17   « ثُمَّ لآَتِيَنَّهُمْ مِنْ بَيْنِ أَيْدِيهِمْ وَمِنْ خَلْفِهِمْ وَعَنْ أَيْمانِهِمْ وَعَنْ شَمائِلِهِمْ وَ لا تَجِدُ أَكْثَرَهُمْ شاكِرِينَ»
ترجمه :
17. پس از آنكه صراط مستقيم را بر آن‏ها گرفتم مى‏آيم از مقابل روى آن‏ها و از عقب سر آن‏ها و از طرف راست آن‏ها و از طرف چپ آن‏ها و نمى‏يابى اكثر آن‏ها را شكرگزار.
تفسير :
[ وجه بيان چهار طرف و بيان راه‏هاى به سوى خدا ]
كلمات مفسرين در بيان اين چهار طرف مختلف است ؛ مثل ابن عباس، قتاده ، سدى، ابن جريح، مجاهد، قمّى[1] و چون اين‏ها مدركى ندارند و تفسير به رأى است ما از نقل كلمات آن‏ها خوددارى مى‏كنيم . و همچنين در سرّ اينكه
نگفت : من فوقهم و من تحتهم ، كلماتى گفتند . و در مجمع[2] يك حديثى مرسلاً از حضرت باقر عليه‏السلام نقل كرده كه آن را هم ما در كتب اخبار نديده‏ايم.
و ما اولاً ، آنچه به نظر مى‏رسد تذكّر مى‏دهيم و سپس علم آن را به خدا وا مى‏گذاريم ـ اللّه‏ اعلم بمراده . و آن اينكه اولاً ، فوق و تحت را ذكر نكرده ، براى اينكه كسى به طرف فوق و تحت حركت نمى‏كند فقط ممكن است سر چهارراه به يكى از چهار طرف حركت كند . و لذا يكى را كه بخواهند محاصره كنند از چهار طرف به او حمله مى‏كنند . و اين كلام ابليس بيان جمله قبل است كه گفت: «لأَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِراطَكَ الْمُسْتَقِيمَ» ؛ يعنى نمى‏گذارم از هيچ طرفى رو به صراط مستقيم بروند و آن‏ها را محاصره مى‏كنم كه راه فرار نداشته باشند و از چنگال من خارج شوند ، چون در خبر داريم : « الطرق إلى اللّه‏ بعدد أنفاس الخلائق »[3] . هر كسى از راهى قرب پيدا مى‏كند : يا از راه معارف يا از راه اخلاق يا از راه اعمال صالحه ، كه هر يك آن‏ها طريق الى اللّه‏ است . شيطان مدّعى است كه هر كه از هر راهى بخواهد رو به تو بيايد كه صراط مستقيم است آن راه را بر او مى‏بندم .
و لذا متفرع مى‏كند بر اين جمله كه «وَلا تَجِدُ أَكْثَرَهُمْ شاكِرِينَ» ؛ يعنى نعمت‏هاى تو را كه بر آن‏ها تفضلاً منت گذارده‏اى و عنايت فرموده‏اى كفران مى‏كنند ، چه نعم تشريعيه ، مثل ارسال رسل، انزال كتب، جعل احكام، ارائه طريق تكذيب انبيا مى‏كنند، كتاب‏هاى آسمانى را عقب سر مى‏اندازند، احكام را مخالفت مى‏كنند، و چه نعم تكوينيه از اعطاى عقل و قواى ظاهره و باطنه و اسباب خارجيه . و بالجمله ، مقصود و منظور شيطان اين است كه از هر راهى بخواهند رو به خدا روند مانع مى‏شوم و جلو و عقب و راست و چپ از باب مثال است و اشاره به جميع طرق است.
----------------------------------------------------------
[1] .  تفسير التبيان : ج4 ، ص364 .
[2] .  مجمع البيان : ج4 ، ص623 و تفسير التبيان : ج4 ، ص365 .
[3] .  راه‏ها به سوى خدا به تعداد آفريده‏ها [ به تعداد نَفَس‏هاى مخلوقات است ] . بحار الأنوار : ج64 ، ص137 و شرح الاسماء الحسنى : ص94 . 

نوشتن دیدگاه