شيخ اقدم ابومحمد ازدى نيشابورى، از فقها و متكلّمان بزرگ و از استوانه‏ هاى مذهب اماميّه. وى از اصحاب امام جواد و هادى و عسگرى عليهم‏السلام بوده و گفته شده كه از امام رضا عليه‏السلام نيز روايت كرده است. از تاريخ ولادت او و ميزان عمرش، اطلاعى در دست نيست، ولى به قرينه اينكه از اصحاب رضا عليه‏السلام بوده، مى‏توان حدس زد كه در نيمه دوم قرن دوم هجرى (از 170 ه. به بعد) متولّد شده است. تاريخ وفات او طبق نظر مشهور، به سال 260 ه. و در همان زمانى كه امام حسن عسكرى عليه‏السلام براى بار دوم بر او درود فرستاد، اتفاق افتاد. او در نيشابور مدفون گشته است. قبر او اكنون زيارتگاه عاشقان است. وى از يك خانواده علمى و فرهنگى برخاست و در نيشابور به تحصيل پرداخت. سپس براى تكميل تحصيلات، رهسپار عراق و حجاز گرديد و در اين مدت، بارها خدمت امامان جواد، هادى و عسكرى عليهم‏السلام رسيد و از آن‏ها احاديث بسيارى شنيده است. امام حسن عسكرى عليه‏السلام بارها از او و تأليفاتش تجليل كرده و در مقاطع گوناگون، مدح بليغى از او به عمل آورده است. وى پس از كسب مدارج علمى، به نيشابور برگشت و مردم اين شهر مقدم او را گرامى داشتند. پدرش، شاذان، مردى فقيه، از اصحاب يونس بن عبدالرحمن و از ارادتمندان امام كاظم عليه‏السلام بود. برادران او، على بن شاذان و محمد بن شاذان و همچنين نوه برادرش، ابوعبداللّه شاذانى، از شاگردانش بوده‏اند. از جمله استادان او، پدرش، شاذان، از اصحاب يونس بن عبدالرحمن بود.
مشايخ روايى ديگر وى محمد بن أبى عمير، صفوان بن يحيى، حسن بن محبوب، حسن بن على بن فضّال، محمد بن اسماعيل بن بزيع، محمد بن حسن واسطى، اسماعيل بن سهل و بسيارى ديگر بوده‏اند. از شاگردان معروف او (غير از برادرانش) على بن محمد قتيبى بود كه شيخ طوسى او را مردى فاضل معرفى مى‏كند و ابوعمرو كشى نيز در تصنيف رجال خود، بر تمام گفته‏هاى او اعتماد كرده است. وى هم‏عصر فضل بن شاذان رازى بود كه از اهل سنّت روايت مى‏كرد و ابن نديم در معرفى آثار آن دو دچار خلط شده است. همچنين يكى ديگر از معاصران وى سديدالدين فضل بن شاذان بن جبرئيل قمى، صاحب كتاب، ازاحة العلة است كه شيخ حرّ عاملى در معرفى كتاب مذكور، دچار اشتباه شده و آن را به صاحب ترجمه نسبت داده است.
نجاشى تعداد تصنيفات وى را 180 كتاب و رساله ذكر مى‏كند و سپس برخى از آثار او را برمى‏شمارد كه از جمله آن‏ها المعيار و الموازنة، الرّد على الفلاسفة، اثبات الرجعة و الرجعة و أحاديثها مى‏باشند. وى در جهت تأليف كتاب‏هايش، از مدافعان اصلى مذهب تشيّع نيز به شمار مى‏رفت. از اين‏رو، حكومت وقت وى را تحت فشار قرار مى‏داد و بعضا بازجويى‏هايى نيز از او به عمل مى‏آورد. عبداللّه بن طاهر، يكى از فرمانداران بنى عبّاس، به وى گفت: مى‏خواهم اعتقاد تو را درباره سلف بدانم. فضل گفت: ابوبكر را دوست دارم و از عمر بيزارم. عبداللّه گفت: چرا از عمر بيزارى؟ گفت: به واسطه آنكه عبّاس را از شورا بيرون كرد. اين جواب لطيف، كه متضمّن خوش آمد عبّاسيان بود، باعث شد تا جانش نزد عبداللّه در امان بماند. شيخ طوسى به نقل از ابوعلى بيهقى مى‏نويسد: فضل بن شاذان در يكى از روستاهاى نيشابور بود كه خبر ورود خوارج و خصومت شديد آنان به وى رسيد، و فضل كه جانش در خطر بود، پا به فرار گذاشت و در اثر خستگى راه و خشونت سفر، مريض شد و از دنيا رفت.

نوشتن دیدگاه