بسم‏الله‏الرحمن‏الرحيم
الحمد للّه‏ رب العالمين و صلّى اللّه‏ على محمد و آله الطاهرين و لعنة اللّه‏ على أعدائهم أجمعين
سوره توبه نهمين سوره قرآن كريم مى‏باشد كه جزو آخرين سوره هايى است كه در اواخر سال نهم هجرى بعد از غزوه تبوك در مدينه نازل شده است. اين  سوره داراى 2506 كلمه و 11116 حرف مى‏باشد و بر خلاف ديگر سوره‏ها با بسم اللّه‏ الرحمن الرحيم شروع نمى‏شود؛ حال يا به خاطر آنكه با سوره انفال يك سوره محسوب مى‏شود يا آنكه سوره مستقلى است و چون با اعلام بيزارى از مشركين شروع مى‏شود فاقد بسم اللّه‏ است كه با رحمت و امان از جانب خدا شروع مى‏شود.
براى اين سوره نام‏ها و فضائلى نيز ذكر شده كه مرحوم مؤلف آن‏ها را بيان فرموده است.
اين سوره در اواخر زندگى مبارك پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله نازل شده است و لذا داراى مضامين بسيار مهم و تأمل برانگيز مى‏باشد كه مى‏توان آن را به چهار بخش تقسيم كرد:
1. اعلام بيزارى از مشركين. 2. برخورد مسلمين با اهل كتاب. 3. مؤاخذه عده‏اى از مسلمانان به علت سستى در جهاد 4. رسوايى منافقين.
بخش اول: در صلح حديبيه كه سال ششم هجرى واقع شد مسلمانان و مشركين متعهد شده بودند تا 10 سال از هر گونه عليه يكديگر پرهيز كنند اما اين تعهد از جانب مشركين قريش نقض شد و موجبات فتح مكه در سال هشتم را براى مسلمانان فراهم كرد ولى همچنان عده زيادى از مشركين مسلمان نشده بودند و درصدد تجهيز قوا عليه مسلمانان بودند. پيغمبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله و مسلمين پس از صبر و تحمل 22 سال آزار و اذيت قريش و جنگ‏هاى متعدد آنان، همچنين ايجاد فتنه و نقض مكرر پيمان‏ها، در حالى كه قدرت نظامى قابل توجهى پيدا كرده بودند. آيات سوره توبه نازل شد كه با اعلام بيزارى از مشركين و پيكار با كسانى كه عهد خود را زير پا گذاشته‏اند شروع مى‏شود.
اين سوره نسبت به كسانى كه پيمان خود را با مسلمين نقض نكرده بودند فرمان مى‏دهد تا مدتى كه به عهدشان وفا دارند متعرض آنان نشوند و همچنين طبق آيه 12، فرمان پيكار با مشركين متوجه سران كفر مى‏شود كه پيمان خود را نقض كرده و مانع آزاد انديشى مردم مى‏باشند.
پيامبر اكرم  صلى‏الله‏عليه‏و‏آله ابتدا اين سوره را به ابوبكر دادند تا براى مشركين بخوانند ولى هنگامى كه او در ميانه راه بود جبرئيل بر پيامبر نازل شد و عرض كرد وحى الهى را بايد خودت ابلاغ كنى يا فردى از خودت . لا يؤدى عنك إلا أنت أو رجل منك  الاشارات : 1/65 و امالى مفيد : 56  .
كه البته باز هم اين افتخار در دفتر بى پايان فضايل اميرالمؤمنين  عليه‏السلام ثبت شد و اين مسئوليت به ايشان واگذار شد و ابوبكر در حالى كه نگران نازل شدن آيه‏اى در مذمتش بود به مدينه برگشت.
بخش دوم: اهل كتاب (يهوديان و مسيحيان) نيز به خاطر نقض مكرر پيمان‏هاى خود، خيانت به مسلمين، هم دستى با مشركين و تحريك آنان عليه مسلمين، مورد عتاب قرار گرفتند كه آيات 32 و 34 به بعضى از اين موارد اشاره دارد، در نتيجه به مسلمين دستور پيكار با آنان داده شد تا اينكه يا مسلمان شوند و يا جزيه بدهند و در پناه حكومت اسلامى زندگى كنند.
بخش سوم: مسلمين پس از بازگشت از طائف بايد آماده غزوه تبوك مى‏شدند. اين در حالى بود كه هوا بسيار گرم و محصولات آنان نيز به ثمر رسيده بود. منافقين، روحيه عده‏اى از مسلمانان را تضعيف و مانع آماده شدن براى جنگ مى‏شدند. در نتيجه آياتى با لحن بسيار شديد نسبت به آن دسته از مسلمين نازل شد. با مراجعه به اين دسته از آيات به راحتى مى‏توان پذيرفت كه در ميان صحابه پيامبر عده‏اى بودند كه از دستور آن حضرت سرپيچى كرده و مانع از فعاليت‏هاى مسلمين مى‏شدند.
