گوشهای از خاطرات فراموش ناشدنی سفر مکه و مدینه در سال گذشته. (ذیحجّه 1395 ه.ق.)
ماه فرو مانَد از جمال محمد *** سرو نباشد به اعتدال محمد
قدرِ فلک را کمال و منزلتی نیست *** در نظر قدرِ با کمال محمد
وعده دیدارِ هر کسی به قیامت *** لیله اسری شبِ وصال محمد
عرصه گیتی مجال همت او نیست *** روز قیامت نگر مجال محمد
سعدی اگر عاشقی کنی و جوانی *** عشق محمد بس است و آل محمد
سعدی
بعد از ظهر روز سه شنبه، چهارم آذرماه 1354، از جده بار سفر بربستیم و با دلی مالامال از شوق و شادی، به سوی شهر پیامبر بزرگوار اسلام (مدینةالنبی) به راه افتادیم. میبایست فاصله 425 کیلومتر، برابر با 71 فرسنگ بین جده و مدینه، را طی کنیم.
مدینه منوره نزدیک بود; و نیز به نیمهشب چیزی باقی نمانده. همسفران بین خواب وبیداری در دو اتوبوس آرمیده بودند.
لحظه به لحظه، نور چراغهای اتومبیلهای مختلف که از جهت مقابل با سرعت در
جاده وسیع آسفالته راه میپیمودند، در سقف و بدنه اتوبوس ما میتابید; اتوبوسهای برگ سفیدی که مخصوص «حاج» آماده شده بود. ماشینها با سرعت سرسامآوری از کنار ما میگذشتند.
من و دو سه نفر از همسفران بین راه ـ به جای میوه، هندوانه و پرتقال و موز و... چون از چای غلیظ عربی، استفاده کرده بودیم، خواب را از چشمانمان ربوده بود!
شوق دیدار مدینه، شهر مقدس پیامبر گرامی (صلی الله علیه و آله)، دیار مقدسی که پاکترین بندگان خدا را در آغوش خود فشرده است، آنچنان دل و جان را از وجد و سرور لبریز کرده بود که نه خستگی و نه فرسودگی ده دوازده ساعت اتوبوس نشستن و از جا نجنبیدن محسوس بود و نه بیخوابی در مدینةالحاج که غرش هواپیماها و جتهای غولپیکر، آن به آن، بر زمین مینشستند یا از زمین برمیخاستند و هر یک از شکم خود بیش از دویست یا سیصد نفر زن و مرد از ملّیتهای مختلف را با لباسهای رنگارنگ و چهرههای سیاه یا سفید، در صفهای منظم بر زمین فرودگاه مینهاد و چون عقابی تیزپرواز از زمین برمیخاست! نه تنها این صداهای مهیب خواب را از حاجی میگرفت بلکه در داخل جمجمهاش طنینی دوارانگیز تولید میکرد! با این همه بیخوابی و انتظار در مسجد امام صادق (علیه السلام) در تهران و فرودگاه پایتختِ وطن و اعصاب شلاق خورده; حالی خوش و شوقی زایدالوصف در خودمان احساس میکردیم!
به کجا میرفتیم؟ به یثرب، به مدینةالنبی، همان جایی که پیغمبر بزرگوار اسلام نخستین بار قانون اخوّت و برادری را در آنجا اجرا کرده بود و روح تازهای در آن شهر دمیده وفضایی محبتآمیز فراهم کرده بود. شهری که هنوز بوی دلنواز محمدی را در فضای آن میتوان استشمام کرد و گامهای موقّر منجی بزرگ را جایجای در کوچههای خاکآلود آن احساس نمود. در این شهر تاریخی که هسته مرکزی گسترش اسلام در آن پایهریزی شد و از آنجا بود که اسلام سایه هدایت و رحمت بر سر کشورهای دیگر، کشورهای پرتوان و قدرتِ آن زمان ـ ایران و روم ـ گسترد و تخت و تاجهای صاحب قدرتان را سرنگون ساخت و رعب و وحشت در دلهایی که لانه شیطان و آشیانه اهریمن بود درافکند.
