درباره علت اقدام انصار و ترک حمایت از اهل بیت علیه السلام باید به اموری چند توجه داشت : 1. امروز پس از گذشت چهارده قرن از رویداد سقیفه ، بر پایه آن چه از تاریخ در دست ماست ، نخستین گروهی را که به گردهمایی برای تعیین جانشین پیامبر اقدام ورزیدند ،انصار می شناسیم نه مهاجران ،حال آن که باید توجه داشت مدرک اصلی بیان آن رویداد ، گفتار خلیفه دوم است و چون وی از مهاجران است ، گزارش او در مورد انگیزه انصار چندان پذیرفته نیست. افزون بر این که دلایلی نشان می دهد که گفتگوی انصار به طور جدی زمانی پیرامون جانشینی پیامبر صلی الله علیه و آله قرار گرفت که مهاجران به مجلس آنها وارد شدند.
از اخبار چنین دانسته می شود که منزل سعد بن عباده جنب سقیفه بوده است. زیرا پس از گفتگوهای آن روز ، او را بر دوش گرفتند و به آرامی به خانه اش بردند.آن چه با موقعیت و روحیه انصار بیشتر سازگار است این که احتمالا در اان روز تنی چند از انصار برای عیادت سعد نزد وی رفته باشند و در همان ساعات ، کسی خبر رحلت رسول خدا صلی الله علیه و آله را به وی رسانده و سعد خواسته است ضمن دلجویی از عیادت کنندگان در سقیفه با عده ای از همفکران خود پیرامون مسایل جاری مدینه و آینده اسلام به گفتگو نشیند.بسیار طبیعی است که در چنین موقعیت سیاسی ، هر شخصیت اجتماعی سراسیمه شود و بخواهد پیرامون رخدادهای گذشته و آینده با عده ای گفتگو کند.
هیچ تاریخ نویسی بدون استدلال به خبر نقل شده از سوی خلیفه دوم ،انصار را با تشکیل آن گرد همایی ساده ، به کوشش برای تصاحب خلافت متهم نکرده است. اما از آن جا که این واقعه با بیان مخالفان انصار و قهرمانان اصلی سقیفه ترسیم و تشریح شده و وسایل تبلیغاتی خلفا آن را ترویج کرده است و روایات مخالف و متناقض ، کنار زده شده است ، آیندگان آن را رویدادی برخاسته از هوس انصار - به ویژه سعد بن عباده - و به انگیزه تصاحب حکومت قلمداد نموده اند. (379)
نمی توان انکار کرد که یکی از عوامل مهمی که ملاقات عادی انصار را جلوه سیاسی و تشکیلاتی داد ،ورود آن سه مهاجر به جمع انصار بود. آنها صحنه را دگرگون کردند و آن اجتماع را به سمتی که خود می خواستند متمایل ساختند و از آن بهره ای بردند که می خواستند. آن گاه چنین وانمودند که نخستین کوشش گران تصاحب خلافت ، انصار بوده اند و مهاجران از ترس فتنه انگیزی انصار بوده است که به تعیین خلیفه پرداختند. (380)
در هر حال ، از مسالمت انصار که به معاونت مهاجران راضی شدند ،دانسته می شود که آنها در اجتماع نخست خود چندان بر تصاحب خلافت تصمیم نداشتند. برخی پژوهشگران نوشته اند : انصار با احتمال فرو پاشی جامعه سیاسی که پیامبر صلی الله علیه و آله بنا کرده بود ، با تجمع خود می خواستند قدرت را به دست گیرند.آنها می پنداشتند که مهاجران ، دلیل موجهی برای اقامت در مدینه ندارند و به شهر خود مکه باز خواهند گشت. آنهایی که مایل باشند در مدینه بمانند احتمالا حکومت انصار را خواهند پذیرفت. (381)
2. گذشته از این تحلیل ها ،چنان که قبل از این اشاره کردیم ،تنی چند از شرکت کنندگان در گردهمایی سقیفه که بیشتر به طایفه اوس وابسته بودند ، هدفشان از شرکت در آن انجمن ، ارائه طرحی برای جلوگیری از به حکومت رسیدن علی بن ابی طالب علیه السلام بود. اسید بن حضیر ، سرکرده طایفه اوس ، از همینان است. او هر چند در جبهه انصار بود ، با موضع گیری آینده اش نشان داد که یار پنهانی مهاجران ریاست طلب و دشمن اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله است. وی از نخستین بیعت کنندگان با خلیفه اول و از کسانی است که برای بیعت ستاندن از علی بن ابی طالب علیه السلام و دیگر هاشمیان ،به سمت خانه بانو فاطمه زهرا علیه السلام شتافت.
جز این جند تن ،که همانند جاسوسان دو جانبه عمل می کردند ،افراد سست اعتقاد و آنها که هوای ریاست در سر داشتند ، به سبب حسادت یا رقابت ، با زمامداری علی علیه السلام چندان موافق نبودند.بعضی نیز به دلایلی که یاد خواهیم کرد ،با او مخالف بودند.
