6 «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلوةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَ أَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرافِقِ وَ امْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَ أَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَ إِنْ كُنْتُمْ جُنُباً فَاطَّهَّرُوا وَ إِنْ كُنْتُمْ مَرْضى أَوْ عَلى سَفَرٍ أَوْجاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغائِطِ أَوْ لامَسْتُمُ النِّساءَ فَلَمْ تَجِدُوا ماءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيداً طَيِّباً فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَ أَيْدِيِكُمْ مِنْهُ ما يُرِيدُاللّه‏ُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَ لكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَ لِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ»
ترجمه :
6. اى كسانى كه ايمان آورده‏ ايد! زمانى كه اراده كرديد نماز را به پا داريد، پس بشوييد صورت ‏هاى خود را و دست‏ها را تا مرفق‏ ها؛ يعنى وضو دهيد و مسح كنيد به سرهاى خود و پاها را تا كعبين و اگر جنب شديد، پس تطهير كنيد[1] و اگر مريض شديد كه آب بر شما ضرر دارد، يا در مسافرت رفتيد، يا احدى از شما از محل غائط[2] آمد، يا تماس با زن‏ها گرفتيد[3]، پس آب نيافتيد؛ پس تيمم كنيد عوض غسل و وضو به خاك پاك، پس مسح كنيد به صورت ‏ها و دست‏هاى خود از آن صعيد. خداوند اراده نفرموده كه براى شما قرار دهد از كارى سخت، و لكن اراده فرموده كه شما را پاك كند و نعمت خود را بر شما تمام نمايد، بلكه شما شكرگزار شويد.

[در احكام وضو و غسل و تيمم و اختلاف بين مفسران عامه و خاصه و بيان اخبار]
اين آيه شريفه مشتمل بر احكام طهارت است از براى نماز و بر رفع احكام حرجيه است از مكلفين و بر وجوب شكر و ما در پنج امر صحبت مى‏ كنيم:
امر اول: در شرطيت طهارت از براى نماز :
كه مفاد جمله اول است : «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلوةِ» ؛ يعنى « إذا أردتم إقامة الصلاة »، و طهارت حدثيه از شرايط ركنيه صلات است كه بدون آن نماز باطل است كه اگر از بين برود، چه عمداً و چه جهلاً و چه سهواً و نسياناً، نماز باطل مى ‏شود به خلاف ساير شرايط، مثل طهارت خبثيه و قبله و وقت و مكان و لباس كه بسا در حال جهل يا نسيان موجب بطلان نيست، به تفاصيلى كه در مَحالّ خود متعرض شده ‏اند، و اين شرط براى كليه نمازهاست، چه واجب ، مثل فرايض يوميه و آيات و طواف و غير اين‏ها و چه مستحب، مثل نوافل يوميه و ساير صلوات مندوبه حتّى مبتدئه، فقط نماز ميت بدون طهارت هم صحيح است ، حتّى جنب و حائض و در واقع نماز نيست، يك نوع دعاست.
امر دوم: در باب وضوست :
كه مفاد جمله «فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَ أَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرافِقِ وَ امْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَ أَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ» است. و در مفاد اين جمله اختلاف شديدى است بين عامه و خاصه در چند مورد:
1 . در «غسل وجه» كه مذهب خاصه بر اين است كه واجب است از اعلى به اسفل شسته شود و حدّ وجه از رستنگاه موى سر تا آخر ذقن است از طرف طول و قرصه صورت كه فرا مى‏ گيرد از ابهام تا وسطى و عامّه اعتبار از اعلى به اسفل نمى ‏كنند تمسكاً به اطلاق، لكن نفس لفظ غسل و مفهوم آن منصرف است به اعتبار از اعلى، چنانچه اگر به عرف بگويى صورت خود را بشوى، ذهنش متوجه مى‏ شود به اعتبار علو.
2 . در موضوع «غسل يدين» كه عامه از اسفل سر انگشتان مى ‏شويند تا مرفق به توهم لفظ «إِلَى» كه براى انتهاى غسل است و غافل از اين هستند كه لفظ «إِلَى» براى حد مغسول است كه دست را تا چه حدى بايد غسل نمود، و اما كيفيت غسل را به ظهور لفظ «غسل» واگذار نموده كه ظاهر است از بالا به پايين، چنانچه مذهب خاصه است و مستفاد از اخبار ائمه اطهار عليهم ‏السلام ،[4] بلكه از ضروريات مذهب شيعه است.