در کوچه و پس کوچههای مدینه هنوز با چشم بصیرت میتوان اثری از قدمهای مبارکِ پیغمبر خاتم (صلی الله علیه و آله)و علی (علیه السلام) شهسوار اسلام، ابر مرد یگانه روزگار، و گامهای متین فاطمه زهرا ـ سلامالله علیها ـ دخت گرامیِ پیغمبر اسلام و دو جوان بهشتی حسن و حسین علیهماالسلام ـ و اثر مکتب بزرگِ امام جعفر صادق (علیه السلام) و حلقه درسِ شاگردانِ آن حضرت که پروانهوار بدور آن مشعل معارف جعفری میچرخیدند و نالههای شبانه حضرت سجاد (علیه السلام) و افاضات معنوی حضرت باقر (علیه السلام) ، دریای زخّار علوم قرآنی را در زلال فضا و جوّ سیال مدینه، با چشم دل و گوش جان دید و شنید و دهها خاطره شادیآور و یا غمانگیزِ دیگر...
همین شهر است که با آغوش باز محمد (صلی الله علیه و آله)را ـ بعد از آن همه آزارهای جانگدازِ خویشانِ بیگانهصفت در مکه ـ به سوی خود فرا خواند و مقدم مبارکش را به جان پذیرا شد ومهاجران به تبعیت از پیشوای عالیقدر خود، دستهدسته از شهر و دیار خویش دست شستند و به آغوش گرم این شهر پناه آوردند و با انصار و برادران مسلمان خود عقد اخوّت و برادری بستند. آری در فضای این شهر مقدس بوی عطر گلابِ محمدی به مشام جان میرسد.
اتوبوس طومار راه را در دلِ شبِ تاریک درمینوردید و به «مدینه» نزدیکتر میشد. تاریکی بیابانِ بیفریاد که از هر سو دامن به فضایی وهمآلود میکشید و دراز نای شبِ تاریک و شعشعه نورانیت حرمِ پاکِ پیامبر (صلی الله علیه و آله)که امواج تاریخ را پس میزد و به ملکوت اعلی پر میکشید و همچون برج نوری از زمین به آسمان کشیده میشد، تصور ظلمت بتپرستی و طلوع نور محمدی (صلی الله علیه و آله)را در آن سرزمین اسرارآمیز پیش نظر نمودار میکرد.
گنبد مطهر حرم رسول خدا (صلی الله علیه و آله)که از سنگ یشم سبزرنگی ساخته شده است و به همین جهت به آن «قبّةالخضراء» میگویند، با گلدستههای سپید ـ غرق در نور ـ در فرود جاده با جبههای روشن کمکم پیدا شد.
«محدثی» زمزمه آغاز کرد:
بلغ العلی بکماله *** کشف الدجی بجماله
حسنت جمیع خصاله *** صلُّوا علیه وآله
دیگران نیز با زمزمههای شوقآمیز و صادقانه او دلها را آماده کردند.
اتوبوس همچنان با سرعت به پیش میرفت.
در کناره جاده گاهی گلههای شتر، پراکنده، با چند عرب بدوی، دیده میشدند. آثار شهر و باغستانها نمودار بود.
نور قوی و روحانیّت بینظیرِ مسجدالنبی که همچون نگینی در میان شهر قرار گرفته،
چشمها را خیره میکرد.
همه از خواب پریدند ـ غوغا و ولولهای برپا شد! ـ صدای رسای: اللّهمّ صلِّ علی محمّد وآل محمّد پیدرپی به گوش میرسید.
هیجان شدید راهِ نَفس را گرفته و اشکهای شوق پیدرپی بر گونهها و رخسارهای گَرد گرفته فرو میغلتید. اشکی، همراه با شادی و علاقهمندی و نیز همراه با شوق زیارتِ مرقد پاک بهترین خلق جهان.
اینجا کجاست؟ و ما در کجاییم؟ در مدینه، شهر هجرت، شهر نشو و نمای اسلام، شهر پیغمبر خدا (صلی الله علیه و آله); شهری که پیغمبر خدا (صلی الله علیه و آله)دوست داشت آن را «مدینه» بنامد. زیرا کلمه «یثرب» نام قدیم مدینه یادآورِ خاطره خوبی نبود. گفتهاند: «یثرب» مشتق از «ثرب» به معنای «فساد» است و نیز از ماده «تثریب» که آن نیز به معنای «سرزنش» است. در نظر پیغمبر گرامی (صلی الله علیه و آله)یثرب ناخوشایند بود. بدینجهت پس از هجرت نام این شهر به «مدینه» تغییر کرد و این نامی بود که رسول خدا (صلی الله علیه و آله)برای این شهر برگزید و مسلمانان آن را به «مدینةالنبی» تبدیل کردند و پیغمبر نیز چنین خواست.
