109 « وَدَّ كَثِيرٌ مِنْ أَهْلِ الْكِتابِ لَوْ يَرُدُّونَكُمْ مِنْ بَعْدِ إِيمانِكُمْ كُفّاراً حَسَداً مِنْ عِنْدِ أَنْفُسِهِمْ مِنْ بَعْدِ ما تَبَيَّنَ لَهُمُ الْحَقُّ فَاعْفُوا وَاصْفَحُوا حَتّى يَأْتِىَ اللّه‏ُ بِأَمْرِهِ إِنَّ اللّه‏َ عَلى كُلِّ شَىْ‏ءٍ قَدِيرٌ »
ترجمه :
109 . آرزو مى ‏كنند بسيارى از اهل كتاب كه شما را بعد از ايمانتان به كفر برگردانند ، از روى حسدى كه از خودشان نسبت به شما دارند بعد از آنكه حق براى آنان آشكارا شده ، پس عفو كنيد و درگذشت نماييد تا امر خدا بيايد ، همان خدا بر هر چيز تواناست .
تفسير :
« وَدَّ » به معنىِ تمنى است « ودَّ كَثِيرٌ مِنْ أَهْلِ الْكِتابِ » را بعضى از مفسرين[به] « يحيى بن اخطب »[1] و برادرش « ابى ياسر »[2] و يا به « كعب بن اشرف»[3] ، و بعضى به دو نفر ديگر از يهود تعبير نموده ‏اند ، ولى صدق كثير بر اين‏ها درست نيايد ، مگر به اعتبار مرئوسين و هم‏دستان آن‏ها .
و كلمه « لَوْ » در « لَوْ يَرُدُّونَكُمْ » گفتند مصدريه و به جاى آن است ؛ زيرا چنانچه از نحّات[4] نقل شده ، « لو » بعد از « ودّ » و « يودّ » مصدريه و بدل آن است ، ولى در جايى كه مدخول آن « بعيد الحصول » ويا « ممتنع فى نفسه » ، يا « ممتنع به حسب عادت » باشد ، مانند همين مورد و بسيارى از آيات ديگر .
و « كُفّاراً » مفعول دوم « يَرُدُّونَكُمْ » مى ‏باشد و « حَسَداً » مفعولٌ له براى « وَدَّ » است ، يعنى اين آرزو از روى حسدى است كه نسبت به شما دارند و اين حسد ، يا نسبت به نبى اكرم (صلى ‏الله‏ عليه ‏و ‏آله) است ، براى آنكه ديدند مردم به اوگرويدند و قدرت و سلطنت بر يهود پيدا نمود ، از اين جهت آرزو مى‏ كردند كه مسلمين از دور او متفرق شوند و اين قدرت و سلطنت از او سلب شود ، و يا براى اين بود كه چرا نبوت از ميان آن‏ها خارج شد ، و يا نسبت به مسلمين بود كه مورد عنايات و الطاف و نصرت حق واقع شده و به عزت و شرافت و عظمت و قدرت رسيدند و يهود مقهور و ذليل و خوار گرديدند .
و حسد به معنىِ اراده زوال نعمت از محسود است ، اعم از اينكه حاسد اين نعمت را براى خود بخواهد يا نخواهد ، و اين از صفات بسيار بد است و آيات و اخبار در ذمّ آن بسيار است كه به شمه[اى] از آن‏ها اشاره نموديم[5] ، و آنچه از مجموع آن‏ها استفاده مى‏ شود : شخص حسود معترض به خدا و مخالف با قضا و منكر عدل الهى است و انعام او را بر خلاف حكمت و مصلحت مى‏ داند و حسود نه تنها ضررى به محسود خود نمى‏ تواند برساند ، بلكه هميشه مغموم و محزون بوده و خودشْ خودش را مى ‏خورد و موجب ارتفاع درجات و ازدياد حسنات محسود و حبط [= نابود شدن] و از بين رفتن عبادت و حسنات خود مى‏ شود .و قيد « مِنْ عِنْدِ أَنْفُسِهِمْ » ظاهراً اشاره به اين است كه منشأ اين حسد ، حقد و عداوت و عصبيت و عناد و رذايل نفسانى [مى‏ باشد] كه در قلوب يهود مكمون [= پنهان] است و منشأ خارجى ندارد ؛ بنابراين متعلق به « حَسَداً » مى ‏باشد نه متعلق به « وَدّ » ، چنانچه بعضى مفسرين گفته ‏اند .
و بعضى گفتند : اين جمله ردّ بر يهود است كه نسبت معاصى را به خدا مى ‏دهند و خداوند در مقام تكذيب آنان مى ‏فرمايد اين حسد منسوب و مستند به خود آن‏هاست و اين سخن درست نيست ؛ زيرا يهود به نصّ قرآن تفويضى هستند ؛ « قالَتِ الْيَهُودُ يَدُ اللّه‏ِ مَغْلُولَةٌ »[6] واين عقيده جبريه است .
« مِنْ بَعْدِ ما تَبَيَّنَ لَهُمُ الْحَقُّ » ؛ يعنى اين آرزو و تمناى ارتداد مسلمين را بعد از آن مى ‏كنند كه حق براى آن‏ها ثابت شده و فهميده ‏اند كه رسالت نبى اكرم و دين اسلام از جانب خداوند تبارك و تعالى است و البته تا اين معنى براى آن‏ها ثابت نشده باشد ، جاى حسد نيست ، زيرا حسادت در موقعى صادق آيد كه ببيند محسودش متنعم به نعمتى است و او تمناى زوال آن را بكند و اگر نعمتى نبيند ، حسد موردى ندارد.
