. «وقت» است . انسان بايد در هر وقتى از اوقات نماز متذكر شود ميقاتى را كه خداوند براى قيام خلايق و حضور در پيشگاه او مقرّر فرموده و خود را براى چنين موقعى مستعد و مجهّز و آماده و لايق حضور گرداند .
2 . «طهارت و پاك بودن بدن و لباس» است . هم چنانكه بدن و لباس بايد طاهر و پاك باشد قلب و روح انسان ، كه مورد نظر الهى است ، بايد از هر گونه رجس و پليدى از اخلاق رذيله و معاصى و قبايح پاك و منزه باشد و همين طور كه خود را به اين لباس ظاهرى مى آرايد به «لباس تقوى» نيز ملبّس شود ، چنانچه در قرآن كريم مى فرمايد : (يا بَنِي آدَمَ قَدْ أَنْزَلْنا عَلَيْكُمْ لِباساً يُوارِي سَوْآتِكُمْ وَ رِيشاً وَ لِباسُ التَّقْوى ذلِكَ خَيْرٌ)([103]) .
(اى فرزندان آدم! به تحقيق ما پوشش و لباس را براى شما فرود آورديم كه عورات([104]) خود را بپوشانيد و خود را به آن بياراييد و لباس تقوا خود بهتر است) .
و از حضرت صادق(عليه السلام) روايت شده كه فرمود :
«أزين اللباس للمؤمن لباس الخوف و التقوى ، و أنعمه نعمة الايمان»([105]) .
(زينت دهنده ترين لباس براى مؤمن لباس خوف از خدا و تقواست و بهترين نعمت براى او نعمت ايمان است) .
3 . «مكان» است . كه سزاوار است براى مكان نماز جايى را اختيار كند كه محل نزول فيوضات الهى و مورد توجه او باشد ; مانند مساجد و مشاهد شريفه و متوجه باشد كه مساجد و خانه هاى خدا محل پاكيزگان و ناآلودگان به اخلاق رذيله و معاصى مى باشد و كسى كه قدم در جاده آن ها مى گذارد بايد خود را از سنخ آنان بگرداند ; از حضرت صادق(عليه السلام) روايت شده كه فرمود :
«إذا بلغتَ باب المسجد فاعلم أنـّك قصدتَ ملكاً عظيماً لا يَطأُ بساطَه إلاّ المطهّرون ، و لا يُجالسه إلاّ الصدّيقون ، و أنّه قادر على من يشاء من الفضل بالقبول و إعطاء الأجر و إن قلّ ، و من العدل بالحَجب و الردِّ و إن كثر . . . و انظر من أيّ ديوان يخرج اسمك ، فإن ذقت حلاوة المناجاة فادخل ، فلك الإذن و الأمان ، و إلاّ فَقِف وقوف المضطرّ قد انقطع منه الحيل ، حتى يأذن لك ، فإنـّه المجيب للمضطرّ إذا دعاه . . .»([106]) .
(هر گاه به در مسجد رسيدى ، بدان كه پادشاه بزرگى را قصد كرده اى كه در زمين او گام ننهند مگر پاكيزگان و همنشين او نشوند مگر تصديق كنندگان و اينكه او قادر است نسبت به هر كه بخواهد از روى فضل و بخشش عمل او را قبول نموده و مزد به او عطا فرمايد هر چند عمل او كم باشد و يا از روى عدل و حساب عمل او را ردّ كند هر چند بسيار باشد ; و بنگر كه از كدام دفتر اسم تو بيرون مى آيد ، پس اگر شيرينى مناجات پروردگار را چشيدى داخل شو كه براى تو اذن و امان است و اگر نه درنگ كن و توقف نماى مانند توقف نمودن شخص مضطر و بى چاره كه اسباب و وسايل از وى منقطع شده باشد تا اينكه خدا به تو اذن دهد ; زيرا خداوند ، اجابت كننده مضطر و بيچاره است هر گاه او را بخواند) .
