بیعت در لغت، به دو معنا است: اول، دست به دست هم دادن، برای ایجاب بیع ومعامله، ودوم، دست به هم دادن برای اطاعت.(500) بیعت در اصطلاح، پیمان بستن برای فرمان بری واطاعت است.(501)
از مباحث قبل روشن شد که بیعت، در نظریه سیاسی اهل سنت، یکی از ملاک های برگزیدن حاکم است وبه بیان دیگر، بیعت، همان مشارکت مردم در گزینش حاکم است. لذا این گونه معنا می شود که بیعت نوعی انتخاب رهبری وحاکم اسلامی، از روی آگاهی، شعور وشناخت ویک روش مشروع قانوی است؛(502) اما این بیعت، در نظریه سیاسی شیعه، برای تحقق ولایت امامانی است که با نصب الهی وتصریح پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه وآله به عنوان امام وحاکم اسلامی انتخاب شده اند. اگر این تعهد مردم، مبنی بر اطاعت نباشد، امام منصوب از ناحیه خدا ورسول نیز نمی تواند اعمال ولایت بر عموم جامعه کند. لذا حضرت علیه السّلام در خطبه جهادیه می فرماید:
ولکن لا رأی لمن لا یطاع.
آن کس را که فرمان نبرند، رأی ونظری ندارد.(503)
بنابراین، در کارآیی بیعت، دو نظر کلی وجود دارد:(504)
الف) نظریه اهل سنت: بیعت تا تعیین ونصب خلیفه وامام نقش دارد.
ب) نظریه شیعه: بیعت برای حکومت، تأکید بر دل پذیری واطاعت بیش تر، رعایت شیوه متعارف در عرف وعادت مردم، فعلیت امامت نه اثبات نبوت وامامت، اعتراف وپذیرش نبوت وامامت واعمال ولایت وحکومت نه اثبات وتعیین امام است.
کلام حضرت علیه السّلام در خطبه سوم (شقشقیه) که فرمود: لولا حضور الحاضر وقیام الحجّة بوجود الناصر... همین مطلب را تأیید می کند که حضور وبیعت مردم، زمینه را فراهم می کند تا حضرت علیه السّلام بتواند ولایت وامامتی را که حق او است، اعمال کند.
نقض ونکث بیعت، بنا بر هر دو مبنا (اهل سنت وشیعه) حرام وخلاف شرع است؛ چون انعقاد بیعت از سنخ عهد وپیمان است وموجب اثبات حق برای بیعت گیرنده می شود. لذا امام علیه السّلام می فرماید:
وامّا حقی علیکم فالوفاء بالبیعة...(505)
500) خلیل بن احمد الفراهیدی، ترتیب کتاب العین، تصحیح اسعد الطیّب، کلمه بیع.
501) ابن خلدون، پیشین، ج 1، ص 40.
502) ر.ک: محمد تقی رهبر، درس هایی از نهج البلاغه.
503) نهج البلاغه، خ 27.
504) برگرفته از: محمد فاکر میبدی، بیعت ونقش آن در حکومت اسلامی، مجله حکومت اسلامی، سال دوش، ش سوم، پاییز 1376، ص 180.
505) نهج البلاغه، خ 34.