گرچه برای این شهر مقدس، هیجده نام دیگر مانند: ارضالهجره، قبّةالاسلام، الحبیبه ذکر کردهاند ولی «مدینةالنبی» و به اختصار، «مدینه» گویی لطف دیگر دارد.
از بخت بد و ناشایستگی خود، باور نمیداشتم که به این فیض بزرگ نائل شدهام. باز دل را تسلّی میدادم و با خود میگفتم:
چه شود که گاهی بدهند راهی *** به حضورِ شاهی چو منِ گدا ر
آری منم که از شهر فرزند پیامبر (مشهدالرضا) کوچ کرده و به عَتَبهبوسی حرمِ مطهر رسول خدا (جد آن بزرگ امام بر حق) نائل آمدهام.
حالتی روحانی بر همه دلها حاکم بود. بعضی جز گریه شوق و اشکِ ریزان، ترجمانی برای بیان احساسات خود نمییافتند. من هم یکی از آن جمع بودم.
در این لحظات پرارزش، تاریخ اسلام و سیره پیامبر (صلی الله علیه و آله)، همچون تابلویی در برابر چشم دلم در حرکت بود، میآمد و میگذشت; تولّد پیامبر (صلی الله علیه و آله)، رفتن به صحرا در دامانِ حلیمه سعدیه، بازگشت به شهر، نوجوانی، جوانی، محمد امین نوه پاکِ عبدالمطلب که ضربالمثلِ امانت و راستی بود، رفتن به سفرِ شام با عمویش ابوطالب، برخورد با بُحیرای راهب و پیشگوییهای آن مرد دیرنشین، بازگشت پیروزمندانه از سفرهای تجارتی، کنارهگیری از خلق، رفتن به غارِ حرا، بویژه در ماه رمضان، حالت توجه خاص و انجذاب در برابر عظمت خالق، آشنایی با خدیجه کبری آن بانوی فداکار و مجلّل، دلباختگی و علاقه خدیجه نسبت به محمد امین، ازدواج و بعثت رسول خدا (صلی الله علیه و آله)، پیشبینی و دلگرمی ورقة بن نوفل و خبر دادن از حقیقت دعوت محمد و پیشبینی آزار قریش برحسب آنچه در عهد عتیق و عهد جدید آمده است. اسلام آوردن خدیجه ـ س ـ و علی (علیه السلام) در سنین نوجوانی، طعنههای ابولهب و ابوسفیان و عتبه و برخی دیگر از ثروتمندان قریش و رفتن از زادگاه خود. جریان شعب ابوطالب، هجرت به حبشه، رفتن به طائف و آن آزارها و سنگزدنها، علنی کردن دعوت با همه سختگیریها، زیاد شدن تعداد مسلمانان، آمادگی برای هجرت به «ارضالهجره» همین شهر عزیز، فداکاری علی (علیه السلام) در شبِ هجرت، رسیدن به مدینه و انتظار پیغمبر (صلی الله علیه و آله)در محل مسجد قبا و پیوستن حضرت علی (علیه السلام) به آنها، وارد شدن به شهر مدینه، استقبال کمنظیر مردم این شهر از پیغمبر گرامی (صلی الله علیه و آله)، راهافتادن آن حضرت سوار بر شتر در کوچههای مدینه و فرود آمدن در خانه ابوایوب انصاری، آن صحابی عالیقدر، و دهها نکته دیگر که تاریخ آنها را برای ما با کمال امانت و صداقت ثبت دفتر روزگار کرده است.
همه این مطالب فهرستوار از نظرم گذشت. تسلسل مسائل تاریخی اسلام و تکامل تدریجی دعوت اسلامی در مدت 23 سال و پیشرفت اسلام که دین حق و حقیقت است، توأم با منطق استوار مبتنی بر وحی و مرتبط با تأییدات الهی و مجهز به جهاز ایمان و مسلّح به سلاح عقل، قرآن، عدل، شمشیر و...