4 . «استقبال به قبله» است ، كه نمازگزار بايد روى ظاهرش به طرف خانه خدا (كعبه) باشد و سزاوار است كه روى باطن او به طرف حق بوده و به تمام اعضا و جوارح متوجه او و اوامر و دستورات وى باشد .
و از رسول خدا(صلى الله عليه وآله)روايت شده كه فرمود :
«إنّ الله تعالى مقبل على المصلّي ما لم يلتفت»([107]) .
(به درستى كه خداوند به جانب نمازگزار اقبال مى كند مادامى كه التفات به غير او ننمايد) .
و نيز روايت شده كه حضرت رسول(صلى الله عليه وآله) نمازگزارى را ديدند كه با ريش خود بازى مى كرد ، فرمودند :
«لو خشع قلبه لخشعت جوارحه»([108]) .
(اگر دل او خاشع بود ، اعضا و جوارحش نيز خاشع بودند) .
و از حضرت صادق(عليه السلام) روايت شده كه كه فرمود :
«إذا استقبلت القبلة فآيس من الدنيا و ما فيها و الخلق و ما هم فيه ، و استفرغ قلبك عن كلّ شاغل يشغلك عن الله ، و أعلن بسرّك عظمة الله ، و اذكر وقوفك بين يديه يوم تبلو كلّ نفس ما أسلفت ، و ردّوا إلى الله مولاهم الحقّ ، و قِفْ على قدم الخوف و الرجاء»([109]) .
(هر گاه رو به قبله ايستادى ، پس دنيا و آنچه در آن است و خلق و آنچه در آن هستند فراموش كن و دلت را از هر چيزى كه از خدا بازت مى دارد خالى نماى و عظمت و بزرگى خدا را به باطنت اعلان ] كن [ و ايستادنت را در مقابل او متذكر شو در روزى كه هر كسى را ظاهر مى شود آنچه پيش فرستاده ; و به جانب مولاى حقيقى خود بازگشت مى كنند ، و بر پاى بيم و اميد بايست) .

در بعض اخبار ، «اذان» به نفخه اولى ] = بار اول دميدن در شيپور [ براى موت خلايق و «اقامه» به نفخه ثانيه ] = بار دوم دميدن در شيپور [ براى قيام از قبور تشبيه شده و اين تشبيه بهتر است از آنچه از بعض اكابر نقل شده ، كه اذان را به قيام از موت و اقامه را به قيام در عرصات تشبيه كرده ، چون اين هر دو يكى است .
و در كتاب من لا يحضره الفقيه در باب علل صلات از حضرت رضا(عليه السلام)روايت كرده كه فرمود :
«أمر الناس بالأذان لعلل كثيرة ، منها : أن يكون تذكّراً للناسي ، و تنبّهاً للغافل ، و تعريفاً لمن جهل الوقت و اشتغل عنه ، و يكون المؤذّن داعياً إلى عبادة الخالق ، و مرغّباً فيها مقرّاً له بالتوحيد ، و مجاهداً بالإيمان معلناً بالإعلام مؤذّناً لمن ينساها ، و إنّما يقال له ; لأنـّه يؤذّن بالأذان في الصلاة ، و إنّما بدأ بالتكبير و ختم بالتهليل للبدأ باسم الله و الختم به . . .» الحديث([110]) .
(خداوند ، مردم را به اذان امر فرمود براى جهات بسيارى ، كه بعض از آن ها يادآورى ] براى فراموشكار [ و آگاه نمودن غافل و شناسانيدن جاهل به وقت و سرگرم به كار است ، مؤذن دعوت كننده به بندگى آفريدگار و ترغيب كننده در آن و اقرار كننده به يگانگى حق و كوشش كننده در راه ايمان و اعلان كننده كسانى است كه نماز را فراموش كرده ; و مؤذن را مؤذن مى گويند براى اعلام به نماز است و همانا به تكبير ابتدا مى كند و به تهليل خاتمه مى دهد ، براى اينكه به اسم خدا ابتدا و به نام او ختم نموده باشد .