غیر از اینان ، بقیه به منظور جلوگیری از به قدرت رسیدن مهاجران ، به سقیفه شتافتند ،نه به قصد بی توجهی به گفتارهای رسول اکرم صلی الله علیه و آله در جانبداری از دامادش. جز این که از همین عده ، برخی با اعتقاد و ارادت به علی بن ابی طالب علیه السلام ،به حکومت رسیدن آن حضرت را در حقیقت نخستین گام برای حکومت آینده مهاجران شناختند.انصار اگر چه دانش و تجربه سیاسی نداشتند ،تا این اندازه درک می کردند که قدرت طلبان نخواهند گذاشت حکومت فرد برگزیده اهل بیت علیه السلام دوام یابد. دیر یا زود نظام عادلانه ای که خواسته ایشان است برچیده می گردد و افرادی به قدرت دست می یابند که نه برای دین ارزشی قائل اند و نه برای گروه انصار. حرکت های مرموز عده ای از مهاجران ، از غدیر تا مدینه ، نیز سر پیچی از شرکت در لشکر اسامه و رفتارهایی دیگر ، از نگاه انصار دور نبود و به پیش بینی آنها ، حکومت به داماد پیامبر صلی الله علیه و آله ، علی بن ابی طالب علیه السلام نمی رسید.
پس از ماجرای جلوگیری از نوشتن وصیت پیغمبر خدا صلی الله علیه و آله بیشتر افراد متوجه شدند که موضوع مخالفت با زمامداری علی بن ابی طالب علیه السلام واقعا جدی است. زیرا می پنداشتند آنها که در زمان حیات پیامبر صلی الله علیه و آله چنین جسورانه بر دشمنی علی علیه السلام اصرار می ورزند ،بی شک در نبود ایشان بهتر و بیشتر بر ضدیت با او تاکید خواهند نمود.آن رفتار در خانه پیامبر صلی الله علیه و آله همه را مبهوت ساخته بود و کسانی را که تا آن زمان معلوم نبود از چه کسی حمایت می کنند و به دنبال چه هدفی هستند ،به یکدیگر و به مردم شناسانده و آشکار شد که جمعیتی همدست بر آنند که به طور جدی ،به مخالفت با اهل بیت برخیزند.
3. از گفتگوهای مهاجر و انصار در سقیفه ، به خوبی بر می آید که انصار نسبت به مهاجران بسیار نرمخو و مسالمت جو بودند و از همین رو چون سخن پیشوایی به میان آمد حاضر شدند خلافت را با شرکت مهاجران عهده دار شوند.آنها خلافت و پیشوایی را برای سلطه بر مقدرات و شئون مسلمانان دنبال نمی کردند و بیشتر منظورشان پیشگیری از زیان و صدمه ای بود که با حکمرانی مهاجران ممکن بود برایشان پدید آید.
4. بیم و هراس انصار از مهاجران ،علتی چند داشت که یکی بر گرفته از هشدارهای رسول اکر.صلی الله علیه و آله بود.بیان عامل ریشه دار این که :در پی جنگ های هشت ساله پیامبر صلی الله علیه و آله با مشرکان ، قریش از مردم مدینه ضربات سهمگینی تحمل کرده بودند.پیشتر از اینها نیز ، موضوع پیمان عقبه دوم که انصار پذیرفتند از پیامبر صلی الله علیه و آله و اسلام دفاع کنند ،عامل کینه مکیان نسبت به اهالی مدینه بود.زیرا پس از این پیمان بود که هجرت مسلمانان آغاز شد و مدینه مرکز حکومت اسلامی گردید.انصار با استقبال از پیامبر صلی الله علیه و آله کسی را یاری و حمایت می کردند که عرب را به سختی خفت داده و آرامش را از ایشان ربوده بود.بدان حد از او خشمگین بودند که برای کشتن وی دندان به هم می ساییدند!
