در نظام اسلامی، حکومت و امامت، جایگاه و نقش ویژه ای دارد.
حضرت (ع) نیز امامت را مایه سامان جامعه وا ماما را قلب سازمان جامعه معرفی می کند.(329) این جایگاه، اقتضای حقوق متقابل بین مردم و حکومت را دارد که ما پس از بررسی اجمالی حقوق مردم، به حقوق حکومت در بعد سیاسی و نظامی می پردازیم.
الف) حقوق سیاسی حکومت
1. وفاداری و پای بندی به تعهدات بیعت: بیعت پیمانی است بین حکومت و مردم، که بر اساس آن، نظام سیاسی، مقبولیت مردمی و مشروعیت سیاسی پیدا می کند. این پیمان، تعهداتی را اقتضا دارد که طرفین باید به آن پای بند باشند. لذا حضرت (ع) می فرماید:
أیّها الناسُ! إنّ لی علیکم حقّاً... و امّا حقّی علیکم فالوفاءُ بالبَیعةِ(330).
ای مردم! مرا بر شما حقی واجب است... و اما حق من بر شما این است که به بیعت خود با من وفادار باشید.
و در جای دیگر، پس از این که مهم ترین ویژگی های رهبر اسلامی و امام جامعه را بر می شمارد، حضور همه مردم را برای انتخاب رهبر، شرطی تحقق ناپذیر دانسته و تصریح می فرماید که آگاهان دارای صلاحیت و رأی و اهل حل و عقد (خبرگان ملت) رهبر را انتخاب می کنند، که عمل آنان برای دیگر مسلمانان، نافذ است.
در ادامه می فرماید:
ثم لیس للشّاهدِ أن یرجِعَ و لا للغائبِ أن یَختارَ(331)
آن گاه نه حاضران بیعت کننده، حق تجدید نظر دارند و نه آنان که در انتخابات حضور نداشتند، حق انتخابی دیگر را خواهند داشت.
و در نامه ای که برای معاویة بن ابی سفیان می نویسد، ضمن افشای چهره وی و بیان مشروعیت بیعت می فرماید:
لأنّها بیعةٌ واحدةٌ لا یُثنّی فیها النّظرُ و لا یُستَانَفُ فیها الخیارُ، الخارجُ منها طاعِنٌ و المُرویّ فیها مُداهِنٌ.(332)
همانا بیعت برای امام، یک بار بیش نیست و تجدید نظر در آن، مسیر نخواهد بود و کسی اختیار از سرگرفتن آن را ندارد. آن کس که از بیعت عمومی سرباز زند، طعنه زن و عیب جو خوانده می شود، و آن کس که دربارها او دو دل باشد، منافق است.(333)
2. سازماندهی و بازرسی: اگر دولت و حکومت، عهده دار اداره جامعه است و این مسؤولیت، بر اساس توافق بین مردم و حکومت، به حکومت (دولت) سپرده شده باشد، بدیهی است که انجام دادن این مسؤولیت، بدون اختیارات، شدنی نخواهد بود. لذا حق حکومت است که در سازماندهی امور، تقسیم مسؤولیت ها، نظارت و کنترل، ارزش یابی انجام مسؤولیت ها و عزل و نصب کارگزاران، اختیار تام و کامل داشته باشد. حضرت (ع) در فرمان حکومتی خود به مالک اشتر، از این اختیار سخن می گوید:
واجعل لرأس کل امرٍ من امورک رأساً منهم.(334)
باید برای هر نوع از کارها یک رئیس انتخاب کنی.
حضرت (ع) این مطلب را به عنوان اختیار و وظیفه، یادآور می شود.(335)
3. اقامه نمازهای جمعه و عیدین: در این که اقامه نماز جمعه و عیدین از شؤون حاکم اسلامی است، ظاهراً اختلافی نیست و منابع اسلامی دلالت بر این مطلب دارند و تاریخ هم بر آن، شهادت می دهد.(336)
از جلوه های بارز عینیت دیانت وسیاست، در فرهنگ اسلامی، همین وحدت امامت سیاسی وامامت دینی است. لذا حضرت علیه السّلام به محمد بن ابی بکر می نویسد:
وانظر الی صلاتک کیف هی فانّک امام لقومک.(337)
ای محمد بن ابی بکر! به نماز بنگر که چگونه است، چون تو امام مردم هستی.