اجزاى نماز و اقوال و افعال آن
امّا اجزاى نماز بر دو قسمند : اقوال ، و افعال و هر قسم از آن ها بر چهار صنف است :
اقوال : عبارت از قرائت و ذكر و دعا و سلام ، و افعال : عبارت از قيام و قعود و ركوع و سجود مى باشند .
اقوال نماز :
1 . قرائت :]  آداب ظاهرى و باطنى قرائت : [
قرائت آداب ظاهرى و باطنى دارد ، كه در مقدمه كتاب بيان شد([111]) به آنجا مراجعه شود .
2 . ذكر : ] آداب ذكر و آيات وارد شده در اهمّيت آن : [
در فضيلت و اهمّيت ذكر آيات و اخبار بسيار وارد شده ، كه به پاره اى از آن ها اشاره مى شود ; در قرآن مجيد در وصف اولى الالباب مى فرمايد : (الَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللهَ قِياماً وَ قُعُوداً وَ عَلى جُنُوبِهِمْ . . .)([112]) .
(صاحبان عقل كسانى هستند كه در حال ايستادن و نشستن و بر پهلو خوابيدن خدا را ياد مى كنند) .
و در سوره نور بعد از آيه نور مى فرمايد : (رِجالٌ لا تُلْهِيهِمْ تِجارَةٌ وَ لا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللهِ . . .) الآية([113]) .
(در آن خانه ها در بامداد و پسين خدا را تسبيح مى كنند مردانى كه تجارت و خريد و فروش آنان را از ياد خدا باز نمى دارد) .
و نيز مى فرمايد : (إِنَّ الَّذِينَ اتَّقَوْا إِذا مَسَّهُمْ طائِفٌ مِنَ الشَّيْطانِ تَذَكَّرُوا فَإِذا هُمْ مُبْصِرُونَ)([114]) .
(به درستى كه پرهيزكاران را هر گاه خطورى از شيطان در دلشان برخورد كند متذكر خدا مى شوند ، پس بينا و متوجه مى شوند و از آن اعراض مى نمايند) .
و نيز مى فرمايد : (وَ لا تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنا قَلْبَهُ عَنْ ذِكْرِنا)([115]) .
(اطاعت مكن كسى را كه دلش را از ياد ما غافل نموده ايم) .
(فَوَيْلٌ لِلْقاسِيَةِ قُلُوبُهُمْ مِنْ ذِكْرِ اللهِ)([116]) .
(واى بر كسانى كه دل هايشان سخت است از اينكه خدا را ياد نمايند) .
(وَمَنْ يَعْشُ عَنْ ذِكْرِ الرَّحْمنِ نُقَيِّضْ لَهُ شَيْطاناً فَهُوَ لَهُ قَرِينٌ)([117]) .
(كسى كه از ياد خداى رحمان اعراض كند ، براى او شيطانى را مقرّر مى داريم كه آن شيطان ، قرين و همنشين اوست) .
(اسْتَحْوَذَ عَلَيْهِمُ الشَّيْطانُ فَأَنْساهُمْ ذِكْرَ اللهِ)([118]) .
(شيطان بر آنان چيره شده ياد خدا را فراموش كرده اند) .
(يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا اللهَ ذِكْراً كَثِيراً * وَ سَبِّحُوهُ بُكْرَةً وَ أَصِيلاً)([119]) .
(اى كسانى كه ايمان آورده ايد! خدا را بسيار ياد كنيد و در بامداد و پسين او را تسبيح نماييد) .
(أَلا بِذِكْرِ اللهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ)([120]) .
(آگاه باشيد كه به ياد خدا دل ها آرام مى گيرد) .
(فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ)([121]) (مرا ياد كنيد تا شما را ياد كنم) .
(وَ اذْكُرْ رَبَّكَ فِي نَفْسِكَ)([122]) (خدا را در پيش خود ياد كن) .