پیوسته مکیان مهاجر و غیر مهاجر ،نسبت به انصار در پی به دست آوردن فرصت مناسب برای فرونشاندن کینه خود بودند ،که در دوران حیات پیامبر صلی الله علیه و آله زمینه آ:فراهم نشده بود.از این رو انصار اوس و خزرج همواره از روزی که پیامبر صلی الله علیه و آله نباشد و مکیان بخواهند انتقام گذشته را بگیرند در هراس به سر می برند. آنها فریاد سعد بن عباده را که در روز فتح مکه می گفت امروز روز انتقام است. هنوز از یاد نبرده بودند.برای انصار روشن بود که دیر یا زود روسای قبایل مکه از آنها انتقام خواهند کشید. این هراس ،حباب بن منذر را در سقیفه واداشت تا به مهاجران بگوید : از این بیمناکم که اگر این امر در دستان شما محکم شود ، به سبب کینه های گذشته ،با ما نبرد و ستیزه کنید. (382)
او چون از سقیفه بیرون می آید به همراهانش می گوید : روزی به آن چه گفتم ،خواهید رسید. به خدا سوگند ،گویا می بینم فرزندان شما بر در خانه های آنان دست نیاز دراز کرده ،آنان از دادن جرعه ای آب به شما خودداری می ورزند. ابوبکر پاسخ می دهد : آیا از ما چنین هراسناکید ؟ حباب پاسخ می دهد : نه... از تو هرگز ، لیکن از کسی که پس از تو روی کار خواهد آمد ، آری.(383)
ابن قتیبه می نویسد : در آن مجلس ، حباب به ابوبکر گفت :پس از تو کسی خواهد آمد که طعم ستم را به ما بچشاند.(384)
ابن ابی الحدید می نویسد : رویدادهای آینده ،فراست حباب را به اثبات رساند.آن گاه که بنی امیه به زمامداری دست یافتند ،در حمله به مدینه رخداد حره به کرداری دست یازیدند که آدمی از بیان آن شرم می کند.(385)
پس از آن که انصار دانستند موضوع خلافت به زودی از جایگاه اصلی خویش خارج خواهد شد و کسانی به آن دست می یابند که نه تنها امتیازی بر انصار ندارند ،بلکه پس از ریاست خود ، طومار انصار را بر خواهند چید ، درنگ را سزاوار ندیدند و شتاب زده با تشکیل گردهمایی ، در پی دور ساختن مخالفان خود از عهده داری خلافت برآمدند ،هر چند جلسه آنان به رقیبانشان بیشتر کمک کرد.
گذشته از این همه ، موضوعی دلگرم کننده ،وجدان مضطرب ایشان را آرام می ساخت. آنها چون به نقش گذشته خود در نفوذ و گسترش اسلام می اندیشیدند ، منصب خلافت را به منزله پاداش زحمات خویش می دانستند و با توجه به این امر ، خویشتن را خطا کار نمی شناختند.به اعتقاد ما این بهانه ،برای دفع نکوهش وجدان چندان بی پایه نبود ، اما حقیقت آن است که اگر ایشان شتاب نمی کردند و همگان بر طبق فرمان رسول اکرم (ص)عمل می کردند هیچ گونه اتفاقی رخ نمی داد و سعادت و امنیت همه تامین می شد.(386)
علامه مظفر در این باره می نویسد :
این عوامل گاهی افرادی را که دارای روحیه عادی هستند قانع می سازد که تمایلات خود را اجرا کنند.... معتقد شوند آن چه خواسته های آنها ، بر اثر یورش تاثیر عاطفه ،بدآنهاالهام کرده ،صحیح و درست است و موجب می شود که چشم ،روشن ترین نور حقی را که در راه هدایت این خواسته و هواها می تابد و آن دلیلی را که حاکی از نادرستی و فساد الهام نفسانی در جهت تمایلات خویش است ، نبیند.(387)

379) درباره شناخت سعد بن عباده و نظر رسول اکرم (ص) در مورد او ، ر.ک : الطبقات الکبری ،ج 3 ،بخش 2 ، ص 143 ،چاپ بریل ، اسدالغابة ،ج 2 ، ص 248.
380) اقتباس از بررسی نظریه عدالت صحابه ، ص 297 و 298.
381) جانشینی حضرت محمد صلی الله علیه و آله ،ص 51.
382) انساب الاشراف ،ج 1 ،ص 582 ،ح 1177. در جمله ای دیگر از انصار آمده است : ولکننا نخاف ان یلیها بعدکم من قتلنا ابناعهم و اخوانهم ما از آن می ترسیم که پس از شما کسانی متصدی این ار شوند که ما فرزندان و برادران آنها را کشته ایم.الطبقات الکبری ،ج 3 ،بخش اول ، ص 129 ،چاپ لیدن.
383) سیاه ترین هفته تاریخ ،ص 386 ،راستی ، آیا حباب می دانست که پس از ابوبکر ،عمر به سر کار می آید و آنا را در مرتبه پایین طبقات اجتماعی قرار می دهد ؟ می نویسند :خلیفه دوم برای کسانی از انصار که در جنگ بدر حضور داشتند چهار هزار درهم حقوق تعیین کرد ،ولی برای سردمداران شرک و نفاق مانند ابوسفیان که پس از فتح مکه به تظاهر ، اسلام آوردند پنج هزار درهم مقرر نمود.تاریخ یعقوبی ، ج 2، ص 153 ،شرح نهج البلاغه ،ابن ابی الحدید ،ج 8 ،ص 111 ،109.
384) الامامة و السیاسة ت ج 1، ص 10.
385) شرح نهج البلاغه ،ابن ابی الحدید ،ج 2، ص 53. در عصر عمر و عثمان نیز به انصار منصبی داده نمی شد.
386) این نکته به صراحت در جمله ای از حضرت فاطمه زهرا علیه السلام وجود دارد.بلاغات النساء ،ص 23.
387) اسرار سقیفه ، ص 141.

نوشتن دیدگاه