به مسکین و یتیم و اسیرمی دهند- (و می گویند:) ما شما را به خاطر خدا اطعام می کنیم و هیچ پاداش و سپاسی از شمانمی خواهیم.
3 - «مثل الذین ینفقون اموالهم فی سبیل الله کمثل حبة انبتت سبع سنابل فی کل سنبلة ماة حبة و الله یضاعف لمن یشاء و الله واسع علیم» (بقره، 261)
کسانی که اموال خود را در راه خدا «انفاق» می کنند، همانند بذری هستند که هفت خوشه برویاند که در هر خوشه یکصد دانه باشد و خداوند آن را برای هر کس بخواهد (وشایستگی داشته باشد) ، دو یا چند برابر می کند و خدا (از نظر قدرت و رحمت) وسیع و (به همه چیز) داناست.
4 - «الذین ینفقون اموالهم باللیل و النهار سرا و علانیة فلهم اجرهم عند ربهم و لاخوف علیهم و لا هم یحزنون» (بقره، 274)
آنها که اموال خود را شب و روز پنهان و آشکار انفاق می کنند، مزدشان نزدپروردگارشان است، نه ترسی بر آنهاست و نه غمگین می شوند.
5 - «لن تنالوا البر حتی تنفقوا مما تحبون و ما تنفقوا من شی ء فان الله به علیم» (آل عمران، 92)
هرگز به (حقیقت) نیکوکاری نمی رسید! مگر این که از آنچه دوست می دارید (در راه خدا) انفاق کنید و آنچه انفاق می کنید، خداوند از آن آگاه است.
6 - «الذین یؤمنون بالغیب و یقیمون الصلاة و مما رزقناهم ینفقون» (بقره، 3)
(پرهیزکاران) کسانی هستند که به غیب (آنچه از حس پوشیده و پنهان است) ایمان می آورند و نماز را بر پا می دارند و از تمام نعمتها و مواهبی که به آنان روزی داده ایم، انفاق می کنند.
7 - «و لا تجعل یدک مغلولة الی عنقک و لا تبسطها کل البسط فتقعد ملومامحسورا» (اسراء، 29)
هرگز دستت را بر گردنت زنجیر مکن (و ترک انفاق و بخشش منما) و بیش از حد نیزدست خود را مگشا تا مورد سرزنش قرار گیری و از کار فرو مانی.

تفسیر و جمع بندی
چهره سخاوتمندان در قرآن
در نخستین آیه مورد بحث، سخن از گروهی سخاوتمندان انصار مدینه است که باآغوش باز از مهاجرانی که خانه و کسب و کاری نداشتند، استقبال کردند و آنها را برخودشان مقدم داشتند و حتی گفتند: «ما اموال و خانه هایمان را با آنها تقسیم می کنیم وچشم داشتی به غنائم جنگی نیز نداریم. »
قرآن درباره آنها در آیه فوق می گوید: «آنها کسانی را که به سویشان هجرت می کنند، دوست دارند و در درون دل نیازی نسبت به آنچه به مهاجران داده شده، احساس نمی کنند وآنها را بر خود مقدم می دارند، هر چند شدیدا فقیر باشند، ... یحبون من هاجر الیهم ولا یجدون فی صدورهم حاجة مما اوتوا و یؤثرون علی انفسهم و لو کان بهم خصاصة... » (حشر، 9)
به گفته بعضی از مفسران معروف: «در تاریخ بشریت، چنین استقبالی سابقه نداشته است که گروهی غریب در شهری وارد شوند و مؤمنان آن شهر چنان استقبالی از آنان کنند که حتی آنها را بر خویش مقدم شمرند و حاضر باشند تمام زندگی خود را با آنان تقسیم نمایند، حتی در بعضی از روایات وارد شده است که عدد مهاجران نسبت به داوطلبان پذیرایی از آنهاکم بود به همین دلیل، گاه در میان دو و یا چند نفر، بر سر افتخار میزبانی مهاجران، اختلاف پیدا می شد که برای حل آن به قرعه متوسل شدند. » (1)
به هر حال، خداوند این محبت و بلند نظری و ایثار و سخاوت را که از ویژگیهای انصار بود، می ستاید.