(وَ لَذِكْرُ اللهِ أَكْبَرُ)([123]) (ياد خدا از هر چيز بزرگ تر است) .
(أَقِمِ الصَّلاةَ لِذِكْرِي)([124]) (نماز را به پاى دار ، تا اينكه به ياد من باشى) .
و در لآلى الاخبار از كافى روايت كرده كه فرمود :
«ما من شيء إلاّ و له حدّ ينتهي إليه ، إلاّ الذكر . . .»([125]) .
(براى هر چيزى حدّى است كه به آن حد منتهى مى شود ، مگر براى ذكر خدا كه حدّى ندارد) .
و نيز در لآلى الاخبار روايت كرده كه فرمود :
«و البيت الّذي يُقرأ فيه القرآن و يُذكر الله فيه تكثر بركته ، و تحضره الملائكة ، و يهجره الشيطان ، و يضيء لأهل السماء كما يُضيء الكوكب الدريّ لأهل الأرض»([126]) .
(خانه اى كه در آن قرآن خوانده شود و خدا در آن ياد شود بركتش زياد گردد و فرشتگان آنجا حاضر شوند و شيطان دور شود و براى اهل آسمان روشنى مى دهد ، چنانچه ستاره درخشان به اهل زمين روشنى مى دهند) .
و نيز در لآلى از پيغمبر(صلى الله عليه وآله) روايت كرده كه فرموده :
«ألا اُخبركم بخير أعمالكم ، أرفعها في درجاتكم ، و أزكاها عند مليككم من الدينار و الدرهم ، و خير لكم من أن تَلقوا عدوّكم فتقتلوهم و يقتلوكم؟ فقالوا : بلى ، قال : ذكر الله كثيراً»([127]) .
(آيا خبر دهم شما را به بهترين اعمالتان كه از لحاظ ترفيع درجه از همه بالاتر و نزد فرشتگان از همه پاكيزه تر و بهتر باشد براى شما از دينار و درهم([128]) ; و بهتر باشد از اينكه در جهاد ، دشمن را ملاقات كنيد و آن ها را بكشيد و كشته شويد؟ گفتند : بلى ، فرمود : بسيار به ياد خدا بودن) .
و نيز در لآلى در همين باب از پيغمبر(صلى الله عليه وآله)روايت كرده كه فرمود :
«مَنْ أكثر ذكر الله أحبّه الله»([129]) .
(كسى كه بسيار به ياد خدا باشد ، خدا او را دوست دارد) .
و نيز در تتمه حديث سابق از نبى(صلى الله عليه وآله) روايت كرد ، كه فرمود :
«مَنْ ذكر الله كثيراً كتب الله له براءتان : براءة من النار و براءة من النفاق ، و أظلّه الله في جنّته»([130]) .
(كسى كه بسيار به ياد خدا باشد ، خداوند براى او دو برائت بنويسد : يكى برائت و بيزارى از آتش و ديگرى بيزارى از نفاق ; و او را در بهشت در ظلّ توجه خود قرار دهد) .
و نيز در لآلى از پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) روايت كرده كه فرمود :
«من أحبّ أن يرتع في رياض الجنّة فليُكثر ذكر الله»([131]) .
(كسى كه دوست دارد در باغ هاى بهشت سير كند ، پس بسيار خدا را ياد كند) .

و براى «ذكر» سه قسم بيان كرده اند :
1 . ذكر جلىّ :
يعنى جهراً و آشكارا خدا را تسبيح و تحميد و تعظيم كند و به اسما و صفات ، وى را ياد نمايد .
2 . ذكر خفىّ :
يعنى پنهان و آهسته به ذكر خدا مشغول باشد . و در لآلى الاخبار([132]) اخبار بسيارى در موضوع دعا و صدقه و كليه اعمال خيريه و حسنات نقل كرده كه استتار آن ها ثوابش هفتاد برابر اظهارش مى باشد([133]) .