ویا به مالک اشتر قضیه نمایندگی خود از سوی رسول خدا صلّی اللَّه علیه وآله را یاد آور شده و سفارش های پیامبر صلّی اللَّه علیه وآله به ایشان را، که در نمازت چگونه باش، یادآوری می فرماید.(338)
ب) حقوق نظامی ودفاعی حکومت
1. حق بسیج عمومی برای دفاع از نظام وقلمرو اسلام:(339) حضرت علیه السّلام در فرمان حکومتی خود به مالک اشتر، در زمره چهار هدف حکومت، می فرماید:
وجهاد عدوّها...(340)
خطبه ای در نهج البلاغه است معروف به خطبه جهادیه که وقتی خبر تهاجم سربازان معاویه به شهر انبار وشهادت حسّان بن حسان بکری وقتل وغارت مردم به امام علیه السّلام رسید واین که مردم در برابر این تهاجم، سستی ورزیدند، آن را ایراد فرمود:
... یا أشباه الرّجال! ولا رجال، حلوم الاطفال، وعقول ربّاب الحجال! لوددت أنّی لم أرکم، ولم أعرفکم معرفة... وأفسدتم علیّ رأیی بالعصیان والخذلان، حتی قالت قریش: انّ ابن أبی طالب رجل شجاع ولکن لا علم له بالحرب للَّه أبوهم! وهل أحد منهم أشدّ لها مراساً، وأقدم فیها مقاماً منّی؟ لقد نهضت فیها وما بلغت العشرین وها أنا ذا قد ذرّفت علی الستّین ولکن لا رأی لمن لا یطاع.(341)
ای مرد نمایان نامرد! ای کودک صفتان بی خرد که عقل های شما به عروسان پرده نشین شباهت دارد! چه قدر دوست داشتم که شما را هرگز نمی دیدم وهرگز نمی شناختم... وبا نافرمانی وذلت پذیری، رأی وتدبیر مرا تباه کردید، تا آن جا که قریش در حق من گفت: بی تردید پسر ابی طالب مردی دلیر است؛ ولی دانش نظامی ندارد. خدا پدرشان را مزد دهد!(342) آیا یکی از آنان تجربه های جنگی سخت ودشوار مرا دارد؟ یا در پیکار، توان پیش گرفتن از مرا داشته است؟ هنوز بیست سال نداشتم که در میدان نبرد حاضر بودم، هم اکنون که از شصت سال گذشته ام؛ اما دریغ، آن کس که فرمانش را اجرا نکنند، رأیی نخواهد داشت.
این خطبه، بیانگر این مطلب است که اگر قرار است دفاعی صورت پذیرد، باید فرمان زمامدار رعایت شود وکنایه از حق حکومت وحاکم است.
در جای دیگر، حضرت علیه السّلام زمانی که شورشیان خوارج را شکست داده ومردم را برای مبارزه با شامیان بسیج کرد در نُخیله کوفه به عنوان نکوهش از سُستی ونافرمانی کوفیان وبه بیان دیگر، از عدم ادای حق نظامی ودفاعی حکومت، چنین فرمود:
افّ لکم... ما أنتم لی بثقة سجیس اللّیالی، وما أنتم برکن یمال بکم، ولا زوافر عزّ یفتقر الیکم.(343)
اف بر شما!... دیگر نه در محافل سرّی می توانید هم راز من باشید (یعنی به شما اطمینان ندارم) ونه در اداره کشور، نیروی مورد اعتمادی هستید ونه در صحنه پیکار، سپاهیان بالنده وکار آمدید.
