جوانب طرح شورای خلافت

تاریخ رندگی خلیفه دوم ،سراسر جلوه سیاست پیشگی است .اگر سخنرانی ابوبکر در سقیفه و در مناظره فدک ،حکایتگر مراتب زیرکی و نبوغ سیاسی وی باشد ،طرح شورای شش نفری خلافت از سوی خلیفه دوم نیز نشانی از اوج ابتکار و سیاست ایشان است .هرگاه جوانب آن طرح مورد بررسی و دقت قرار گیرد دانسته می شود که عمربن خطاب تا چه حد چاره جو ،فرصت سنج و به سیاست آشنا بوده است .معاصران تیزهوش وی نیز خوب می دانستند که خلیفه به چه علت چنین طرحی را پیشنهاد کرده است ،جز این که تا زمان نگذشت ژرفای کردار او معلوم نشد .آینده نشان دادکه خلیفه چه جوانبی را در نظر داشته است و وصیت او بر چه اموری تأثیر نهاد.
آن شش تن هر یک نماینده و رئیس قبیله ای به شمار می رفتند و از موقعیت و نقش ویژه ای برخوردار بودند.
1.علی ابن ابی طالب علیه السلام ،از طایفه بنی هاشم.
2.عثمان بن عفان بنی امیه .3.عبدالرحمن بن عوف (738)
بنی زهره
.4. سعدابن ابی وقاص از پدر با بنی زهره و از طرف مادر با بنی امیه پیوند داشت.
5.طلحه بن عبیدالله (739)
بنی یتیم
.6.زبیربن عوام (740)
پسر صفیه ،عمه رسول خدا صلی الله علیه و آله و شوهر اسماء دختر ابوبکر.
نخست باید دانست که روابط خویشاوندی و عقیدتی این شش نفر با یکدیگر چگونه است !سعدبن ابی وقاص پسر عموی عبدالرحمن و هر دو از قبیله بنی زهره اند.سعد سال ها از علی علیه السلام کینه در دل داشت .زیرا دایی های او از قبیله عبد شمس به دست ایشان کشته شده بودند.(741)
این کینه تا بیش از پنجاه سال باقی ماند و فرزند او عمربن سعد در کربلا لشکری فرا روی حسین علیه السلام فراهم آورد که می گفتند :ای حسین ،از همه آنچه تو ازفضایل خود می گویی اطلاع داریم ،ولی به سبب کینه ای که از پدرت علی ابن ابی طالب در سینه های ما می جوشد با تو جنگ خواهیم کرد...و بر پیکرهایتان اسب خواهسم تاخت.
طلحه ،مرد دیگر شورای خلافت ،دشمن دیرینه علی علیه السلام و دوست ظاهری عثمان و پسر عموی ابوبکر بود.در جنگ بدر پدرش به دست علی علیه السلام کشته شد و پس از خلافت ابوبکر ،روابط قبیله او بنی تیم و بنی هاشم به تیرگی گرایید.(742)
امام علی علیه السلام پیرامون گرایش سیاسی و قبیله ای اعضای این شورا می فرماید: مردی از اعضای شورا به سبب کینه خود ،از من رویگردان شد.(743)
عبدالرحمن بن عوف شوهر خواهر عثمان از طایفه بنی زهره است که از دیرباز رقیب سر سخت بنی هاشم بودند.
طرح شورای خلافت برخوردار از تدابیری است که به آنها اشاره می شود.
1.تدبیرهای نهفته طرح ،چنان در پوشش بی نظری و خیرخواهی ارائه شد که جز افراد بسیار هوشمند نتوانند به ژرفای آن پی ببرند.
2.خلیفه با این که بهتر از هر کسی به جوانب طرح خود آشنا بود و می دانست با آن طرح چه کسی به خلافت می رسد ،از تعیین نام او و مسئولیت سپاری به وی خودداری کرد و در این کار اهدافی در نظر داشت:
الف) در صورت نامعلوم بودن شخص جانشین ،مسؤلیت خطاهای آینده او از خلیفه سلب می شد و بر دوش مسلمانان و اعضای شورا قرار می گرفت .با آن طرح ،به خلافت رسیدن عثمان در نگاه مسلمانان نوعی انتخاب عمومی پنداشته می شد.گویا خلیفه ،خبرگان امت را برگزیده تا آنها به نمایندگی از مردم ،فرد برتر خود را انتخاب کنند .برای همین بود که پس از انتخاب عثمان کسی مخالفتی نورزید.