3 . ذكر قلبى :
يعنى دل و روح در همه حال متوجه و متذكر حق باشد و قبل از هر قدمى كه برمى دارد و هر عملى كه انجام مى دهد متوجه اوامر و نواهى الهى باشد . و حقيقت «ذكر» كه آن همه فضيلت در آيات و اخبار براى آن ذكر شده ، همين است ; و ذكر زبانى تلقين به نفس است كه متوجه و متذكر شود و آن هم در مرتبه خود داراى فضيلت است .
] ذكرهاى نماز : [
و اذكار نماز عبارت از تكبير و تحميد و تسبيح و تهليل و شهادتين و صلوات است ، كه براى هر يك از آن ها شرح مختصرى متذكر مى شويم :
] در معناى تكبير و اخبار آن : [
تكبير : گفتن «الله أكبر» است و در معنى آن ، مشهور گفتند : «الله أكبر من كل شيء ، و أكبر من كل كبير ، و أرفع من كل رفيع» ولى اين معنى به طورى كه از مضمون اخبار استفاده مى شود از دو جهت اشكال دارد ، چنانچه صدوق (رحمه الله)([134]) در كتاب توحيد از حضرت صادق(عليه السلام) روايت كرده :
«قال رجل عنده : الله أكبر ، فقال ] (عليه السلام) [ : الله أكبر من أيّ شيء؟ قال : من كلّ شيء ، فقال أبو عبدالله(عليه السلام) : حدّدته ، فقال الرجل : كيف أقول؟ فقال(عليه السلام) : قل : الله أكبر من أن يوصف»([135]) .
(مردى نزد حضرت صادق(عليه السلام) گفت : الله اكبر ، حضرت فرمودند : خداوند بزرگ تر از چه چيز است؟ عرض كرد : از هر چيز بزرگ تر است ، حضرت فرمود : خدا را محدود كردى ، پس آن مرد گفت : چگونه بگويم؟ حضرت فرمود : بگو : خدا بزرگ تر از آن است كه وصف كرده شود) .
و نيز از آن حضرت روايت كرده كه به راوى حديث فرمود :
«أيّ شيء الله أكبر؟ فقلت : الله أكبر من كلّ شيء ، فقال(عليه السلام) : و كان ثَمّ شيء فيكون أكبر منه ، فقلت : فما هو؟ قال : الله أكبر من أن يوصف»([136]) .
(از چه چيز خدا بزرگ تر است؟ گفتم : از هر چيز ، حضرت فرمود : پس چيزى بوده كه خداوند بزرگ تر از آن مى باشد . گفتم : پس معنى آن چيست؟ فرمود : خداوند بزرگ تر از آن است كه وصف كرده شود) .
و بيان اين دو اشكال اين است كه صفت اكبريت و بزرگ تر بودن از چيزى ، محدوديت را موجب مى شود و ذات اقدس حق محدود نيست . پس معنى اين است كه خداوند بزرگ تر از آن است كه بتوان او را توصيف نمود حتى به صفت اكبريت ، ديگر آنكه اين صفت از صفات ذات است و خداوند «ازلاً» و «ابداً» اكبر است و موجودى غير او نبوده كه بتوان گفت خداوند بزرگ تر از آن است ، چنانچه مفاد حديث دوم است .
نكته :
صفت كبريايى ، دلالتش بر بزرگوارى حق ، بيشتر از صفت عظمت است ; زيرا غير ذات مقدس او ، هر كه و هر چه هست كوچك و حقيرند ، و لذا گفته مى شود كبريايى به ذات او مى برازد و بس ، و اطلاق آن بر غير خدا اضافى است ، چنانچه مى گويى : «زيد أكبر من عمرو» ولى صفت عظيميت ، بسا بر غير خدا اطلاق مى شود هر چند از روى عنايت و مجاز باشد ; مانند (وَ لَها عَرْشٌ عَظِيمٌ)([137]) .
و در حديث قدسى مى فرمايد :
«الكبرياء ردائي ، و العظمة إزاري»([138]) شايد اشاره به همين باشد ، زيرا اهمّيت ردا از ازار بيشتر است .
