11 «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا نِعْمَتَ اللّه‏ِ عَلَيْكُمْ إِذْ هَمَّ قَوْمٌ أَنْ يَبْسُطُوا إِلَيْكُمْ أَيْدِيَهُمْ فَكَفَّ أَيْدِيَهُمْ عَنْكُمْ وَ اتَّقُوا اللّه‏َ وَ عَلَى اللّه‏ِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤمِنُونَ»
ترجمه :
11. اى كسانى كه ايمان آورديد! ياد كنيد نعمت خدا را زمانى كه جماعتى از كفار قصد شما را كردند كه شما را هلاك كنند و به شما دست پيدا كنند و خداوند دست آن‏ها را كوتاه كرد و نتوانستند كه بر شما مسلط شوند و متّقى شويد؛ پس بايد مؤمنين اتّكال امر كنند به خداوند.
[اقوال گوناگون در شأن نزول آيه]
اين آيه شريفه در مورد قضيه شخصيه و واقعه خاصه است و در اخبار بيان نشده و مفسرين هم اختلاف كردند، بعضى گفتند بنى نضير از يهود خواستند پيغمبر و جمعى از اصحاب را به اصطلاح امروز ترور كنند و به لغت عرب «فَتْك» گويند و جبرئيل به آن حضرت خبر داد و حضرت به اصحاب فرمود و نجات پيدا كردند.
و بعضى گفتند جماعتى از مشركين يك نفر را مخفيانه فرستادند كه پيغمبر صلى‏ الله‏ عليه ‏و ‏آله را بكشد و او با شمشير برهنه آمد بالاى سر پيغمبر در حال تنهايى و گفت : كيست كه تو را از دست من نجات دهد ؟ حضرت فرمود : خدا. خداوند در قلب او تصرف فرمود شمشير را انداخت و به شرف اسلام مشرف شد. و حفظ پيغمبر نعمت بزرگى بود بر مؤمنين[1] .
و بعضى گفتند پيغمبر صلى‏ الله‏ عليه ‏و ‏آله براى قضاى حاجت از اصحاب دور شد و لباس خود را تطهير كرد ، يك نفر از مشركين بالا سر پيغمبر صلى ‏الله‏ عليه‏ و ‏آله با شمشير برهنه آمد و گفت : كيست تو را از دست من نجات دهد ؟ فرمود : خدا. جبرئيل بر سينه او زد افتاد روى زمين و شمشير از دستش رها شد ، پيغمبر صلى‏ الله ‏عليه ‏و ‏آله شمشير را گرفت و بر سينه او نشست و فرمود : كيست تو را از دست من نجات دهد ؟
گفت : احدى نيست و حقانيت تو را فهميدم ، و به شرف اسلام مشرف شد[2] .
و بعضى گفتند كفار و مشركين كه در مقام جدال با مسلمين بودند خداوند آن‏ها را مبتلا كرد به امراض شديده و قحطى و مرگ بزرگانشان و اتلاف حيوانات آن‏ها ، ناچار منصرف شدند .
و چون ما مدركى براى اين اقوال نداريم نمى ‏توانيم صحبتى كنيم، لكن قول اخير اقرب با مضامين آيه شريفه است ، زيرا خطاب به مؤمنين است : «ياأَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا» و آن‏ها را متذكر مى‏فرمايد به نعمتى كه نسبت به آن‏ها فرموده : «اذْكُرُوا نِعْمَتَ اللّه‏ِ عَلَيْكُمْ» ، سپس بيان نعمت را مى‏ كند كه جماعتى قصد شما را كردند : «إِذْ هَمَّ قَوْمٌ أَنْ يَبْسُطُوا إِلَيْكُمْ أَيْدِيَهُمْ» ؛ نه يك نفر قصد پيغمبر تنها را كرده باشد «فَكَفَّ أَيْدِيَهُمْ عَنْكُمْ» خداوند دست‏هاى آن‏ها را كوتاه فرمود از سر مؤمنين. و استفاده مى ‏شود كه در اثر ايمان و تقوا رفع شرّ اعدا مى ‏شود و در اثر معصيت باعث تسلط آن‏ها مى‏ شود، چنانچه امروز مشاهده مى‏ شود كه هر قومى كه جلباب [ = لباس] حيا را افكندند و در معاصى منهمك [= غوطه ‏ور] شدند ، دشمن بر آن‏ها مسلط شد ، لذا مى ‏فرمايد : «وَ اتَّقُوا اللّه‏َ» و تقوا عبارت از فعل طاعت و ترك معصيت است، و نيز استفاده مى ‏شود كه نيرويى قوى ‏تر از توكل نيست كه اتكال امر باشد به خدا ، و صفت توكل تحقق پيدا نمى كند مگر به ايمان، چنانچه مى ‏فرمايد: «وَ عَلَى اللّه‏ِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤمِنُونَ».