3 . در موضوع «مسحِ سر» كه عامه تمام سر را مسح مى ‏كنند حتى داخل گوش را و غافل از اينكه « باء » در «بِرُءُوسِكُمْ» فقط دلالت دارد كه مسح بايد به سر باشد و مجرد مسما كافى است ولو به مقدار يك انگشت و افضل با سه انگشت است به مقدار سه انگشت. و بالجمله ، فرق است بين اينكه بگويند «امْسَحُوا بِرءُوسِكُمْ»كه دال بر تمام سر است، چنانچه «فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ» دال بر تمام وجه است و بين اينكه بگويند «بِرءُوسِكُمْ» كه به مقدار مسما هم صدق مى ‏كند، و اما اعتبار مقدم رأس براى انصراف ذهن است و قدر متيقن و مفاد اخبار.
4 . در جمله «وَ أَرْجُلَكُمْ» عامّه عطف مى‏ گيرند به «وُجُوهَكُمْ» و مدخول و «فَاغْسِلُوا» تمام پا را مى ‏شويند و دليل آن‏ها منصوب بودن «أَرْجُلَكُمْ» است و غافل از اينكه عطف است به مجموع جار و مجرور كه در محل نصب است و مفعول «وَامْسَحُوا» است، بلكه نمى ‏شود عطف به «وُجُوهَكُمْ» گرفت به واسطه فصل بين فعل و مفعول به «وَامْسَحُوا» كه موجب تكرار لفظ و « اغسلوا » مى ‏شود.
5 . در كلمه «إِلَى الْكَعْبَيْنِ» كه آيا قبة القدمين است، چنانچه مشهور قائلند و انسب به معنى لغوى است، زيرا كعب به معنى رفعت و علو است، چنانچه بيت الحرام را كعبه گويند و مى‏ گويى در دعاى صلوات : « و أعْلى كَعْبَه »[5] ، يا مفصل الساقين است، چنانچه مفاد بعض اخبار است و اين احوط است. و على اى تقدير بايد از رئوس اصابع باشد تا منتهاى كعبين كه غايت هم داخل در مغيى است، چنانچه در غسل يدين هم بايد مرفق غسل شود كه مجمع عظمين است، و آيا تمام ظهر قدم لازم است يا مسمى كافى است؟ چنانچه صريح اخبار است[6] الاحوط الاول و الاقرب الثانى ، بلكه افضل اين است كه به تمام كف دست تمام روى پا را مسح كنند.
امر سوم: در باب غسل است :
غسل عبارت از شستن تمام بدن است و آن دو قسم است : ترتيبى و ارتماسى . ترتيبى شستن سر و گردن است ابتداء ، پس از آن طرف راست و بعد طرف چپ .
و ارتماسى شستن تمام بدن است دفعة واحدة كه در آنِ واحد تمام بدن را آب بگيرد.
و اسباب غسل : جنابت، حيض، نفاس، استحاضه متوسطه و كثيره، مس ميت و غسل ميت. و غسل جنابت كه مورد آيه است منشأ آن دو چيز است: خروج منى و دخول عورت قُبلاً يا دبُراً، به اختيار يا بدون اختيار، در بيدارى يا در خواب ، با انسان يا حيوان، فاعل و مفعول ، لذا مى ‏فرمايد «وَ إِنْ كُنْتُمْ جُنُباً فَاطَّهَّرُوا» .
و اغسال مستحبّه هم در شريعت بسيار است، مثل غسل جمعه و زيارت و توبه و حاجت و اعياد متبركه و ايام و ليالى شريفه ، مثل شهر صيام و غيره.