و در جامع السعادات از حضرت صادق(عليه السلام) روايت كرده كه فرمود :
«إذا كبّرت فاستصغر ما بين السماوات العلى و الثرى دون كبريائه فإنّ الله تعالى إذا اطّلع على قلب العبد و هو يكبّر و في قلبه عارض عن حقيقة تكبيره ، قال : يا كذّاب أتخدعني؟! و عزّتي و جلالي لأحرمنّك حلاوة ذكري ، و لأحجبنّك عن قربي و المسرّة بمناجاتي»([139]) .
(هر گاه تكبير گفتى ، كوچك بشمار آنچه ما بين آسمان و زمين است در نزد بزرگوارى حضرت پروردگار ، چه آنكه محققاً وقتى خداوند بر دل بنده نظر كرد در حالى كه تكبير مى گويد و در دلش چيزى است كه او را از حقيقت تكبير منصرف نموده ، مى فرمايد : اى دروغگو! آيا با من خدعه مى كنى؟ به عزّت و جلالم قسم ، هر آينه از شيرينى ياد خودم تو را محروم مى كنم و از نزديكى به خود و شادمانى به مناجاتم تو را ممنوع مى سازم) .
تحميد : شرح آن در ذيل آيه شريفه (الْحَمْدُ للهِِ رَبِّ الْعالَمِينَ) بيان شد([140]) .
________________________________________________________
[91] .  الخرائج و الجرائح : ج2 ، ص916 ; بحارالأنوار : ج17 ، ص257 (با كمى اختلاف در الفاظ) ; عدّة الداعي : ص185 و جامع السعادات : ج2 ، ص402 .
[92] .  مستدرك الوسائل : ج1 ، ص355 ، ب47 ، ح7 عن عدّة الداعي : ص185 (قطعه اول حديث) و جامع السعادات : ج2 ، ص402 .
[93] .  جامع السعادات : ج2 ، ص402 و المحجة البيضاء : ج1 ، ص397 .
[94] .  عدّة الداعي : ص185 و بحار الأنوار : ج81 ، ص258 .
[95] .  عدّة الداعي : ص185 و بحار الأنوار : ج77 ، ص347 .
[96] .  ينابيع المودة : ج3 ، ص154 و كشف الغمة : ج2 ، ص620 .
[97] .  علل الشرائع : ج1 ، ص271 ، ح8 ; تهذيب : ج2 ، ص367 ، ح1415 و بحار الأنوار : ج81 ، ص237 ، ح17 و18 .
[98] .  كافى : ج3 ، ص300 ، ح4 و5 و بحارالأنوار : ج46 ، ص64 ، ح22 و23 .
[99] .  تفسير صافى : ج1 ، ص73 به نقل از : مصباح الشريعه (با اختلاف الفاظ) .
[100] .  جا داشت بگويد خدا را هم بالاى سر قرار مى دهم ، يعنى محيط تا جهات شش گانه را ذكر كرده باشد ( مؤلف ) .
[101] . جندب بن جناده مشهور به ابوذر غفارى ; از اصحاب معروف و مشهور پيامبر خدا و نيز از ياران نزديك و خاص اميرالمؤمنين (عليه السلام) مى باشد . جزء اولين افرادى است كه مسلمان شدند و در طى مراحل ايمان به حدى رسيد كه بعد از سلمان كه كامل ترين درجه ايمان را داشت ، قرار گرفت . از پيامبر نقل شده كه فرمود : خداوند متعال مرا در مورد دوستى با چهار نفر دستور داده كه عبارتند از : على ، سلمان ، مقداد و ابوذر ، و در روايتى ديگر فرموده : ابو ذر راستگوترين فرد روى زمين و زير آسمان است . در زمان خلافت عثمان با خلاف ها و انحرافات وى مخالفت نمود و عثمان او را به روستايى به نام ربذه تبعيد كرد و در سال 32 هجرى بنا به پيش بينى پيامبر به صورت تنها در همان جا درگذشت . موسوعة طبقات الفقهاء : ج 1 ، ص 64 .
