در تحلیل و بررسی فتوحات دوره خلفا ، تبیین اموری چند سزاوار است. از آن نمونه این که : آن کشور گشایی ها به چه انگیزه انجام می گرفت ؟ هدف شرکت کنندگان آن چه بود ؟ چرا علی بن ابی طالب علیه السلام ، داماد دلیر پیامبر(ص)، در آن نبردها شرکت نمی جست ؟پس از فتح سرزمین های تازه ،چه تغییر و تحولی در آن مناطق به وجود می آمد و چه فعالیت های فرهنگی - مذهبی صورت می گرفت ؟ آیا پیش از هجوم ،نخست اسلام و تعالیم آن به ساکنان آن شهرها عرضه می شد یا هجوم ها یکباره انجام می گرفت ؟
به منظور روشن شدن پاسخ این پرسش ها نکاتی بیان می شود.
1. تردیدی نیست که علی بن ابی طالب علیه السلام و فرزندانش در هیچ یک از این کشور گشایی ها شرکت نجسته اند و مردم نیز می دانستند که با توجه به سابقه دلاوری و شهامت آن جناب ، این سیاست نه به دلیل انزوا و بی تفاوتی ایشان پیش گرفته شده است و نه به موجب ترس از مرگ .تنها علیت آن بود که وی نمی خواست خود را در خدمت کسانی قرار دهد که آنان را غصب کننده حق خود می دانست.این همکاری ، دور از شان او و تایید کننده سیاست خلیفه وانمود می شد و به رفتار خلیفه و سپاهیانش در این جنگ ها اعتبار و مشروعیت می بخشید. جز اینها ، اطلاع ایشان از انیگزه آن کشور گشایی ها مانع از آن بود که وی بدین آسانی ،در آن نبردها شرکت جوید. آن چه برای امام علی علیه السلام روا بود و از آن جلوگیری نمی کرد ، شرکت یاران و پیروانش در آن نبردها بود. حضور آنان افزون بر آن که مایه دلگرمی سپاهیان بود ، از رخ دادن بسیاری رفتارهای غیر اسلامی سربازان ، جلوگیری می کرد.
تاریخ نویسان ، جز سلمان فارسی که در حکومت خلیفه دوم ، با اجازه امام علی علیه السلام عهده دار استانداری مداین گشت افراد زیر را در زمره جنگجویان نبردهای خلفا بر شمرده اند :
عمار یاسر : سواره نظام در فتح مصر و سرزمین بکر (721)
در زمان کوتاهی که وی از سوی خلیفه دوم استاندار کوفه بود با شش هزار نفر برای فتح شوشتر به کمک ابوموسی اشعری بدانجا رفت و عهده دار گروه سواران بود. (722)
در جلولا نیز با دوازده هزار سپاهی به مقابله با یزدگردیان پرداخت. (723)
مقداد بن اسود : با همکاری عمار یاسر در فتح مصر و سرزمین بکر شرکت داشت. (724)
حذیفة بن یمان : در فتح اردبیل و جنگ نهاوند و شوشتر.(725)
مالک اشتر : در جنگ با رومیان نواحی شام.(726)
هاشم بن عتبه :فرمانده سپاه پنج هزار نفری در فتح بیت المقدس (727)
و آذربایجان.(728)
براءبن عازب : در فتح قزوین و شوشتر.
حجربن عدی :در جنگ قادسیه و جلولا.
2. آن چه ما امروز فتوحات خلفا می شناسیم در نگاه جامعه شناختی - به دور از تعصب - چیزی جز گسترش قلمرو سیاسی و جغرافیایی به وسیله خشونت و لشکرکشی نبود ، پدیده ای که با دیدگاه و روش رسول اکرم صلی الله علیه و آله هیچ همخوانی نداشت و هیچ ضرورتی هم آن کردار شتابانه را توجیه نمی کند.
قرآن هدف بعثت پیامبران را گسترش عدالت و تربیت انسان یاد کرده است و آن چه در دوره خلفا رخ داد ، جز کوشش برای تاسیس امپراتوری و کسب غنایم و برده گیری فراگیر چیزی نبود. روآوری به گشودن دروازه های کشورهای همسایه ، زمانی انجام گرفت که مسلمانان هنوز جز الفبایی از اسلام چیزی نمی دانستند. ارزش های جاهلی در نهان زندگی ایشان ریشه داشت و ارزش های اعتقادی در عمق وجودشان نفوذ نکرده بود. گروه جنگنده پیشتاز ، از شهامت و رزم آوری چیزی کم نداشت ، اما از کمترین بینش و تربیت دینی محروم بود. آنها زمانی در گرداب جنگ ها فرو افتادند که برخی هنوز جز آیاتی چند از قرآن ،از دین هیچ نیاموخته بودند. این ضعف عمیق ، آن گاه که با پیروزی چشمگیر مادی در آمیخت و طعم غنیمت و لذت را به آنان چشاند ، همان معنویت اندک را هم از ایشان زدود و به خوشگذرانی عادت داد و از ادامه راهی که رسول خدا صلی الله علیه و آله برای استواری آن ، رنج ها کشیده بود دور کرد و از مسلمانان عناصری ساخت که با حفظ دنیایشان ، از هر خلیفه ای پیروی می کردند.