در دومین آیه مورد بحث، سخن از بزرگوارانی است که غذای خود را در حالی که شدیدا به آن نیاز داشتند به مسکین و یتیم و اسیر دادند، بدون این که هیچ انتظار پاداش وتشکری داشته باشند، «و یطعمون الطعام علی حبه مسکینا و یتیما و اسیرا×انمانطعمکم لوجه الله لا نرید منکم جزاء و لا شکورا» (دهر، 8 و 9)
روایات فروانی از طرق شیعه و سنی، حکایت از این دارد که آیات 8 و 9 سوره «دهر» در فضیلت اهلبیت علیهم السلام نازل شده است. «مرحوم علامه امینی» در «الغدیر» 34 نفراز علماء معروف اهل سنت را نام می برد که این حدیث را در کتابهای خود آورده اند (با ذکر نام کتاب و صفحه آن) (2)
بنابراین حدیث مزبور در میان اهل سنت مشهور، بلکه متواتر است و علمای شیعه اتفاق نظر دارند که همه سوره «دهر» یا بخش قابل ملاحظه ای از آیات آن، درباره اهلبیت پیامبر صلی الله علیه و اله (علی، فاطمه زهرا، حسن و حسین علیهم السلام) نازل شده است.
دقت در آیات سوره «دهر» نشان می دهد که خداوند چگونه از این سخاوتمندان ایثارگر مدح و ستایش کرده و عمل آنها را ستوده و بالاترین پاداش را برای آنها قرارداده است. در یک جا از آنها به عنوان «ابرار» و در جای دیگر از آنها به عنوان «عباد الله» (بندگان خاص خدا) یاد کرده است.
در سومین آیه، تشویق بی نظیری نسبت به انفاق کنندگان سخاوتمند دیده می شود. با تعابیری که در آیات انفاق بی نظیر است، می فرماید: «کسانی که اموال خود را در راه خداانفاق می کنند، همانند بذری است که هفت خوشه برویاند و در هر خوشه نیز یکصد دانه باشدو خداوند آن را برای هر کسی بخواهد (و شایسته بداند) دو یا چند برابر می کند و خداوند توانا وداناست، مثل الذین ینفقون اموالهم فی سبیل الله کمثل حبة انبتت سبع سنابل فی کل سنبلة ماة حبة و الله یضاعف لمن یشاء و الله واسع علیم» (بقره، 261)
اگر آیه را بر خلاف ظاهر آن تفسیر کنیم و حذف و تقدیر نیز قایل نشویم، آیه دلالت بر این دارد که رشد و نمو بی نظیر در روح و جان انفاق کنندگان نیکوکار صورت می گیرد. اموال آنها بر اثر انفاق چندین برابر شده و خودشان نیز در پرتو سخاوت، مدارج کمال را به سرعت می پیمایند و حتی گامهای کوچک در این راه آثار عظیم دارد.
به این ترتیب انفاق علاوه بر اینکه مایه رشد بشری است، مایه رشد و تکامل اخلاقی و معنوی خود انسان نیز هست.
در روایت آمده است که امام سجاد علیه السلام، هر گاه که چیزی به سائلی می بخشید، دست سائل را نیز می بوسید، عده ای علت این کار را از حضرت جویا شدند. حضرت علیه السلام درجواب فرمودند: «لانها تقع فی ید الله قبل ید العبد، این به خاطر آن است که (این بخشش) پیش از آن که به دست بنده قرار گیرد، به دست خدا می رسد. » (3)
در چهارمین آیه، ضمن اشاره به نکته مهمی درباره انفاق، آمده است: «کسانی که اموال خود را در شب و روز، پنهان و آشکار انفاق می کنند، پاداششان نزد پروردگارشان است، نه ترسی بر آنهاست و نه غمگین می شوند، الذین ینفقون اموالهم باللیل و النهار سرا وعلانیة فلهم اجرهم عند ربهم و لا خوف علیهم و لا هم یحزنون» . (بقره، 274)
بنابراین «سخاوت» و «انفاق» در راه خدا به هر شکل و صورتی که باشد، محبوب وپسندیده است، از سوی دیگر «انفاق» ترس از عذاب الهی را برطرف ساخته و حزن واندوه را می زداید. افراد انفاقگر و بخشنده خوف و وحشتی از آینده ندارند، زیرا، خداوند زندگی آنها را تضمین کرده است و به خاطر از دست دادن بخشی از اموالشان اندوهگین نمی شوند، زیرا می دانند، آنچه از فضل پروردگار به آنها داده می شود، بیشتراز آن است که از دست داده اند.
پنجمین آیه باز با تعبیر تازه ای در زمینه انفاق می فرماید «هرگز به (حقیقت) نیکوکاری نمی رسید، مگر آن که از آنچه دوست می دارید (در راه خدا) انفاق کنید و آنچه انفاق می کنید، خداوند از آن با خبر است، لن تنالوا البر حتی تنفقوا مما تحبون و ما تنفقوا من شیی ء فان الله به علیم» (آل عمران، 92)
در ادبیات عرب «بر» به معنی نیکوکاری توام با توجه و از روی قصد و اختیار است و این نشانه شخصیت و روحانیت انسان می باشد. جالب این که «بر» در آیه به طور مطلق ذکر شده و نشان می دهد تا سخاوت و انفاق نباشد، انسان هرگز به حقیقت نیکوکاری نمی رسد. گرچه بعضی از مفسران واژه «بر» را به معنی «بهشت» و بعضی به معنی «تقوا» وبعضی به معنی «پاداش نیک» گرفته اند، ولی ظاهر این است که مفهوم «بر» وسیع بوده وشامل همه اینها نیز می شود.
