48   « وَإِذْ زَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطانُ أَعْمالَهُمْ وَقالَ لا غالِبَ لَكُمُ الْيَوْمَ مِنَ النّاسِ وَإِنِّى جارٌ لَكُمْ فَلَمّا تَراءَتِ الْفِئَتانِ نَكَصَ عَلى عَقِبَيْهِ وَقالَ إِنِّى بَرِى‏ءٌ مِنْكُمْ إِنِّى أَرى ما لا تَرَوْنَ إِنِّى أَخافُ اللّه‏َ وَاللّه‏ُ شَدِيدُ الْعِقابِ »
ترجمه :
48. و زمانى كه شيطان زينت داد براى اين كفار قريش، كه در مقام حرب با پيغمبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله و مسلمين بودند در جنگ بدر، اعمال آن‏ها را و گفت : مطمئن باشيد احدى بر شما غالب نخواهد شد و من با شما هستم و به شما كمك مى‏دهم، پس از آنكه كفار با مسلمين مقابل شدند و شيطان مشاهده كرد عقب عقب فرار كرد و گفت : من بيزارم از شما مشركين ، محققاً من مى‏بينم آنچه را كه شما نمى‏بينيد به درستى كه من مى‏ترسم از خدا و خدا سخت است در عذاب.
[ بحثى در مورد شيطان ]
«وَإِذْ زَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطانُ أَعْمالَهُمْ»، در موضوع شيطان بعضى منكر وجود شيطان، بلكه وجود ملك، بلكه ما وراى حسّ از عالم مجردات، عالم عقول و نفوس شدند و آيات و اخبارى كه راجع به شيطان است حمل بر نفس اماره و هواهاى نفسانيه و قواى شهويه و غضبيه و وهميه كردند و اين قول بسيار فاسد و خلاف نصوص قرآن و اخبار و ضرورت دين است و ما در همين تفسير در مقدمه بيان كرديم[1].
و بعضى قائل به وجود شيطان شدند و اينكه جسم نارى است چنانچه ملائكه جسم نورى هستند به نصّ آيات قرآن و زينت دادن شيطان را حمل به وسوسه در قلب كردند در مقابل الهامِ ملك و گفتند جسم نارى ممكن نيست به صورت جسم خاكى متشكل شود به صورت انسان يا حيوان، و بعضى قائل شدند كه ممكن است به اشكال و صور مختلفه در آيد چنانچه حكما گفتند در موضوع جنّ: «جسم ناري متشكل بأشكال مختلفة حتى الكلب و الخنزير سوى الأنبياء و الأولياء»[2] و شواهدى بر اين دعوى فى الجمله در آيات و اخبار داريم، من جمله اخبار وارده در مورد همين آيه و بعض آيات ديگر .
[اخبار درآمدن شدن شيطان به صورت انسان در چهار مورد]
اول،  در برهان از امالى مسنداً از جابر بن عبداللّه‏ انصارى روايت كرده كه گفت: شيطان در چهار مورد متمثل شده: يكى، در بدر كبرى به صورت سراقة بن مالك[3] و به اين آيه تمسك نموده كه شرحش بيايد.
دوم، در يوم العقبه به صورت منبة ابن حجاج[4] پس ندا در داد كه محمد و بچه‏ها در عقبه هستند آن‏ها را بگيريد.
سوم، در دار الندوة به صورت شيخ نجدى در مشاورت در امر پيغمبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله و تمسك كرده به آيه «وَإِذْ يَمْكُرُ بِكَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِيُثْبِتُوكَ أَوْ يَقْتُلُوكَ أَوْ يُخْرِجُوكَ»[5] الآية.
چهارم، بعد از رحلت پيغمبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله به صورت مغيرة بن شعبه[6] و ندا در داد كه « أيها الناس، لا تجعلوها كسروانية و لا قيصرانية، وَسِّعوُا تَتَّسِع ، فلا تردّوها في بني هاشم فتنتظر بها الحبالى[7]؛ يعنى نگذاريد بنى هاشم سلطنت پيدا كنند مثل كسرى و قيصر » .