با آن که ساعت نزدیک به یک بعد از نیمه شب بود، صدای صلوات توأم با هیجان، همهمه و صدای اتومبیلها و آمبولانسهای بهداری، اورژانس، بیش از همه آمبولانس کشور لیبی با آمد و شد پیدرپی خود و صدای مخصوص، باز بودنِ مغازهها به انتظار حاجیهایی که به بهانه خرید از مغازهای به مغازه دیگر وارد میشدند و برای گرفتن ضبط صوت و نوار و بلندگو برای زیارت بقیع شتابزده مینمودند و بازگشت مردان و زنان مؤمن از حرم مقدس رسول خدا (صلی الله علیه و آله)، با آن که ساعت ده شب درها بسته و مقفل میشود، همه و همه حکایت از هیجان عمومی و شوق زیارت آن مرقد پاک و مطاف فرشتگان آسمانی و بوسهگاه هفتصد میلیون مسلمان جهان میکرد که شبهای اول ورود بود ساعت به دو نزدیک میشد که به مسافرخانه، محل کاروان حاتمی، روبروی باب عبدالمجید، داخل در کوچهای که دوسهبار میپیچید، رسیدیم و هر دو ـ سه نفر، برحسب قرار قبلی، در یکی از اتاقها، جا گرفتیم. هر یک تختخوابی را صاحب شدند. هوا بالنسبه گرم بود اما نه به گرمیِ مکه.
همان شب، با همه خستگی، بعضی و من از آن جمله، اصرار داشتند که به حرم مطهر پیامبر (صلی الله علیه و آله)مشرّف شوند، بیخبر از این که درهای مسجدالنبی را شبها، ساعت ده، میبندند.
سرانجام، قرار بر این شد که بامداد، پس از غسل و آمادگی دستهجمعی به حرم مطهر مشرف شویم.
در محیطی به نسبت آرام آرمیدیم. شبی فراموشناشدنی بود، با آن که یک ساعت خواب پس از خستگی، بسیار لذتبخش و ترمیم کننده قواست، با شگفتی بسیار خواب به چشمانم نمیآمد، شاید در مجموع یکی دو ساعت خوابیدم و همین کافی بود.
ساعت پنج صبح نماز جماعت گزارده شد و قرار بر این بود که تمام نمازها، در مدت اقامت، به جماعت گزارده شود. برای برخی از دوستان، نماز جماعت تازگی داشت، گرچه به تدریج خو گرفتند و قبل از اقامه نماز، سجادهها را پهن میکردند و کمکم به این نکته مهم که گفتهاند: «یدالله مع الجماعه» و نیز به این نکته توجه شد که چرا صاحبِ شریعتِ مطهّر این همه برای نماز جماعت اهمیت و فضیلت قائل شده و چقدر اجتماع ما در نمازگاه و گزاردن نماز به جماعت برای افراد کاروان از زن و مرد موجب انس و آشنایی و همدردی عملی در امور جاری زندگی و باعث مشاوره در کارها و اطلاع از حال و احوال یکدیگر و دوستی و محبت شده بود و... به طوری که اگر یکی از اعضای کاروان مریض میشد بیدرنگ همه باخبر میشدیم و دستهجمعی از حالش جویا میشدیم و این احوالپرسی تا چه حد در روحیه همسفر ما اثر نیکو بر جای میگذارد. پس از هر جماعت، وعظ و موعظه و دعا و پرسش و پاسخ و رفع اشکالاتِ مذهبی درباره مطالب دینی و مناسک ـ که سخت مورد نیاز بود ـ مطرح میشد. نکته مهمی که همگی در عمل تجربه کردیم، مسأله مهم مساوات و مواسات بود که در صف جماعت و نشستن و برخاستن، هیچکس هیچ نوع امتیازی برای خود نمیخواست و نمیتوانست قائل باشد; با آن که از لحاظ دانش و آگاهی و نیز از جهت مشاغل ظاهری دنیوی، بین افراد کاروان تفاوتهایی وجود داشت. هر کس هر کجا میرسید مینشست ـ صدر و ذیل و تقدّم و تأخّری به هیچ وجه در زندگیِ چهل روزه ما باهم وجود نداشت و نمیتوانست
هم وجود داشته باشد. در نتیجه منازعات و گلهگزاریهای معمول بین مردم، هیچگاه در این مدت پیش نیامد. این سفر مقدس برای همه ما کلاس بود; کلاسی که درسِ فضیلت و اخلاق و انسانیت میآموخت. افسوس که خوش درخشید ولی دولت مستعجل بود.
بامدادان پس از صرف صبحانه و اندکی معطلی، برای این که همسفران همه آماده شوند، پشت سر پرچمدار که به نوبت عوض میشود، به راه افتادیم.
دو کوچه خاکی و باریک بیشتر تا مسجدالنبی فاصله نبود.
به زودی متوجه شدیم که خانه ما بسیار نزدیک به حرم است و این خود توفیقی بزرگ بود و رییس کاروان آن را امتیازی بزرگ به حساب میآورد و حق هم داشت.