ب)احتمال همدستی خلیفه و آن دو فرد،بر طرف می گردید.خلیفه حکم خلافت خود را از جانب ابوبکر ،به کوشش عثمان و از دست او دریافت کرده بود و برخی بارها به خلیفه و بلکه عثمان طعنه زده بودند که سرانجام خلیفه منصب زمامداری را به جبران تلاش گذشته عثمان ،به او خواهد سپرد .بنابراین زیرکانه ترآن بود که نامی از عثمان به میان نیاید.
ج) چون جانشینی خلیفه بدون تصریح وی برگزیده و مشخص گردد خلیفه به پایمال کردن حق علی ابن ابی طالب علیه السلام که نماینده خاندان رسول خدا صلی الله علیه و آله و طایفه بنی هاشم است ،متهم نمی شود.
دلایل و شواهدی که نشان می دهد خلیفه دوم فقط به زمامداری عثمان بن عفان نظر داشته است به قرار زیر است:
الف) رفتار عمربن خطاب با عثمان در دوره ده ساله خلافتش طوری بود که همه مردم او را به عنوان شخص دوم مملکت اسلامی می شناحتند.(744)
ب) مؤلف الریاض النضرة می نویسد:
عبدالله فرزند عمر گفته است :چون پدرم زخمی به او گفتم :ای امیرالمؤمنین!چه می شد که با کوشش خود کسی را برای فرمانروایی این مردم تعیین می نمودی !پدرم گفت :مرا بنشانید...سپس گفت والذی نفس عمر بیده لاردنها الی الذی دفعها الی اول مرة سوگند به خدایی که جان عمر به دست اوست ،حتما فرمانروایی را به همان کسی که اول بار آن را به من سپرد،باز خواهم گرداند.(745)
ج) زمانی در یکی از مواقف حج از خلیفه عمر پرسیدند:خلیفه پس از شما کیست؟ وی گفت: عثمان .(746)
د) چون عباس عموی پیامبر طرح شورای خلافت را شنید بی درنگ به امام علی علیه السلام گفت :ایشان این طرح را طوری تدوین کرده است که عثمان به خلافت دست یابد...(747)
ه) مؤلف الطبقات الکبری می نویسد:
سعدبن عاص اموی گوید:زمانی از خلیفه دوم زمینی جنب خانه خود خواستم تا خانه ام را وسعت دهم...بعداز نماز صبح به دستور خلیفه نزد وی رفتم و با او به زمین مورد نظر رفتیم .او با پای خود روی زمین خطی کشید و گفت :این هم مال تو !گفتم :ای امیرالمؤمنین ،نم عیال مندم ،قدری بیشتر دهید .گفت :اینک این قطعه برایت کافی است ،ولی رازی به تو می گویم ،پیش خود نگاه دار !بعد از من کسی به حکومت می رسد که حق خویشاوندی رانسبت به تو مراعات می کند و نیازمندی ات را برطرف می سازد.من ایام خلافت عمربن خطاب صبرکردم تا آن که عثمان به حکومت رسید و او همچنان که ایشان گفته بود رفتار کرد.(748)
3.دور سازی علی ابن ابی طالب علیه السلام از خلافت :یعقوبی می نویسد:
خلیفه در روزهای پایانی زندگی در پی نظر خواهی از برخی افراد پیرامون مقام جانشینی خلافت ،از ابن عباس پرسید :جز آن چند نفر ،آیا علی را هم شایسته خلافت می بینی؟ وی گفت :با آن سابقه و فضیلت و خویشاوندی با پیامبر و دانش انبوه ،چرا شایسته نباشد!عمر گفت :سوگند به خدا که همان طور است که گفتی و اگر برمردم حکومت یابد آنان را به راه راست هدایت می کند و راه روشن را در پیش می گیرد، جز این که در او خصلت هایی هست !که وی را از خلافت دور می دارد شوخی کردن در حضور مردم ،و تکیه بررأی خود و بی اعتنایی به مردم ، با آن که او جوانی بیش نیست .گفتم :چرا در روز خندق او را کم سن نشمردید،هنگامی که عمروبن عبدود بیرون تاخت و دلاوران را بیمناک ساخت و سالخوردگان از روبه رو شدن با او عقب نشینی کردند!نیز در روز بدر هنگامی که سر از تن حریفان بر می گرفت و...نیز چرا در پذیرش اسلام از او پیش نیافتند!