و در مجمع از حضرت باقر و حضرت صادق عليهماالسلام روايت كرده در مورد همين آيه كه به صورت سراقة بن مالك متصور شد[8].
و از ابن شهرآشوب از اين دو امام همين را در برهان نقل كرده به اندك اختلافى[9].
و از عياشى از حضرت سجّاد عليه‏السلامروايت كرده در موضوع نزول سه هزار ملك و سلام به امير المؤنين عليه‏السلام در ليلة بدر و شيطان فرار كرد و گفت: «إِنّى أرى ما لا تَرَوْنَ»[10].
تفسير :
[متمثل شدن شيطان به صورت «سراقة بن مالك»]
بارى در مقام تفسير برآييم و شرح اين موضوع اين است كه قريش با قبيله بنى كنانه در محاربه بودند و طايفه بنى كنانه[11] جمعيت زيادى بودند، موقعى كه قريش براى بدر و محاربه با مسلمين آمدند خائف بودند كه بنى كنانه موقع را غنيمت شمارند و به مدد مسلمين بيايند و قريش ديگر نتوانند بر مسلمين ظفر پيدا كنند، شيطان به صورت سراقة بن مالك درآمد با جمع زيادى از شياطين و آمد نزد قريش و گفت: ما اختلاف داخلى خود را كنار
گذارديم و با شما در اين مقصد موافقيم و شما كار بسيار خوبى كرديد، كه مفاد «إِذْ زَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطانُ أَعْمالَهُمْ»است.
«وَقالَ لا غالِبَ لَكُمُ الْيَوْمَ مِنَ النّاسِ» كه مراد از ناس مسلمين است؛ يعنى آن‏ها بر شما غلبه نخواهند كرد عده آن‏ها قليل و عده شما كثير است.
«وَإِنِّى جارٌ لَكُمْ»؛ و محققاً من هم با قبيله خود به شما كمك مى‏دهيم و يارى مى‏كنم شما را.
«فَلَمّا تَراءَتِ الْفِئَتانِ»؛ موقعى كه فئه [ = جمعيت] قريش با مسلمين مقابل شدند شيطان ديد سه هزار ملك در تحت رياست سه ملك مقرب جبرئيل و ميكائيل و اسرافيل به مدد مسلمين آمده‏اند كه شرح آن را ما در ذيل آيه «إِذْ تَقُولُ لِلْمُؤمِنِينَ أَ لَنْ يَكْفِيَكُمْ أَنْ يُمِدَّكُمْ رَبُّكُمْ بِثَلاثَةِ آلافٍ مِنَ الْمَلائِكَةِ مُنْزَلِينَ»[12] بيان كرديم[13].
«نَكَصَ عَلى عَقِبَيْهِ»؛ عقب عقب برگشت روى او به طرف ملائكه بود كه به او حمله نكنند و فرار مى‏كرد، قريش به او گفتند: چرا ما را تنها گذاشتى و در اين موقع حساس فرار كردى؟
«وَقالَ إِنِّى بَرِى‏ءٌ مِنْكُمْ»؛ [و گفت:] من از شما بيزار شدم زيرا «إِنِّى أَرى ما لا تَرَوْنَ»؛ من گروه ملائكه را مشاهده مى‏كنم كه اگر تمام اهل عالم با شما هم دست شوند شكست با شماست.
«إِنِّى أَخافُ اللّه‏َ» [ ؛ من مى‏ترسم از خدا]، اين خوف نه خوف ممدوح است كه مؤن بايد خوف از خدا داشته باشند، بلكه خوف از قتل است كه به دست ملائكه كشته شود چنانچه قبلاً تذكر داديم كه جبرئيل با شمشير حمله به او كرد فرياد كرد: «إني مؤّل؛ خدا به من مهلت داده»[14].