3. راستی آن تازه مسلمانان جنگجو و کشور گشاکه آن چنان با شتاب به فتح سرزمین های همسایه رو آورده بودند برای ساکنان آن سرزمین ها چه رها وردی داشتند؟!آیا تصمیم داشتند آنان را از مواهب مادی بهره مند کنند- که ایشان از مسلمانان بهرمندتر بودند - یا طرح فکری سازنده ای برای ایشان در نظر داشتند؟
هیچ تاریخی نویسی ننوشته است که در پی باز شدن دروازهای اسلام به روی آن مردم ،فرهنگ اسلامی و آداب ثرآنی به آ نان تعلیم داده شده باشد.ای کاش به همین اکتفا شده بود .نخستین بخشنامه پس از فتح این کشورها ،ممنوعیت بیان نگارش حدیث پیامبر صلی الله علیه و آله به بهانه مشغول داشتن مردم به قرآن بود.آن طرح ،طرح حمایت از قرآن معرفی شد،ولی در باطن جز دور افکنی زیرکانه سنت پیامبر(ص)نبود.در پی این بخشنامه هیچ فرد صحابی حق نداشت کمترین حدیثی در تفسیر یا توضیح آیه ای از قرآن باشد.نه فقط مردم ،اهل بیت آن حضرت نیز که مفسران واقعی قرآن شناخته می شدند،از این کار ممنوع بودند.
با این طرح ،سنت و بدعت در هم آمیخت و بازشناسی آنها سخت دشوار گردید و شبهات و خرافات ،بیش از حدیث رونق گرفت و انجام فعالیت فرهنگی برای آن که می خواست بعدها جامعه را به سوی اسلام راستین بازگرداند بسیار مشکل و بلکه ناممکن شد.در چنین برهه از زمان ،برای خلفا و جانشینان ایشان ،خام کردن و رام نمودن مردم برای پذیرش اهداف حگومت ،کاری آسان گردید و چون معیارهای حق و باطل و صحیح و ناصحیح در هم شده بود بانگ مخالفتی نیز از کسی بر نمی خواست و آن که فریادی بر می آورد یک صد فریاد علیه او به پا می خواست تا از پای در آید.
4.با ورود پر هیبت اسلام به سرزمین های دور و نزدیک ،پیروان آیین زرتشت ،مسیح ،یهود و...عقب نشستند و خود را در برابر آن ناتوان دیدند.اما از آنجا که این هیبت ،از سوی خلفا پیشینیانی فرهنگ و علمی نمی شد ،سایه سنگین آن خیلی زود بر طرف شد و دیگر بار پیروان آیین ها جان تازه گرفتند.از آن پس تا سال ها نیز هیچ تبلیغ و توسعه فرهنگی برای شناساندن دین ،از سوی جانشینان خلفا صورت نگرفت.
5. بر پایه آنچه گذشت باید اعتراف کرد که پیروزی های چشمگیر مسلمانان و سر فرود آوردن دشمن ،نتیجه توان نظامی و تبلیغ صحیح اسلام نبود ،ایمان برگرفته از تبلیغات رسول الله صلی الله علیه و آله و اعتقاد به پیروزی یاشهادت بود که آنها را پیش می برد و با تأسف ،همین دو عامل ،از سوی خلفا وسیله سود جویی قرار گرفت.
افزون بر این ،چند عامل دیگر را می توان در زمره رموز موفقیت و پیروزی مسلمانان دانست:
الف) ایجاد انگیزه در مردم برای به دست آوردن غنیمت و تصاحب اسیران زن و مرد.
ب) سادگی سربازان مسلمان در مقایسه با حشمت و عظمت نیروهای مقابل.
ج )نا خشنودی مردم آن سرزمین ها از حکومت خود.
د) این فتوحات مال و ثروت فراوانی را به جهان اسلام سرازیر کرد...این ثروت به جای این که به مصارف عموم برسد و عادلانه تقسیم شود غالبا در اختیار افراد و شخصیت ها قرار گرفت .مخصوصا در زمان عثمان این حرکت فوق العاده قوت گرفت .(729)
6.پیرامون انگیزه خلفه در گسترش فتوحات به دو نکته مهم اشاره می شود:
الف) راه اندازی جبهه های جنگ با نام جهاد در راه خدا، بهترین وسیله برای جلوگیری از اختلافات داخلی و مخالفت های اصولی بود.در آن موقعیت اگر کسی می خواست برای ارجمندترین حق پامال شده خود داد خواهی کند،هرچند شریف ترین مردم باشد،فردی دنیا دوست یا ریاست طلب معرفی می شد.بنابراین ،آن دوره برای حکومتیان بهترین زمان برای نیل به اهداف سیاسی و تثبیت موقعیت ،شناخته می شد.
ب) با توجه به آن که پس از فتح سرزمین های تازه ،کمترین کوششی برای ترویج فرهنگ دینی و احادیث نبوی صورت نمی پذیرفت ،تردید نیست که انگیزه آن کشور گشایی ها تبلیغ آیین نبوی نبوده است .بهترین بهره حکومت از آن هجوم ها گسترش قدرت و محدوده دولت مرکزی و نیز تفکر سیاسی و دینی آن بود.از این رو تا عصر حضرت امام رضا علیه السلام در سراسر ایران از سوی خلفا جز آیینی که مورد پسند خلفا باشد ،چیزی انتشار نیافت .
721) الفتوح ، ج 2، ص 36 و 59
722) همان ، ص 10 و 11.
723) فتوح البلدان ، ص 264.
724) الفتوح ،ج 2، ص 59
725) همان ، ص 10 و 11 ،العبر ، ج 1، ص 25.
726) تاریخ یعقوبی ،ج 2، ص 130.
727) المغازی ، ص 144.
728) البداء و التاریخ ، ج 5، ص 182.
729) سیری در نهج البلاغه ،ص 258-260.
