11   « وَلَقَدْ خَلَقْناكُمْ ثُمَّ صَوَّرْناكُمْ ثُمَّ قُلْنا لِلْمَلائِكَةِ اسْجُدُوا لاِدَمَ فَسَجَدُوا إِلاّ إِبْلِيسَ لَمْ يَكُنْ مِنَ السّاجِدِينَ»
ترجمه :
11. و هرآينه ما شما بشر را خلق كرديم پس از آن به شما صورت انسانى‏داديم پس از آن گفتيم به ملائكه كه سجده كنيد براى آدم پس سجده كردند ملائكه‏مگر ابليس كه نبود از سجده كنندگان.
تفسير :
[ در آفرينش انسان و اقسام صورت‏هاى جنسى ، نوعى و شخصى ]
«وَلَقَدْ خَلَقْناكُمْ» مراد خلق نوع بشر است كه ابتدا به خلقت آدم شده به قرينه جملات بعد نه خلقت فرد فرد . و مراد از خلقت ، [ خلقتِ ] اسكلتِ آدم است از گل قبل از افاضه صورت «ثُمَّ صَوَّرْناكُمْ» . صورت اقسامى دارد:
صورت جنسيه، نوعيه، شخصيه.
اما صورت جنسيه ، صورت جسم است كه هر جسمى مركب است از ماده و صورت . و مراد از ماده ، هيولاى اوليه است كه مادة المواد گويند كه بدون صورت تحقق‏پذير نيست كه گفتند : شيئيت شى‏ء به صورت است نه به ماده ، ولى صورت بدون ماده قابل تحقق است ؛ مُثُل صور برزخيه ، كه قالب مثالى باشد ، و مُثُل افلاطونيه لكن اين‏ها داخل اجسام نيستند . و تعبير از آن‏ها به « جواهر فرده » مى‏كنند ، چنانچه عالم عقول و نفوس و مجردات خالى از ماده و صورت هستند و فقط مركب از ماهيت و وجود هستند ، زيرا از ممكنات هستند و « الممكن زوج تركيبي » ، و فقط وجود صرف ، كه خالى از ماهيت باشد ، وجود واجب الوجود است كه صرف وجود و محض وجود و بحت وجود است و حدّى از براى وجود او نيست ؛ نه اول دارد نه آخر ، غير متناهى است عدّةً و شدّةً و مدّةً.
و اما صورت نوعيه ، كه تعبير از آن به نوع مى‏كنند كه انواع را از يكديگر ممتاز مى‏كند ، مثل صورت انسانيه نظير فصل مميّز .
و فرق بين جنس و فصل با ماده و صورت اين است كه جنس و فصل در ذهن وجود پيدا مى‏كند ولى ماده و صورت در خارج است لذا جنس و فصل بر يكديگر حمل مى‏شود مى‏گويى : حيوان ناطق . و تعبير « بلا شرط » مى‏كنند و كلى است ، و ماده و صورت شخصى و جزئى است و قابل حمل نيست نمى‏گويى : المادة صورة . و تعبير به « بشرط لا » مى‏كنند.
و اما صورت شخصيه ، كه امتياز افراد را مى‏دهد از يكديگر كه صورت فرديه تعبير مى‏شود كه گفتند : الشيء ما لم يتشخص لم يوجد . و اين صور شخصيه از عوارض است داخل در حقيقت نيست ؛ مثل صور جنسيه و فصليه . و مراد از «صَوَّرْناكُمْ» همين صورت شخصيه است كه به آدم افاضه شد.
«ثُمَّ قُلْنا لِلْمَلائِكَةِ اسْجُدُوا لآِدَمَ» همان زمانى كه روح در كالبد آدم دميده شد ، چنانچه در جاى ديگر مى‏فرمايد: «فَإِذا سَوَّيْتُهُ وَنَفَخْتُ فِيهِ مِنْ رُوحِى فَقَعُوا لَهُ ساجِدِينَ»[1]، «فَسَجَدُوا»جميع الملائكة كلّهم أجمعين.
[ سجده فرشتگان بر آدم ]
تنبيه:
سجده غير از پرستش است : پرستش مختص به خداست كه تعبير به عبادت مى‏شود ، و مسئله توحيد عبادتى ، كه مفاد كلمه طيّبه شريفه كه تعبير به كلمه اخلاص و كلمه توحيد مى‏كنند « لا اله الاّ اللّه‏ » است . و مشركين ، مثل عبده اصنام و شمس و قمر و گاو و آتش ، كه سجده به آن‏ها مى‏كنند به عنوان پرستش و عبوديت است . اما سجده كه به امر الهى باشد ؛ مثل سجده ملائكه به آدم و سجده يعقوب و پسران به يوسف ، عين عبادت و اطاعت خداست و ما احتياج نداريم كه توجيه كنيم و بگوييم آدم قبله بود يا سجده سجده شكر بوده . غاية الامر در شريعت اسلام سجده بر غير خدا جايز نيست و لذا پيغمبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله فرمود : اگر جايز بود مى‏گفتم زن‏ها به شوهرها سجده كنند[2] ، نه معنايش اين باشد كه آن‏ها را بپرستند .
«إِلاّ إِبْلِيسَ» كه شيطان باشد كه زير بار تعظيم به آدم نرفت و خود را بزرگ‏تر و بهتر از او دانست كه حقيقت تكبر همين است .
«لَمْ يَكُنْ مِنَ السّاجِدِينَ»و اين ملعون ، علاوه بر تكبر ، كافر به خدا شد به اينكه ، العياذ [ باللّه‏ ] ، خدا نفهميده و بى‏جا امر كرده و اشتباه كرده بايد به آدم بگويد كه به من سجده كند ، زيرا من اشرف از آدم هستم ـ لعنه اللّه‏.
---------------------------------------------------
[1] .  پس موقعى كه اسكلت آدم تمام شد و دميدم در او از روح خود ، پس بيفتيد در مقابل او سجده كنيد . سوره حجر: آيه 29، وسوره ص: آيه 72.
[2] .  كافى : ج5 ، ص508 ، ح6 ؛ من لا يحضره الفقيه : ج3 ، ص438 ، ح4518 و بحار الأنوار : ج100 ، ص247 ، ح29 .

نوشتن دیدگاه