123   «وَلَقَدْ نَصَرَكُمُ اللّه‏ُ بِبَدْرٍ وَأَنْتُمْ أَذِلَّةٌ فَاتَّقُوا اللّه‏َ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ»
ترجمه:
123. و هر آينه خداوند يارى فرمود شما را در جنگ بدر و حال آنكه شما ضعيف و قليل بوديد. پس پرهيز كنيد از مخالفت خدا و باشد كه شما شكر گزار باشيد.
تفسير:
«وَ لَقَدْ نَصَرَكُمُ اللّه‏ُ بِبَدْرٍ»، نصرت الهى در بدر، يكى القاى رعب و ترس بود در قلوب مشركين، چنانچه در آيات بسيارى بيان فرموده: «سَنُلْقِى فِى قُلُوبِ الَّذِينَ كَفَرُوا الرُّعْبَ بِما أَشْرَكُوا بِاللّه‏ِ»[1]، «سَأُلْقِى فِى قُلُوبِ الَّذِينَ كَفَرُوا الرُّعْبَ»[2]، «وَ قَذَفَ فِى قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ»[3].
و يكى تقويت قلوب مؤنين ؛ «قالَ الَّذِينَ يَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلاقُوا اللّه‏ِ كَمْ مِنْ فِئَةٍ قَلِيلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةً كَثِيرَةً بِإِذْنِ اللّه‏ِ»[4]، «قالُوا رَبَّنا أَفْرِغْ عَلَيْنا صَبْراً وَ ثَبِّتْ أَقْدامَنا»[5]، و غير اين‏ها از آيات بسيار.
و ديگر نزول ملائكه براى نصرت مؤنين كه در آيات بعد بيان مى‏فرمايد. و «بدر» اسم موضعى است بين مكه و مدينه و به مدينه نزديك‏تر است، و وجه تسميه به بدر يا به واسطه چاهى بود كه نام صاحبش بدر بوده يا به معنى تمام است، چنانچه «ليلة البدر» تمام جرم قمر منوّر است و در اين موضع آب فراوان و تمام است يا چيز ديگر.
[اطلاقات « ذلت » در قرآن]
«وَ أَنْتُمْ أَذِلَّةٌ» ، در مجمع و برهان و كافى و غير اين‏ها اخبارى نقل مى‏كنند كه ائمه قرائت فرمودند «أنْتُمْ ضُعَفاء» و در بعضى «أَنْتُمْ قَلِيلٌ» و استشهاد كرده‏اند كه ذلّت براى مؤنين نيست با وجود پيغمبر  صلى‏الله‏عليه‏و‏آله بين آن‏ها[6]، و قائلين به تحريف اين اخبار را دليل خود دانسته‏اند، لكن در مقدمه اين تفسير ثابت كرديم كه قول به تحريف باطل و خلاف اجماع بلكه ضرورت است.
و مراد از اين اخبار اين است كه «أَذِلَّةٌ» به معنى «هوان» نيست، بلكه به معنى ضعف و قلّت است و شاهد بر اين دعوى اين است كه اين ماده در قرآن به معانى مختلفه استعمال شده، مثل قوله تعالى: «فَسَوْفَ يَأْتِى اللّه‏ُ بِقَوْمٍ يُحِبُّهُمْ وَ يُحِبُّونَهُ أَذِلَّةٍ عَلَى الْمُؤمِنِينَ أَعِزَّةٍ عَلَى الْكافِرِينَ»[7]، به معنى لين و انقياد از «ذِلّ» به كسر، نه به معنى هوان و استخفاف از «ذلّ» و الاول ضدّ الصعوبة. و مفاد اين آيه مفاد قوله تعالى: «مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللّه‏ِ وَ الَّذِينَ مَعَهُ أَشِدّاءُ عَلَى الْكُفّارِ رُحَماءُ بَيْنَهُمْ»[8] و مثل قوله تعالى: «هُوَ الَّذِى جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ ذَلُولاً»[9] ؛ يعنى لين و نرم و مثل قوله تعالى: «وَ ذُلِّلَتْ قُطُوفُها تَذْلِيلاً»[10] الى غير ذلك. بلى، به معنى هوان و خفّت و صغار هم استعمال شده؛ مثل «ضُرِبَتْ عَلَيْهِمُ الذِّلَّةُ»، چنانچه در همين سوره قبلاً گذشت[11].
بنا براين مى‏گوييم: در اين آيه شريفه به مقتضاى اين اخبار و به مناسبت حكم و موضوع، مراد ضعف و سستى و كمى عِدّه و عُدّه است؛ زيرا اصحاب بدر سيصد و سيزده نفر بودند، از مهاجرين هفتاد و هفت نفر و از انصار دويست و سى شش نفر و اسلحه جنگى هم بسيار كم داشتند، چند شمشير و چند اسب بيش نداشتند و مشركين قريب هزار نفر با اسلحه تمام.
«فَاتَّقُوا اللّه‏َ»، مكرر معناى تقوا و مراتب آن ذكر شده و ممكن است اينجا به مناسبت اشاره به ثبات قدم و عدم فرار از جنگ باشد. «لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ»، كه با اين ضعف و قلّت و فقدان اسلحه خداوند شما را يارى كرد و بر مشركين چيره شديد و فتح و فيروزى نصيب شما شد، البته بايد شكر گزار باشيد.
--------------------------------------------
[1] .  زود باشد كه در دل‏هاى مشركين بيندازيم خوف وترس را به واسطه اينكه اين‏ها شرك به خدا آوردند. سوره آل عمران: آيه 151.
[2] .  زود باشد كه در قلوب كفار القاى رعب كنم. سوره انفال: آيه 12.
[3] .  و خداوند قذف فرمود در قلوب آن‏ها رعب. سوره احزاب: آيه 26 و سوره حشر: آيه 2.
[4] .  آن‏ها كه يقين داشتند كه ملاقات كننده ثواب الهى هستند، گفتند: چه بسيار لشكر كمى كه بر لشكر بسيارى به اذن خدا فيروز شده‏اند. سوره بقره: آيه 249.
[5] .  گفتند: پروردگار ما! بر دل‏هاى ما بردبارى و شكيبايى و استقامت بريز و قدم‏هاى ما را ثابت بدار. همان: آيه 250.
[6] .  ر . ك :  مجمع البيان: ج 2، ص828 و تفسير البرهان: ج2، ص95، ح1 ـ 4.
[7] .  پس زود باشد كه خداوند قومى را مى‏آورد كه خدا آن‏ها را دوست مى‏دارد و آن‏ها هم خدا را دوست دارند كه اين‏ها نزد مؤمنين سهل و لين و منقاد هستند و براى كفار صعب و شديد و غليظ هستند. سوره مائده: آيه 54.
[8] .  محمد پيامبر خداست و كسانى كه با اويند، بر كافران سخت گير و با همديگر مهربانند. سوره فتح: آيه 29.
[9] .  اوست خداوندى كه مقرر فرمود زمين را براى شما نرم و ذليل. سوره ملك: آيه 15.
[10] .  و شاخه‏هاى درختان به قدرى پايين آمده كه دست آن‏ها برسد. به عبارتى ميوه‏هايش [براى چيدن] رام هستند. سوره انسان: آيه 14.
[11] .  سوره آل عمران: آيه 112

نوشتن دیدگاه