وَ اذْكُرْ عِبادَنا إِبْراهِيمَ وَ إِسْحقَ وَ يَعْقُوبَ أُولِى الاَْيْدِى وَالاَْبْصارِ
ترجمه :
45. و ياد كن بندگان ما را ابراهيم و اسحاق و يعقوب ]كه[ صاحبان ايادى و ابصار بودند[1] .

تفسير :
]يادآورى مشخصات نيك ابراهيم و اسحاق و يعقوب  :[
(وَ اذْكُرْ عِبادَنا إِبْراهِيمَ)[2]  كه يك تنه در مقابل يك دنيا مشرك قيام كرد  و اصنام آن‌ها را درهم شكست و قدرت‌نمايى‌هاى ديگر، حتّى با نمرود محاجّه كرد.
(وَ إِسْحاقَ)[3]  كه وصىّ حضرت ابراهيم بود و نامش اسرائيل بود و تمام انبياى بنى اسرائيل از نسل او بودند و نسلش تا دامنه قيامت باقى است.
(وَ يَعْقُوبَ)[4]  كه شرح حال او و بكاءِ ]= گريه‌هاى[ او در سوره يوسف مفصّلاً گذشت[5] .
 (أُولِى الاَْيْدِى وَ الاَْبْصارِ) «أيدِى» جمع يد و از براى يد اطلاقاتى است : يد جارحه، يد ذى الحق كه مى‌گويى «لفلان عليّ يد»[6] ، يد قوت و قدرت: (يَدُ اللهِ فَوْقَ أَيْدِيهِمْ)[7] ، يد بذل و احسان و انفاق: (قالَتِ الْيَهُودُ يَدُ اللهِ مَغْلُولَةٌ غُلَّتْ أَيْدِيهِمْ وَلُعِنُوا بِما قالُوا بَلْ يَداهُ مَبْسُوطَتانِ يُنْفِقُ كَيْفَ يَشاءُ)[8]  و در اينجا قيام به وظائف عبوديت است. عبادت شخصى تزكيه اخلاق و ]عبادت[ نوعى ارشاد و هدايت. و «ابصار» جمع بصر است به معنى بينايى قلب به نور علم و معرفت و بالجمله، جامع علم و عمل هر دو بودند كه در حديث است كه افراد انسان چهار قسم هستند :
«عالمٌ مُتَمَسِّکٌ وعالمٌ مُتَهَتِّک وجاهلٌ مُتَنَسِّک وجاهل مُتَهَتِّک»[9] .
    اولى اهل نجات و بقيّه اهل عذاب. «عالم بى‌عمل و چشمه بى‌آب يكى است» در قيامت سوال مى‌شود: «هَلّا عَمِلْتَ؟»[10]  عذر مى‌آورد نمى‌دانستم.
خطاب مى‌رسد: «هَلّا تَعَلَّمْتَ؟»[11] .
انسان بخواهد پرواز كند به اوج سعادت، دو بال مى‌خواهد: علم و عمل، ولكن اكثر چشم قلبشان روشن نيست يا به كفر و زندقه كور شده يا به صفات خبيثه مريض شده يا حب شهوات روى او را پوشانيده.

[1] .  ترجمه ديگر: و بندگان ما ابراهيم و اسحاق و يعقوب را كه نيرومند و ديده‌ور بودند به يادآور.
[2] .  مختصرى از زندگى‌نامه وى در همين تفسير: ج11، ص175، پاورقى(2) گذشت.