« فَاعْفُوا وَاصْفَحُوا حَتّى يَأْتِىَ اللّه‏ُ بِأَمْرِهِ » ، مفسرين گفتند اين آيه به آيات قتال منسوخ شده ، مانند : « قاتِلُوا الَّذِينَ لا يُؤمِنُونَ بِاللّه‏ِ وَلا بِالْيَوْمِ الاْ خِرِ . . . »الآية[7] و « فَاقْتُلُوا الْمُشْرِكِينَ حَيْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ »[8] .
و خبرى در مجمع البيان از حضرت باقر  عليه ‏السلام روايت كرده كه فرموده : « لم يُؤَر رسولُ اللّه‏ (صلى‏ الله‏ عليه ‏و ‏آله) بقتالٍ و لا أُذِنَ له فيه حتى نزل جبرئيل بهذه الآية « أُذِنَ لِلَّذِينَ يُقَاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا » و قلّده سيفاً »[9] .
ولى ظاهراً مفاد آيه به قرينه « حَتّى يَأْتِىَ اللّه‏ُ بِأَمْرِهِ » نظر به اين معنى دارد : فعلاً كه شما مسلمانان از لحاظ عِدّه و عُدّه ضعيف هستيد ، بايد نسبت به فلتات[10] حسد اهل كتاب درخورد[11] و گذشت نموده و در مقام تلافى برنياييد ، تا خداوند قدرت و شوكت به شما عنايت فرمايد و حكم جهاد برسد و از آن‏ها انتقام بكشيد ، و خبر مروى از حضرت باقر عليه ‏السلام نيز بيش از اين دلالت ندارد ؛ بنابراين آيه نظير آيه شريفه « وَلا تَعْجَلْ بِالْقُرْآنِ مِنْ قَبْلِ أَنْ يُقْضى إِلَيْكَ وَحْيُهُ »[12] مى‏ باشد . و « عفو » به معنى ترك مؤخذه و « صفح » به معنى گذشت است و اين دو قريب المعنى هستند .
« إِنَّ اللّه‏َ عَلى كُلِّ شَىْ‏ءٍ قَدِيرٌ » اين جمله در مقام تسليت و دلدارى مسلمين است كه خداوندْ قادر است به اينكه به شما نيرو و قوّت عنايت فرمايد و دفع شرّ آن‏ها را از شما بنمايد .
--------------------------------------------------------------------------------
[1] .  نام اصلى وى حيى بن اخطب است ، وى يكى از يهوديان متعصب زمان پيامبر بود كه با رسول خدا و مسلمانان به شدت دشمنى و كينه داشت . مسلمانان را نيز اذيت مى ‏كرد . دختر وى ، صفيه يكى از همسران پيامبر بود . اين فرد در سال پنجم هجرى در جريان جنگ بنى قريظه دستگير شد و توسط مسلمانان كشته شد . اعلام زركلى : ج2 ، ص292 .
[2] .  ابوياسر بن اخطب : برادر حيى بن اخطب ، كه وى نيز از يهوديان و دشمنان سرسخت پيامبر و مسلمانان بود . در مورد وى اطلاع چندانى در دست نيست .
[3] .  كعب بن اشرف : وى نيز از بزرگان قوم يهود در زمان پيامبر و مخالف جدى و سرسخت دين اسلام و پيامبر و مسلمانان بود ، در شعر گفتن تخصص داشت و به وسيله اشعارش ، پيامبر و مسلمانان را مسخره مى‏ كرد . وى در سال سوم هجرى به دستور پيامبر به قتل رسيد . همان : ج5 ، ص225 .
[4] .  علماى ادبيات عرب .
[5] .  ر . ك : همين تفسير ، ج2 ، ذيل تفسير آيه 9 ، ص 80 .
[6] .  گفتند يهود دست خدا بسته است . سوره مائده : آيه 64 .
[7] .  با كسانى از اهل كتاب كه به خدا و به روز جزا ايمان ندارند مقاتله كنيد . سوره توبه : آيه  29 .
[8] .  پس بكشيد مشركين را هر كجا كه يافتيد . سوره توبه : آيه 5 .
[9] .  پيامبر اكرم مأمور به جنگ كردن نشده بود و هيچ اجازه‏ اى نيز به او در اين باره داده نشده بود تا اينكه جبرئيل با اين آيه نازل شد« أذن للذين يقاتلون بأنهم ظلموا » « اذن داده شده از براى كسانى كه كفار و مشركين و اهل ضلالت با آن‏ها مقاتله مى‏ كنند به اينكه اين‏ها مظلوم شدند . سوره حج : آيه 39 » ، آن گاه پيامبر ، شمشير حمايل كرد بست  . مجمع البيان : ج1 ، ص 354 و بحار الأنوار : ج22 ، ص15 .
[10] .  خطاها و لغزش ‏هاى .
[11] .  احتمالاً صحيح آن « فرو خورده » باشد ، نه « درخورد » ؛ يعنى ناراحتى خود را فرو خورده و گذشت نماييد .
[12] .  و تعجيل مفرما به قرائت قرآن پيش از آنكه وحى آن بر تو پايان يابد . سوره طه : آيه 114 .

نوشتن دیدگاه