بخش چهارم: اين دسته كه بيشترين آيات را به خود اختصاص داده نشان دهنده عمق خطر منافقين و اثرگذارى آنان در روحيه مسلمين مى‏باشد. منافقين با بهانه تراشى‏هايى خواستار ماندن در مدينه بودند كه پيامبر اكرم نيز اميرالمؤمنين عليه‏السلام را به عنوان نايب خود در مدينه قرار مى‏دهد و خداوند علاوه بر توبيخ آنان اين امر را به نفع مسلمين برشمرد و فرمود اگر آن‏ها همراه شما بيايند جز مكر و خيانت در سپاه مسلمين و ايجاد فتنه كار ديگر نمى‏كنند. لحن آيات بسيار شديد مى‏شود و آنان را متهم به اذيت رسول خدا و ايجاد فتنه در گذشته مى‏كند و از فسق و عدم قبولى انفاقات آنان خبر مى‏دهد. آن‏ها را كافر به خدا و رسولش مى‏داند و در نهايت جايگاه آنان را دوزخ مى‏داند. در آيه 74 نيز اشاره به طرح شوم و ناموفق ترور پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله توسط عده‏اى از صحابه دارد .
ينبغى تقديم امور:
]امر اول: نام‏هاى اين سوره:]
از براى اين سوره اسامى زيادى گفتند بالغ بر ده اسم:
1. برائت: زيرا در صدر سوره اظهار برائت خدا و رسول  صلى‏الله‏عليه‏و‏آله است از مشركين.
2. توبه: به واسطه ذكر آيات توبه در آن و اين دو اسم معروف است.
3. فاضحه: به جهت افتضاح منافقين به اظهار نفاق آن‏ها.
4. مُبَعْثَرَه: چون اسرار منافقين فاش شد.
5. مُقَشْقَتَه: زيرا تأمين از نفاق و شرك مى‏دهد.
6. بحوث: زيرا بحث از اسرار منافقين مى‏فرمايد.
7. مُدمدمه: يعنى مهلكه.
8. حافِره: زيرا مى‏شكافد قلوب منافقين را.
9. عذاب.
10. مُنشره: زيرا قبايح منافقين را كشف مى‏نمايد.
]امر دوم: اينكه جزو سوره انفال است:]
در بسيارى از اخبار اين سوره را با سوره انفال يك سوره
شمردند، در مجمع از حضرت صادق عليه‏السلام و از سعيد بن مسيّب[1]
روايت كرده[2]، و در برهان از عياشى از احد صادقين عليهماالسلام[3]  و مناسب با دعواىِ اينكه سور قرآنيه را بر چهار دسته قسمت كرده‏اند: سور طوال، مآت، مفصلات، قصار[4].
[در بيان سُوَر طِوال]
و طوال را هفت شمرده‏اند: بقره، آل عمران، نساء، مائده، انعام، اعراف، انفال با توبه. و ترك ذكر بسم اللّه‏ هم مؤّد اين مطلب است.
[امر سوم: فضيلت اين سوره:]
در فضيلت اين سوره در اول سوره انفال ذكر شد خبرِ ابن بابويه[5] از حضرت صادق عليه‏السلام كه فرمود:
«مَنْ قرأ سورة الأنفال و سورة براءة في كل شهر لم يدخله نفاق أبداً و كان من شيعة أمير المؤنين»[6].
و از حضرت رسالت صلى‏الله‏عليه‏و‏آله مروى است:
«مَن قرأ هذه السورة بعثه اللّه‏ يوم القيامة بريئاً من النفاق، و من كتبها و جعلها في عمامته أو قلنسوته أمِنَ اللصوص في كل مكان و إذ هم رأوه انحرفوا عنه، و لو احترقت محلته بأسرها لم يصل النار إلى منزله، و لم يقربه أحد ما دامت مكتوبة عنده»[7].
[امر چهارم: در سال نزول سوره:]
گفتند اين سوره در سال نهم هجرت نازل شده و فتح در سال هشتم و حجة الوداع در سال دهم. و در باب فضايل امير المؤنين عليه‏السلام دارد كه حضرت با اينكه بسيارى از مشركين را كشته بود به تنهايى اين سوره را برد و بر آن‏ها تلاوت فرمود و حضرت موسى عليه‏السلام يك نفر از قبطيان را كشته بود چون مأمور شد برود براى دعوت فرعون عرض كرد: «إِنِّى قَتَلْتُ مِنْهُمْ نَفْساً فَأَخافُ أَنْ يَقْتُلُونِ * وَأَخِى هارُونُ هُوَ أَفْصَحُ مِنِّى لِساناً فَأَرْسِلْهُ مَعِى رِدْءاً يُصَدِّقُنِى إِنِّى أَخافُ أَنْ يُكَذِّبُونِ»[8].