[3] .  اسحاق : پيامبر ونياى قوم بنى اسرائيل كه در قرآن كريم (17) بار با همين نام از او يادشده است. اصل نام او در عبرى «بِصحاق» به معنى «مى‌خندد» است. بنابر روايت عهدعتيق خداوند ابراهيم خليل  7 را در 99 سالگى بشارت رسانيد كه همسرش ساره رابركت داده است واز وى پسرى به او خواهد بخشيد، پسرى كه او نيز بركت خواهد يافتوامت‌ها از وى به وجود خواهند آمد. ابراهيم  7 از اين خبر خنديد وبا خود انديشيد كهچگونه مردى 100 ساله وزنى 90 ساله صاحب فرزندى خواهند شد. بار ديگر،فرستادگانى كه از جانب خداوند براى هلاك ساختن قوم لوط (سدوم) فرود آمده بودند، بههيأت مردانى بر ابراهيم 7 وارد شدند. وبه او بشارت دادند كه زوجه‌اش ساره صاحبپسرى خواهد شد. اين بار نيز ساره با شنيدن آن بشارت خنديد وبه سبب پيرىوفرسودگى خود وهمسرش اين امر را سخت ناشدنى دانست. به هر روى، آنچه خواستالهى بود، تحقق پذيرفت واسحاق متولد شد. در عهد عتيق درباره دوره كودكى اسحاقسخن بس اندك است؛ تنها اشاره شده است كه ابراهيم  7 او را در 8 روزگى به فرمانخداوند ختنه كرد وچون رشد نمود، به مناسبت از شير گرفتن او جشنى بزرگ برپا داشت.با تولد اسحاق ناسازگارى ساره با اسماعيل فرزند مهتر ابراهيم  7 ومادرش هاجر فزونىيافت، چندان كه ساره ابراهيم را واداشت تا هاجر وفرزندش اسماعيل را از سرزمين كنعاندور سازد.در سفر پيدايش (باب 22) درباره نوجوانى اسحاق، به امتحان ذبح فرزند اشاره شده،وچنين آمده است كه ابراهيم  7 مأمور شد تا يگانه فرزند خود اسحاق را به قربانگاه ببرد،اما از آنجا كه وى توانست ايثار وخشيت خويش را در برابر پروردگار به اثبات برساند، ازادامه كار معاف شد واز جانب خداوند فرمان يافت تا در عوض اسحاق، قوچى را كه درآنجا حاضر شده بود قربانى كند. گفتنى است كه در منابع اسلامى غالباً اسماعيل به عنوانذبيح شناخته شده است. به روايت عهد عتيق اسحاق در 37 سالگى مادر خويش را ازدست داد ودر 40 سالگى ازدواج كرد. او به توصيه پدر ومساعدت خادم او، همسرش رااز بوميان سرزمين ناحور در ارام نهرين از قبيله‌اى كه ابراهيم 7 بدان تعلق داشت،برگزيد. بر پايه اشارات سفر پيدايش، زوجه وى رِفقه، دختر بتوئيل، پسرِ برادرابراهيم  7 بوده است. ثمره اين پيوند پس از 20 سال دو پسر توأم بود كه از هنگامى كه دربطن مادر خويش پرورش مى‌يافتند، منازع يكديگر بوده‌اند. فرزند نخست را عيسووديگرى را كه به دنبال وى به دنيا آمده بود، يعقوب نام نهادند. با گذشت زمان عيسوصيادى ماهر شد ومحبوب اسحاق گرديد ويعقوب كه مورد علاقه رفقه بود، به«چادرنشينى» (شبانى) روى آورد. بر پايه مطالب سفر پيدايش، اسحاق در اواخر عمر، درحالى كه پير ونابينا شده بود، بر آن شد تا يكى از فرزندان را وصى خود سازد واين جايگاهدر نهايت نصيب يعقوب شد وسرانجام در 180 سالگى در حبرون درگذشت. پسرانشيعقوب وعيسو، او را در مقبره پدرش، واقع در مَكفيله به خاك سپردند.روايات اسلامى در كليات با روايت عهد عتيق هماهنگى دارد. بنابر اخبار ورواياتموجود در آثار اسلامى، اسحاق در 40 سالگى با رفقه دختر بتوئيل بن الياس ازدواج كردودر 60 سالگى از وى صاحب دو فرزند همزاد با نام‌هاى عيسو ويعقوب شد. مطابق منابعاسلامى، وى پس از اسماعيل نبوت يافت واز برادر مهين اسم اعظم آموخت، او كه بهفرمان الهى در شام پيامبر بود، بر جاى برادر نشست وپيروان ابراهيم واسماعيل بدوپيوستند. ر. ك: دائرة المعارف بزرگ اسلامى: مدخل «اسحاق».