در ششمین آیه، انفاق را ضمن این که یکی از ارکان مهم تقوا ذکر کرده- تقوایی که سرچشمه هدایت الهی و محتوای قرآنی است- می فرماید: «پرهیزکاران کسانی هستند که ایمان به غیب دارند (ایمان به خدا و جهان ماوراء طبیعت) و نماز را برپا می دارند و از نعمتهایی که بر آنها روزی داده ایم، انفاق می کنند، الذین یؤمنون بالغیب و یقیمون الصلاة و ممارزقناهم ینفقون» (بقره، 3)
با توجه به اینکه «ینفقون» به صورت فعل مضارع ذکر شده، مفهومش این است که آنها انفاق مواهب الهی را به طور مستمر انجام می دهند و این نشانه سخاوتمندی آنهاست که در نهادشان ریشه دوانده و به صورت یک صفت برجسته در آمده است.
تعبیر به «مما رزقناهم» (از آنچه به آنان روزی داده ایم) اشاره به نکته لطیفی می کندو آن این که آنها می دانند که همه اموال، مواهب الهی است، بنابراین، دلیلی ندارد که از انفاق بخشی از آن در راه بندگان نیازمند خدا، «بخل» بورزند. در ضمن روشن است که «انفاق» منحصر به زکات نیست، بلکه معنی گسترده ای دارد که هم صدقات واجب و هم مستحبات را شامل می شود.
در هفتمین و آخرین آیه، ضمن دادن دستور به رعایت اعتدال در بذل و بخشش ودوری از افراط و تفریط و نشان دادن تصویری از صفت سخاوت که حد وسط در میان «بخل» و «اسراف» است، می فرماید: «دستت را بر گردنت زنجیر مکن (و ترک انفاق وبخشش منما) و بیش از حد نیز آن را مگشا (و آلوده اسراف و تبذیر مشو) مبادا مورد سرزنش قرار گیری و از کار فرومانی، و لا تجعل یدک مغلولة الی عنقک و لا تبسطها کل البسطفتقعد ملوما محسورا» (اسراء، 29). این آیه، تعریف روشنی برای سخاوت است.
امام صادق علیه السلام در حدیث معروفی این مطلب را ضمن مثال روشنی بیان داشته اند:
«مشتی خاک را از زمین برداشت و محکم در دست گرفت، فرمودند:این بخل است، سپس مشت دیگری برداشت و دست را چنان گشود که تمام خاکها، روی زمین ریخت، سپس فرمودند:این اسراف است، مرتبه سوم، مشتی خاک برداشت و کف دست را رو به آسمان کردو دست را گشود، مقداری از خاکها از لابلای انگشتان و اطراف دستشان فرو ریخت و مقداری باقی ماند، حضرت علیه السلام فرمودند:این حد اعتدال است (و حقیقت سخاوت همین است) » (4)
در آیه مورد بحث از «بخل» تعبیر به «زنجیر شدن بر گردن» شده است و از اسراف به گشودن دست، آن چنان که کاری از آن ساخته نباشد و هر دو را مورد سرزنش قرارگرفتن و از کار باز ماند (ملوما محسورا) ذکر می کند.
از مجموع آیات مختلفی که به نحوی به مساله سخاوت و انفاق و بذل و بخشش ارتباط دارد- که بخشی از آن را در بالا تفسیر کردیم- به خوبی عظمت و اهمیت وارزش والای این صفت برجسته انسانی ظاهر می شود، نه تنها باعث نظم و سعادت جوامع انسانی و مبارزه با فقر و محرومیتی که سرچشمه انواع نابسامنی ها و گناهان است، می شود بلکه در تکامل معنوی و روحی انسان نیز نقش بسیار مهمی دارد.

پاورقی :
1 - فی ظلال، ج 7 (ذیل آیه) .
2 - الغدیر، ج 3، ص 107 به بعد. احقاق الحق، ج 3، ص 157- 171. (در این کتاب حدیث مزبور از36نفر از دانشمندان اهل سنت با بیان ماخذ حدیث ذکر شده است.)
3 - بحار الانوار، ج 93، ص 129.
4 - تفسیر نور الثقلین، ج 3، ص 158. 
5- بقره
6- بحار الانوار، ج 93، ص261
7- بقره/129
8- آل عمران/274
9- بقره/ 92
10- اسراء/ 3
11- تفسیر نور الثقلین، ج 3، ص 158.

نوشتن دیدگاه