عمر گفت :سوگند به خدا که پسر عمویت علی از همه مردم به خلافت سزاوارتر است ،لیکن قریش سر بر فرمان وی نمی سپرد ،هر چند اگر او بر مردم حکومت یابد ایشان را چنان به پیروی راه درست وادارد که هیچ راه گریزی نیابند.البته چنین کند بیعت او شکسته شود و آن گاه با او بجنگند.(749)
از این گفتگو به خوبی معلوم می شود که با توجه به عیب جویی خلیفه از امام علی علیه السلام وی تصمیم نداشته است در مطرح خود شیوه ای پی ریزی کند که علی علیه السلام زمامدار شود،چنان که امام علیه السلام خود با صراحت همین نکته را یادآور شده است.
برخی می گویند :علت انتخاب نکردن علی علیه السلام آن بود که عمر می دانست مردم پیشوایی او را نمی پذیرند و اگر خلیفه شود با وی بجنگند ،چنان که صفین ،جمل و نهروان نشان داد.پاسخ این است که اگر پس از رحلت رسول اکرم صلی الله علیه و آله مردم به فرمان علی ابن ابی طالب علیه السلام گوش می سپردند،پدیده های زیانباری ماننند جنگ جمل رخ نمی داد. در روزگاران نخست پس از رحلت پیامبر(ص) و حتی تا سال ها بعد مردم چندان از سنت نبوب دور نشده بودند.اما پس از عثمان و همتراز شدن شیوه سیاسی خلفا با سنت نبوی ، مسلمانان به روشی عادت کردند که با پیشوایی علی علیه السلام سازگاری نداشت. از همین رو بود که او را تحمل نکردند.آن ناسازگاری را نیز زمامداران پس از پیامبر(ص) پدید آوردند.
امام علی علیه السلام ضمن گفتگو با عمویش عباس می فرماید : می دانم که آنها شیوه ای برگزیده اند تا زمامداری را از ما به جانب دیگری سوق دهند.عباس می گوید : شما چگونه از نقشه آنان چنین می فهمید ؟ امام علی علیه السلام می فرماید : عمر مرا با عثمان برابر داشته و گفته است : با گروه فزونتر باشید و اگر دو نفر یکی را برگزینند و دو نفر ، دیگری را ، با آن دو کس باشید که عبدالرحمن با ایشان است. سعد چیزی را می خواهد که پسر عمویش عبدالرحمن بگوید.عبدالرحمن نیز داماد عثمان است. (750)
پس این سه همداستان خواهند بود. در آن صورت کار از دو حال بیرون نیست. یا عبدالرحمن به عثمان رای می دهد یا عثمان به سوی عبدالرحمن متمایل می شود. دو تن دیگر هم با من باشند باز هم سودی نمی بخشد ، چه رسد به این که من تنها به یکی از آنها زبیر امید دارم.(751)
عباس به علی علیه السلام میگوید : همراه ایشان مرو.و علی علیه السلام می فرماید : مخالفت کردن را خوش ندارم....
آن جناب در جایی دیگر می فرماید :
من می دانم خلافت را به عثمان وا می گذارند و می دانم که پس از آن بدعت ها و حوادثی چند رخ خواهد داد که اگر زنده بمانم به شما خواهم گفت. عثمان اگر بمیرد یا کشته شود ، خلافت را در میان بنی امیه دست به دست خواهند نمود. (752)
با اطلاع از فرجام کار وارد شورا می شوم ، زیرا عمر با این فرمان رما شایسته خلافت دانسته است. او پیش از این می گفت : رسول خدا صلی الله علیه و آله گفته است : نبوت و خلافت در یک خانواده جمع نمی شود. بنابراین من در آن شورا حضور خواهم یافت تا برای مردم روشن کنم که کرده عمر با روایتش متناقض است. (753)
4. نامزد کردن آن شش تن و برگزیده شدن تنها یک نفر ، از طرفی تا حدودی رضایت آنها را جلب می کرد و عرصه فعالیت اجتماعی و حضور سیاسی ایشان را فراهم می آورد و تا همین حد ، بهانه جویی آنان بر نبود فضای باز سیاسی را فرو می نشاند و از سویی عذر مخالفت و شورش را از آنها می ستاند.هر یک از آنها که در شورا شرکت می جستند و سرانجام رای قاطع نمی آوردند باید حکومت جدید و خلیفه برگزیده را به رسمیت بشناسند و کمترین مخالفت را ترک کنند.در آن صورت موقعیت آنان همچون نامزدهای انتخاباتی می ماند که یکی پیروز می شود و دیگری رای نمی آورد و بدون اعتراض باید کنار رود.