البته در بحث امنیت در نهج البلاغه، خواهیم گفت که در فرهنگ اسلامی، صلح ارزش والاتری نسبت به جنگ وکارزار دارد؛ اما در صورت بروز جنگ، دفاع از کیان اسلام ومسلمانان، واجب وبه تبع آن، بسیج عمومی توسط حکومت، لازم خواهد بود واین بسیج، هنگامی برای دفاع، مفید است که فرمان برداری برای آن وجود داشته باشد.
2. عفو اسیران جنگی: از آیات وروایات استفاده می شود که عفو اسیران جنگی، حق حاکم است.(344) لذا در جنگ جمل، مروان بن حکم بن ابی عاص اسیر شد واز امام حسن علیه السّلام وامام حسین علیه السّلام خواست که برای رهایی خود نزد امیرالمؤمنین علیه السّلام شفاعت کنند وآن دو بزرگوار با حضرت علیه السّلام گفت وگو کردند وحضرت علیه السّلام وی را آزاد کرد.(345)

329) الامامة نظاماً للامَة ح 244؛ و انما انا قطب الرّحی تدور علیّ و انا بمکانی (همانا من محور آسیا [ی جامعه ] هستم که امور کشور پیرامون من [امام ] به گردش در می آید) (نهج البلاغه، خ 118).
330) همان، خ 34.
331) همان، خ 172.
332) نهج البلاغه، نامه 7.
333) در فصل مشروعیت و طریق ایجاد آن در نهج البلاغه به تفصیل، درباره نمودهای وفاداری به بیعت، بحث خواهیم کرد.
334) نهج البلاغه، نامه 53.
335) در فصل توزیع قدرت در نهج البلاغه به تفصیل در این باره بحث خواهیم کرد.
336) حضرت امیر (ع) به هنگام دریافت حکم مأموریت خود از پیامبر اکرم (ص) برای اعزام به یمن، از رسول خدا سؤال نمی کند که پس نماز مردم چه می شود؟ بلکه می پرسد: من بر مردم چگونه امامت کنم؟ (نهج البلاغه، نامه 53). (یعنی اصل این که نماز جمعه از شؤون حاکم و با نماینده او است، مفروش است) و یا این که اولین نماز جمعه در اسلام، به امامت نماینده رسول خدا (ص)، ابو امامه اسعد بن زراره و اولین نماز جمعه پیامبر (ص) در آستانه تشکیل حکومت در مدینه و در مسجد قبال و اولین، نماز جمعه عراق، در زمان خلافت عمر به امامت سعد بن ابی وقاص، نماینده خلیفه اقامه شده است (سیوطی، تاریخ الخلفاء، ص 131؛ سیره ابن هشام، ج 1، ص 435.
337) مجلسی، بحار الانوار، ج 77، ص 390.
338) نهج البلاغه، نامه 53.
339) این بحث با آن چه در بحث آزادی تحت عنوان عدم اجبار مردم برای حضور در جنگ مطرح شد، منافاتی ندارد؛ چون یکی از وظایف حکومت، حفظ نظام از آفات داخلی وخارجی است ولازمه این حفظ، حق بسیج مردم وبه تبع آن اطاعت مردم است. در دفاع، اکثریت مردم تمایل به شرکت دارند؛ چون حفظ کیان فردی واجتماعی خود را در این دفاع می بینند وشاید اقلیتی تمایل نداشته باشند، که حکومت در حالت ایده آل، ایشان را اجبار نخواهد کرد.
340) نهج البلاغه، نامه 53.
341) نهج البلاغه، خ 27.
342) جمله دعائی، که گاه برای نکوهش وکنایه زدن به کار می رود (در فارسی گفته می شود: خدا پدرشان را بیامرزد).
343) نهج البلاغه، خ 34.
344) یا ایها النّبی قل لمن فی ایدکم من الاسری) (انفال (8)، آیه 70).
345) نهج البلاغه، خ 73.

نوشتن دیدگاه