«وَاللّه‏ُ شَدِيدُ الْعِقابِ»؛ كسى در مقابل قشون الهى عرض اندام نمى‏تواند كند.
دارد بعد از هزيمت قريش و ورود به مكه رفتند نزد سراقه بن مالك كه اين چه عملى بود با ما كردى و ما را به قتل و اسيرى و هزيمت دادى؟ قسم‏هاى محكم ياد كرد كه من اصلاً خبر از خروج شما نداشتم، تاكنون كه هزيمت
نموده‏ايد.
----------------------------------------------------------
[1] .  ر.ك: همين تفسير: ج1، ص177 ـ 180 .
[2] .  جن يك موجود آتشين است كه به شكل‏هاى گوناگون، حتى به شكل سگ و خوك ظاهر مى‏شود، به جز شكل پيامبران و اولياء. بحار الأنوار: ج60، ص283 و تفسير الميزان: ج8، ص62  با اندكى تفاوت  .
[3] .  أبوسفيان سراقه بن مالك بن جعشم مدلجى كنانى  وفات 24ه  از اصحاب پيامبر . او اشعارى دارد . در قُدَيْد ( مكانى بين مكه و مدينه ) ساكن و در جاهليت قيافه‏شناس بود . علم قيافه ، پى‏جويى از پاى شخص و درستى فراست و به زيركى از ظاهر به باطن شخص پى بردن است . مشركان او را آوردند تا رد پاى رسول خدا را به هنگامى كه از مكه به سوى غار ثور رفت ، جستجو و پيدا كند . بعد از غزوه طائف به سال 8 هجرى اسلام آورد . الأعلام ، زركلى : ج3 ، ص80 .
[4] .  منبه بن حجاج سهمى از بزرگان و زنديقان قريش در عصر جاهليت بود . زندقه را از مسيحيان حيره آموخت و او رفيقِ پياله و شرابِ طعيمة بن عدى بود و با او در جنگ بدر حاضر شد . منبه ده شتر كشت . ابوقيس انصارى او را در بدر به قتل رساند . الأعلام ، زركلى : ج7 ، ص290 .
[5] .  و [ ياد كن ] هنگامى را كه كافران درباره تو نيرنگ مى‏كردند تا تو را به بند كشند يا بكُشند يا [ از مكه ] اخراج كنند . سوره انفال : آيه 30 .
[6] .  مختصرى از زندگى نامه وى در همين تفسير ، ج2 ، ص167 گذشت .
[7] .  امالى طوسى: ص176، ح298 و تفسير البرهان: ج3، ص336، ح1.
[8] .  مجمع البيان: ج4، ص844 و تفسير البرهان: ج3، ص337، ح2.
[9] .  مناقب آل أبى طالب: ج1، ص238.
[10] .  تفسير عياشى: ج2، ص69، ح70 و تفسير البرهان: ج3، ص337، ح3.
[11] .  كنانه : قبيله‏اى از مُضر ، جدّ آنان كنانة بن خزيمة بن مُدركة بن الياس بن مُضَر و بنو كنانة نيز از تَغلب بن وائل مى‏باشند و به آنان بنو عِكَبٍّ گفته مى‏شود كه به قريش تغلِبْ مشهورند . لسان العرب : ج12 ، ص173 مادّه  كنن .
[12] .  زمانى كه گفتى به مؤمنين آيا هرگز كفايت نمى‏كند شما را اينكه خداوند مدد فرمود شما را به سه هزار ملائكه كه آن‏ها را براى نصرت شما نازل فرمود. سوره آل عمران: آيه 124 .
[13] .  ر.ك: همين تفسير: ج5، ص80 .
[14] .  كافى: ج8، ص277، ح419 و بحار الأنوار: ج19، ص305، ح46.

نوشتن دیدگاه