[عقايد مردم درباره توحيد]
توضيح كلام اينكه يكى از اقسام توحيد توحيد افعالى است و مردم در اين امر بر چهار قسم هستند:
قسم اول: اكثر مردم كارها را منوط به اسباب و وسايل و نيروى خود و عوامل طبيعت مى‏دانند، حتى اگر بلايى به آن‏ها برسد خشم طبيعت مى ‏گويند و ابداً مستند به تقديرات الهى نمى ‏دانند، اين قسم مسلّماً كافر هستند.
دوم: به زبان اقرار دارند كه كارها تحت تقدير است و بسا «توكلتُ على اللّه‏» هم مى‏ گويند ، و لكن قلباً مستند به اسباب مى ‏دانند ، اين‏ها منافق هستند.
سوم: قلباً هم معتقد به تقديرات هستند، لكن مى ‏گويند: « أبى اللّه‏ُ أن يجري الاُمور إلاّ بأسبابها »[3] و نظر به وسايط دارند ، حتى بعضى وسايط را انبيا و ائمّه و صلحا مى‏ پندارند ، به اين معنى كه امر رزق و خلق به آن‏ها وا گذار شده ، اين‏ها هم ايمان ناقصى دارند.
چهارم: به كلى از اسباب و وسايط حتى نيروى خود چشم پوشيده و معتقدند كه تا مشيت حق تعلق نگيرد يك برگ از درخت ساقط نشود و اگر تعلق گرفت رادع و مانعى نمى ‏تواند جلوگيرى كند؛ «ما قَطَعْتُمْ مِنْ لِينَةٍ أَوْ تَرَكْتُمُوها قائِمَةً عَلى أُصُولِها فَبِإِذْنِ اللّه‏ِ»[4].
و منسوب به اميرالمؤمنين علیه ‏السلام [است] : «عرفت اللّه‏ سبحانه بفسخ العزائم ، و حلّ العقود، و نقض الهِمَم»[5].
ديده ‏اى خواهم سبب سوراخ كن
تا سبب را بر كند از بيخ و بن
اين قسم ايمان كامل و توكل تام دارند، حتى به جبرئيل بفرمايد: «أمّا إليك فلا»[6].
---------------------------------------------------------------
[1] .  مجمع الزوائد : ج9 ، ص7 .
[2] .  المعجم الاوسط : ج9 ، ص53 .
[3] .  خداوند متعال امور عالم را تنها با واسطه ‏ها انجام مى ‏دهد. بصائر الدرجات : ص26 و مجمع البحرين : ج1 ، ص256 و « الاشياء » به جاى « الامور » آورده‏ اند.
[4] .  آنچه قطع مى ‏كنيد از درخت خرما يا وا مى‏ گذاريد ايستاده بر ريشه ‏هاى آن‏ها، پس به اذن خداى متعال است. سوره حشر: آيه 5.
[5] .  خداوند متعال را از روى بر هم زدن تصميم ‏ها و باز شدن گره‏ ها و درهم شكستن اراده‏ ها شناختم . نهج البلاغة : ص680 ، ح250 .
[6] .  از تو ، نه . عيون أخبار الرضا عليه ‏السلام : ج1 ، ص60 ، ح206 . اين جمله حضرت ابراهيم است كه هنگامى كه نمروديان او را به آتش انداختند، جبرئيل نزد او آمد و آمادگى خود را براى كمك كردن به ابراهيم اعلام نمود، اما ايشان چنين پاسخى به او دادند.

نوشتن دیدگاه