هوای مدینه، اگرچه آذرماه بود، ولی در حد اعتدال و مایل به سردی بود.
مدینه در مشرق جده و شمال مکه قرار دارد. مدینه از شهرهای قدیمیِ حجاز است و گویا پس از خراب شدن بیتالمقدس به دست بختالنصر، پادشاه بابل، در قرن ششم قبل از میلاد و رفتن بسیاری از یهودیها بدانجا، رونق گرفته و به صورت شهر درآمده است.
در مدینه، بر خلاف مکه، باغها و نخلستانها و چمنزارها و مراتع زیادی دیده میشود. به همین جهت هوای آن از مکه سردتر است و در چمنزارهای اطراف گلههای گوسفند دیده میشود که به چرا مشغولند و در مدینه است که قصابی گوشت گوسفندی میتوان دید. و در آنجاست که میتوان با جرأت از گوشت گوسفند استفاده کرد و یقین داشت که گوسفندهای مدینه برخلاف مکه که گوسفندها بیشتر کاغذ و مقوا میخورند، علف چریدهاند!
ورود افراد غیر مسلمان به این دو شهر مقدس ممنوع است، گرچه کالاهای آنها به فراوانی در این دو شهر پیدا میشود. عیسوی و یهودی درین شهر اگر در حکم کیمیا نباشد به یقین نایاب است! شاید به همین منظور است که پایتخت سیاسی کشور حجاز را «ریاض» قرار دادهاند که اگر برای بعضی منظورها غربیها وارد حجاز شوند در جده و ریاض بمانند. شهر مقدس مدینه مانند مکه حرم است و در حریم آن نمیتوان شکار کرد. حدّ حرم این شهر مقدس دو کوه است که در مشرق و مغرب قرار دارند. فرودگاهش را در چهارده کیلومتری شهر قرار دادهاند که اگر خلبان یا کارکنان هواپیما غیر مسلمان باشند از حد حریم حرم قدم فراتر نگذارند.
* * *
با حالت خضوع و احترام هرچه تمامتر در برابر باب جبرئیل که در طرف مشرق حرم مطهر قرار دارد ایستادیم اذن دخول و دعا خوانده شد پاها را برهنه کردیم با گامهای کوتاه در میان انبوه جمعیت وارد مسجدالنبی شدیم، چه عظمت و وسعتی دارد این مسجد عظیم و کمنظیر! مساحت آن اکنون 16326 متر مربع است.
اگرچه مدینه نزدیک به چهل مسجد دارد ولی از همه مجللتر و باشکوهتر همین مسجدالنبی است که در آغوشِ شهر قرار گرفته.
یکبار شبی که، در ساعت یک بعد از نیمه شب، در حال احرام به مکه و سپس به مسجدالنبی داخل شدیم و بار دیگر آن روز صبح ـ که سخن از آن میرود ـ به داخل مسجدالنبی راه یافتیم ـ حالتی به من دست داد که یُدرک ولا یُوصَف بود. همچون قطرهای ضعیف در برابر عظمتی بینظیر آن چنان از خود بیخود شدم که چیزی نمانده بود زیر دست وپاها بیفتم و جان به جان آفرین تسلیم کنم ـ دست غیبی و تأیید الهی یاری کرد که هستی خود را ـ وگرچه به کوچکترین حد احساس میکردم ـ همچنان «هست» بماند.
این مسجد عظیم در سال اول هجری قمری به دست مبارک پیامبر (صلی الله علیه و آله)و نظارت شخص شخیص ایشان و کمک مهاجران و انصار و یاری ابرمرد روزگار حضرت علی (علیه السلام) با سنگ و گل بنا نهاده شد و کمکم در دورههای بعد وسعت پیدا کرد و طبق دلخواه خلفای تجملپرست اموی و عباسی زینتها یافت و در آن طلا و نقره به کار رفت. این مسجد در ابتدای بنا از شمال به جنوب 35 متر و از مغرب به مشرق 30 متر عرض داشت و دارای ده ستون ساده از تنه درخت خرما بود و سقف آن از شاخ و برگ درختان پوشیده شده بود. در سال هفتم هجرت این مسجد به دستور پیامبر عالیقدر (صلی الله علیه و آله)به صورت مربع درآمد و آن قسمت اصلی مسجد هنوز هم مشخص است.