امر چهارم: در باب تيمم است :
و موردش جايى است كه وضو يا غسل واجب شود به يكى از اسباب آن‏ها از احداث صغار، مثل بول و غايط و ريح و نوم و سكر و غشوه و استحاضه قليله و احداث كبار كه ذكر شد، و متمكن از غسل يا وضو نباشد، يا از جهت ضيق وقت، يا مرضى كه آب بر او به جميع اقسام آن ضرر داشته باشد، يا فقدان ماء ، يا وجوب صرف آب در مصرف اهم از غسل و وضو مثل حفظ نفس محترمه، يا تطهير بدن و لباس براى نماز، يا طواف ، يا منع از تصرف در آب، مثل غصب، يا آب نجس ، يا اعذار ديگر، بايد تيمم كند بدل از غسل در مورد غسل جنابت، يا بدل از وضو در مورد احداث صغار، يا بدل از هر دو در ساير احداث كبار غير از جنابت كه دو تيمم لازم مى‏ شود و اين مفاد جمله «وَ إِنْ كُنْتُمْ مَرْضى أَوْ عَلى سَفَرٍ أَوْ جاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغائِطِ أَوْ لامَسْتُمُ النِّساءَ فَلَمْ تَجِدُوا ماءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيداً طَيِّباً» است .
و در مورد «صعيد» اختلاف است كه آيا مطلق وجه الارض است يا تراب خالص؟ و چون اين جمله در سوره نساء گذشت، لذا حواله به آنجا مى ‏دهيم[7] .
و [در] كيفيت تيمم مى‏ فرمايد: «فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَ أَيْدِيكُمْ مِنْهُ» كه بايد يك ضربه با دو كف دست بر زمين زد و صورت را از رستنگاه موى سر تا زير ابروها كه جبهه [= پيشانى] باشد از بالا به پايين به تمام كف دست‏ها مسح كرد، سپس پشت دست راست را با كف دست چپ و بالعكس مسح نمود، و مرجع ضمير «مِنْهُ» «صعيد» است.
امر پنجم: در باب «حرج» [و حدّ آن] است :
كه مفاد «ما يُرِيدُ اللّه‏ُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ» است. و « حرج» در دين، مثل ضرر و اضطرار و اكراه از عناوين ثانويه است كه وارد بر جميع احكام اوليه است غير از احكامى كه نص در ضرر و حرج است، مثل زكات، خمس، جهاد و امثال اين‏ها و آن هم از قبيل تخطئه در مصداق است، و غسل و وضو اگر موجب ضرر يا حرج شود حكمش برداشته مى ‏شود و مبدل به تيمم مى ‏شود. و اينجا جاى سؤالى است كه كسى بگويد مقتضاى قاعده ضرر و حرج اين است كه حكم غسل و وضو به كلى برداشته شود و وجه ايجاب تيمم و تبديل آن‏ها به اين چيست؟ لذا خداوند براى دفع دخل علت آن را بيان مى ‏فرمايد بقوله تعالى: «وَ لكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَ لِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ». و از اين جمله استفاده مى ‏شود كه همين نحوى كه غسل و وضو رافع حدث است و موجب طهارت است، تيمم هم رافع و مطهر است؛ غاية الامر آن‏ها رافع دايمى است و اين موقتى است ما دام بقاء العذر، نظير نكاح دايمى و انقطاعى.
و نيز استفاده مى‏ شود كه جعل تيمم به فضل الهى است و انعام پروردگار است. و نيز دلالت دارد بر وجوب شكر بر اين نعمت عظما، چنانچه بر هر نعمتى شكرى واجب، حتى نعمت توفيق شكرگزارى و اين امر عقلى است و اوامر شرعيه ارشاد به حكم عقل است.
-----------------------------------------------
[1] .  غسل كنيد .
[2] .  بيت التخليه .
[3] .  جماع كرديد .
[4] .  ر . ك : كافى : ج3 ، ص27 و وسائل الشيعة : ج1 ، ص387 ، باب كيفيت وضو و چگونگى شستن صورت و دست‏ها در وضو .
[5] .  جايگاه و مقام او را بالاتر ببر .
[6] .  ر . ك : كافى : ج3 ، ص27 و وسائل الشيعة : ج1 ، ص387 ، باب كيفيت وضو و چگونگى شستن صورت و دست‏ها در وضو .
[7] .  ر . ك : همين تفسير ، ج5 ، ص391 ، ذيل تفسير آيه 43 .

نوشتن دیدگاه