[102] .  وافى : ج26 ، ص185 ، باب المواعظ .
[103] .  سوره اعراف : آيه 25 .
[104] .  عورت ـ عورات (جمع) : اندام شرم مردم ، كه ما بين ناف تازانو وپوشانيدن آن لازم است . تمام اندام از سر تا پاى زنان . فرهنگ بزرگ جامع نوين . عورات : زنان ; چيزهايى كه بايد پوشيده بماند ; نهانى ها . عورت : آلت تناسلى ; شرم گاه . فرهنگ بزرگ سخن . واژه « عورات » .
[105] .  مصباح الشريعة المنسوب للإمام الصادق(عليه السلام) : ص30 و جامع السعادات : ج2 ، ص411 ، (بدون كلمه «الخوف» و «نعمة») .
[106] .  مصباح الشريعة المنسوب للإمام الصادق(عليه السلام) : ص130 و جامع السعادات : ج2 ، ص412 .
[107] .  بحارالأنوار : ج81 ، ص261 ، ح59 ، عن اسرار الصلاة .
[108] .  همان .
[109] .  مصباح الشريعة المنسوب للإمام الصادق(عليه السلام) : ص87 و جامع السعادات : ج2 ، ص414 ، و عبارت «يوم تبلو» اشاره به آيه شريفه است در سوره يونس : آيه 30 (هنالك تبلوا . . .)الآية .
[110] .  من لايحضره الفقيه : ج1 ، ص299 ، ح914 ، و فيه : مجاهراً بالإيمان .
[111] .  ر . ك : همين جلد ص 123 ـ 126 .
[112] .  سوره آل عمران : آيه 191 .
[113] .  سوره نور : آيه 37 .
[114] .  سوره اعراف : آيه 201 .
[115] .  سوره كهف : آيه 28 .
[116] .  سوره زمر : آيه 22 .
[117] .  سوره زخرف : آيه 36 .
[118] .  سوره مجادله : آيه 19 .
[119] .  سوره احزاب : آيه 41 ـ 42 .
[120] .  سوره رعد : آيه 28 .
[121] .  سوره بقرة : آيه 152 .
[122] .  سوره اعراف : آيه 205 .
[123] .  سوره عنكبوت : آيه 45 .
[124] .  سوره طه : آيه 14 .
[125] .  لآلئ الأخبار : ج1 ، باب2 ، ص191 و كافى : ج2 ، ص498 ، ح1 .
[126] .  لآلى الأخبار : ج1 ، باب2 ، ص191 و كافى : ج2 ، ص499 ، ح1 .
[127] .  لآلى الاخبار : ج1 ، باب2 ، ص191 و كافى : ج2 ، ص499 ، ح1 .
[128] . زر و سيم .
[129] .  لآلى الاخبار : ج1 ، باب2 ، ص191 و كافى : ج2 ، ص500 ، ح3 .
[130] .  همان .
[131] .  لآلى الاخبار : ج1 ، باب 2 ص 191 و كنز العمال : ج1 ، ص437 ، ح1886 .
[132] .  لآلى الاخبار : ج1 ، باب 2 ، ص 190 ـ 191 .
[133] .  همان ، ص 196 .
[134] . مختصرى از زندگينامه شيخ صدوق در ص 68 ذكر شده است .
[135] .  توحيد صدوق : ص305 ح1 .
[136] .  همان ، ص 306 ، ح 2 .
[137] .  وتخت عظيمى دارد. سوره نمل : آيه 23 .
[138] .  مستدرك الوسائل : ج12 ، أبواب جهاد النفس ، ب58 ، ص 31 ، ح17 .
[139] .  جامع السعادات : ج2 ، ص416 و رسائل الشهيد الثانى : ص126 .
[140] .  ر .ك : همين جلد ، ص212 .