در قدیم حجره مقدس رسول خدا (صلی الله علیه و آله)و فاطمه زهرا ـ س ـ دخت گرامیِ آن حضرت، در کنار مسجد و خارج از آن بوده و به مسجد راه داشته است ولی در زمان ولید بن عبدالملک اموی آن دو حجره را که امام حسن و امام حسین ـ علیهماالسلام ـ دو فرزند عزیزِ پیامبر (صلی الله علیه و آله)، در آن ساکن بودهاند برحسب دستور خلیفه به مسجد وصل کردند و آن را از صورتِ خانه خارج کردند.
مرقد مطهر حضرت رسول خدا (صلی الله علیه و آله)در خانه مسکونیِ آن حضرت، در جنوب شرقی مسجد وصل به مسجد قدیم بوده و اکنون به «حجره مطهّر» معروف است. طول حجره مطهر 16 متر و عرض آن 15 متر میباشد. گنبد خضرا بالای مرقد مطهر بر چهار ستون در چهار طرف حجره مقدسه قرار دارد.
برخی از ستونهای مسجدالنبی و حجره مطهر نامهای به خصوصی دارند که هر اسمی بازگو کننده خاطره و حادثه تاریخی است و در حال حاضر ما را مجال بحث آن نیست; مانند ستون حنّانه (که از دوری پیغمبر نالهها کرده است) و ستون ابیلبابه که خود ماجرای دیگری دارد.
در قسمت شمال حجره مطهر، محوطه کوچکی است که حدود یک پله از سطح مسجدالنبی بالاتر است و به نام جایگاه «اصحاب صفّه» مشهور است. این سکو مانند، محل زندگی عدهای از فداکاران و جانبازانِ راه حق بوه است; آنهایی که مصداق «زاهد اللیل و اسدالنهار» بودهاند که شبها را به عبادت پروردگار به روز رسانده و روزها را با شمشیر زدن در صف اول لشکر اسلام، از حریم حق و حقیقت دفاع میکردهاند و نهال نوپای اسلام را با خونهای پاک خود آبیاری کردهاند، اینها همان فداکارانی بودهاند که وظیفهشان در شبانهروز ده سیر نان و خرما بود و دیگر هیچ. اما سرمایهشان عفت و تقوا، ایمان و فضیلت، شجاعت و رأفت و اعتقاد خللناپذیر بود. همینها بودند که در صف اول لشکر اسلام همچون کوه پابرجا میایستادند و دستها را به یکدیگر استوار پیوند میدادند و صدای اَحد اَحد آنها در دلهای تیره کفار رعب و وحشت میریخت. شمشیر میزدند، میکشتند و کشته میشدند. اینها سربازان فداکاری به معنای درست کلمه بودند. اینها کارگران و بناکنندگان نخستینِ کاخ رفیع و باشکوه اسلام بودند. شبها در همین محل بیتوته میکردند و چشم بر حکم و گوش بر فرمان پیامبر گرامی (صلی الله علیه و آله)میداشتند.
وقتی در برابر حجره مطهر و خانه فاطمه زهرا ـ علیها سلام ـ میایستیم و جایگاه اصحاب صفه را مینگریم آرزو میکنیم کاش آن خانههای به ظاهر مختصر را با همان سنگ و گل ساده و پاک به همان صورت اولیه نگاه میداشتند تا بهتر میتوانستیم تاریخ اسلام را از ابتدای ظهور در این مهبط وحی و خانهای که هر ذره گلش بر تاج قیصران طعنه میزد، به چشم ظاهر مشاهده کنیم. اما آنها که طرفدار تجمل بودند و خود نیز دین را فدای تجملات کردند گویا خوش نداشتند که آن سادگی و صفای ظاهری بر جای بماند اگرچه در معنا و در برابر چشم دل میتوان آن کیفیت را مجسم کرد، همچون حقیقتِ دین مبین اسلام که تا ابدیت روشنی و پاکی و راستی خود را حفظ میکند و گرچه آن را با شاخ و برگهای عنادآمیز یا جاهلانه مدتی یا مقداری از انظار دور نگه بدارند. سادگیِ اسلام در ابتدا با سادگی ظاهر هماهنگ بود. خانههایی گِلین، ظرفهایی سفالین و رختخوابی از برگ و ریشههای گیاهی با شنهایی بر کف به جای فرش ـ اما در معنا رفیعتر از هر کاخی که تصور شود. مهبط وحی و جایگاه نزول آیات قرآنی و منزل عفت و پاکی، تقوا و ایمان با همه صداقتها و بیپیرایگیهایش.