738) عبدالرحمن بن عوف قریشی زهری ،مادرش شفا ،دختر عوف بن عبدبن حرث بن زهره است ده سال پس از عام الفیلمتولد شد .ابتدا به حبشه و سپس به مدینه مهاجرت کرد.در سال 31یا32ق .در مدینه در گذشت و در بقیع دفن شد.الاستعاب ،ج 2،ص 385- 390،اسدالغابة ،ج 3،ص 313- 317،الاصابة،ج 2،ص 408- 410،عبدالله بن سبأو...ص 345.در هنگام وفات عمربن خطاب ،سن عبدالرحمن حدود65سال بوده است .
739) ابومحمد طلحة بن عبیدالله قرشی تیمی ،مادرش صعبه ،دختر حضرمی از اهل یمن است .در غزوه احد شرکت کرد و در همین جنگ انگشتش آسیب دید و فلج شد .رسول خدا (ص) او را با زبیر ،برادر کرده بود.الطبقات الکبری ،ج 3 ،بخش 1،ص 156و 159 ،الاصابة ،ج 3،بخش 1،ص 293، مروج الذهب ،ج 2 ،ص 11،تهذیبدمشق تاریخ ،ج 7،ص 84،البدایة و النهایة ،ج 7،ص 247،انساب الاشرف ،ج 5 ،ص 44- 90.طلحه در 60 یا 64 سالگی در جنگ جمل با تیر زهرآگین مروان بن حکم کشته شد .آفرینش و تاریخ ،ج 5،ص 88.
740) زبیربن عوام قرشی اسدی ،در خشت یا دوازده سالگی اسلام آورد .در جنگ احد حمایت بسیاری از پیامبر(ص)کرد و تا زمان خلافت علی علیه السلام دوستدار اهل بیت علیه السلام بود.ولی سرانجام بر ضد امام لشکر کشید.با اندرز امام از صحنه کارزار جمل گریخت ولی عمروبن جرموز تمیمی او را دنبال کرد و در بیرون معرکه کشت .سال 36ق .در آن وقت حدود67سال داشت .ر.ک :الطبقات الکبریت ج 3 ،بخش 1،ص 77،العقد الفرید،ج 3،ص 92- 109،مروج الذهب ،ج 2،ص 5 - 11.پدرش عوام ابن خویلدبن اسد برادر ام المؤمنین خدیجه علیه السلام است که در جنگ فجار کشته شد.آفرینش و تاریخ ،ج 5،ص 88.
741) شدح نهج البلاغة ،محمد عبده ،ج 1،ص 34.
742) همان .
743) شرح نهج البلاغة ،ابن ابی الحدید،ج 1،ص 187.
744) امام شناسی ،ج 8،ص 227 به نقل از تاریخ الامم و الملوک ،ج 3،ص 2،چاپ استقامت .
745) الریاض النضرة ،ج 2،ص 74.چ دوم ،ص 182.
746) همان ،ص 12و ج 3 ، ص 66،چ دوم ،کنزالعمال ،ج 3،ص 158،چ اول ،الامامة و السیاسة ،ص 9، مصر ،1328ق .
747) البدالیة و النهایة ،ج 7، ص 146،شرح نهج البلاغة ،ابن ابی الحدید،ج 1،ص 199،العقدالفرید،ج 2،ص 279.ابن عباس نیز به پدرش می گوید:به خوبی معلوم است که خلیفه خواسته است عثمان رمام امور را در دست گیرد.شرح نهج البلاغه ،ابن ابی الحدید،ج 13،ص 93.
748) الطبقات ،ج 5 ،ص 20- 22.
749) تاریخ یعقوبی ،ج 2،ق 48و 49.
750) ام کلثوم ، همسر عبدالرحمن ، خواهر مادری عثمان بوده است. الطبقات الکبری ، ج 8 ، ص 229.
751) تجارب الامم ،ج 1، ص 382 ، انساب الاشراف ، ج 5، ص 19 ،العقد الفرید ، ج 4، ص 276.
752) نهایة الارب ،ج 4 ، ص 320 ،به نقلی فرمود : دوست ندارم اختلاف ایجاد شود. شرح نهج البلاغة ،ابن ابی الحدید ، ج 1، ص 191 ،تاریخ الامم و الملوک ، ج 2 ،ص 581.
753) منهاج البراعة ، قطب الدین راوندی ، ج 1 ،ص 194 ،البدایة و النهایة ،ج 1، ص 145.از این روایت بر می آید که خلیفه مدعی وجود چنین گفتاری از رسول اکرم (ص) بوده است حال آن که در جمله معروف عمر که اینک در کتاب ها دیده می شود اغلب آن است که بدون استناد به گفتار پیامبر(ص) می گوید : قوم دوست ندارند نبوت و خلافت در یک خاندان جمع شود. شرح نهج البلاغة ،ج 1، ص 189.

نوشتن دیدگاه