[4] .  يعقوب: فرزند اسحاق، فرزند ابراهيم خليل  :، ملقب به اسرائيل است (آل عمران: 93؛مريم: 58). اين نام عربى واز ريشه «عقب» نيست  بلكه عبرى است. فرزندان اسرائيل راكه همان عبرانيان يا قوم يهود باشند «بنى اسرائيل» مى‌نامند. بنى اسرائيل همان اسباطدوازده‌گانه‌اند كه زاد ورود دوازده فرزند يعقوب هستند، ولذا يعقوب جدّ بنى اسرائيلاست. برادر توأم عيسو، ومادرش دختر لوط  7 بود. از انبياى عظام الهى است، ونام او درقرآن 16 بار ياد شده وچند مورد نيز به او اشاره شده كه مفصل‌ترين اشاره به او در داستانيوسف  7 در سوره يوسف است. پس از درگذشت اسحاق  7 به پيامبرى رسيد. شريعتىكه تبليغ مى‌كرد همان شريعت ابراهيم  7 بود وكتاب او هم همان صُحُف ابراهيم  7 بود.شيخ صدوق مى‌فرمايد: يعقوب را اسرائيل ناميدند، چون خدمت‌كار بيت المقدس بود.نخستين كسى بود كه وارد آنجا مى‌شد وآخرين نفرى بود كه از بيت المقدس بيرونمى‌رفت. هنگام خروج چراغ‌ها را روشن مى‌كرد؛ اما صبح مى‌ديد چراخ خاموش است،شبى در مسجد به كمين نشست ومتوجه شد كه يكى از جن‌ها چراغ‌ها را خاموش مى‌كند.او را گرفت وبه ستون مسجد بست وچون نام آن جنى ايل بود او را اسرائيل مى‌خواندند.البته روايت ديگرى هم نقل شده كه امام صادق  7 فرمودند: اسرائيل به نام عبداللهمى‌باشد. حضرت يعقوب  7 در سن 140 يا 147 سالگى در مصر از دنيا رفت. وى هنگاممرگ به يوسف وصيت كرد كه جنازه‌اش را به فلسطين ببرد ودر نزد جدش ابراهيم وپدرشاسحاق دفن نمايد. ر. ك: دانشنامه قرآن: مدخل «يعقوب» و اطلاعات قرآنى: ص593.
[5] .  ر.ك: همين تفسير: ج10، ص335. شرح حال او در آيات متعدد سوره يوسف 7 بيانشده است.
[6] .  فلانى بر من يد دارد.
[7] .  دست قدرت الهى بالاى دست‌هاى آنان است. سوره فتح: آيه 10.
[8] .  و يهود گفتند: دست خدا بسته است. دست‌هاى خودشان بسته باد و به سزاى آنچه گفتند،از رحمت خدا دور شوند. بلكه هر دو دست او گشاده است. هر گونه كه بخواهد مى‌بخشد.سوره مائده: آيه 64.
[9] .  داناى چنگ زننده به حق وداناى بى‌پروا ونادان عابد ونادان بى‌پروا. روايتى به اينصورت در منابع يافت نشد، بلكه روايتى نقل شده كه اميرالمؤمنين وامام صادق  8،فرمودند: «قَطَعَ ظَهري اثنان عالِمٌ مُتَهّتک وَجَاهِلٌ مُتَنَسِّکٌ؛ دو مرد كمرم را شكستند، داناىبى‌پروا ونادان عابد». ر. ك: معدن الجواهر: ص26؛ عوالى اللالى: ج4، ص77 وبحارالأنوار :ج1، ص208، ح8.
[10] .  چرا عمل نكردى؟ امالى مفيد: ص228، ح6 و امالى طوسى: ص9، ح10.
[11] .  چرا ياد نگرفتى؟ همان.

نوشتن دیدگاه