خبرى است كه منسوب به صعصعه است كه از حضرت سؤل كرد: شما افضل هستيد يا آدم و نوح و ابراهيم و موسى و عيسى عليهم‏السلام؟ و حضرت بيان افضليت خود را كرد به اينكه آدم از شجره منهيّه كه حنطه باشد خورد و من با اينكه مباح بود به شعير اكتفا نمودم، و نوح به قوم نفرين كرد و من بر اذيت قوم صبر كردم، و ابراهيم ليطمئن قلبى گفت و من، لو كشف الغطاء ما ازددت يقيناً، و موسى فأخاف أن يقتلون گفت و من برائت را بردم، و به مادر عيسى، به مريم خطاب شد هزّي إليك بجذع النخلة و به مادر من خطاب شد ادخلى البيت[9]، خلاصه حديث. بعد سؤل مى‏كند از افضليت نسبت به پيغمبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله، حضرت مى‏فرمايد:
«أنا عبد من عبيد محمد صلى‏الله‏عليه‏و‏آله»[10].
[ امر پنجم: استعاذه قبل از قرائت عوض بسمله: ]
در بسيارى از صحائف در حاشيه به عوض بسم اللّه‏ اين جمله را نوشته «أعوذ باللّه‏ من النار و من شرّ الكفار و من غضب الجبّار العزّة للّه‏ الواحد القهار»[11] و آنچه ما فحص كرديم كه مدركى از براى اين پيدا كنيم، نيافتيم فقط در قرآن مى‏فرمايد: «فَإِذا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ فَاسْتَعِذْ بِاللّه‏ِ مِنَ الشَّيْطانِ الرَّجِيمِ»[12]، و ما در باب مقدمه مفصلاً معناى استعاذه و مستعيذ و مستعيذٌ به و مستعيذٌ منه را بيان كرده‏ايم[13].
--------------------------------------------------------------
[1] .  سعيد بن المُسَيِّب 13 ـ 94 ه  مكنّا به ابن حَزْن ، أبو محمّد القرشي، ملقب به المخزوميّ. در سال سيزده و گفته شده در سال پانزدهم قمرى در مدينه منوره متولد شد .
در فراگيرى حديث و فقه سرآمد بود . از الفضل بن شاذان روايت شده كه در دوره اول زمان على بن الحسين  عليهماالسلام پنج نفر بيشتر نبوده‏اند . . . و در ميان آنان سعيد بن المسيّب را ياد كرد ، سپس ادامه داد : اميرالمؤمنين  عليه‏السلام بنا به وصيح حَزْن جد سعيد تربيت سعيد بن المسيب را به عهده گرفت و از على بن الحسين  عليهماالسلام روايت شده گفت : سعيد بن المسيب اعلم مردم به علوم گذشتگان است ، و داناترين مردم زمان خود است .
از رفتارهاى بد بنى اميه بسيار ناراضى بود ، و عطاياى آنان را نمى‏پذيرفت . و هنگامى كه عبدالملك ولايت عهدى را براى دو پسرش وليد و سليمان برگزيد ، سعيد آن را رد كرد و هشام به اسماعيل مخزومى عامل مدينه شصت شلاق به او زد و او را با وضع ناهنجارى در مدينه گرداندند سپس به زندان روانه‏اش ساختند . به او گفتند بر بنى اميه نفرين كن . گفت : پروردگارا ، دينت را عزت بخش ، و اوليائت را ظاهر نما ، و دشمنانت را رسوا كن و امت محمد  صلى‏الله‏عليه‏و‏آله را سلامت بدار .
واقدى گفت : سعيد بن المسيّب از بهترين تعبير كنندگان عالم رؤياست او آن را از اسماء دختر ابى بكر فرا گرفت .
او از عثمان و زيد بن ثابت و ابى هريره ( كه پدر همسرش است ) و عائشه و ام سلمه و اسماء بنت عميس و ابن عباس و ديگران روايت كرده است و گفته‏اند از عمر نيز حديث شنيده است .
شيخ طوسى در خلاف 71 فتوا از او نقل كرده است . سعيد بن المسيب در تعدادى از اسانيد روايات كتب اربعه به نقل از ائمه اهل بيت  عليهم‏السلام ياد شده است . او از امام على بن الحسين  عليهماالسلام و از جابر بن عبداللّه‏ و سلمان و على بن ابى رافع روايت كرده ، و ابان بن تغلب و غالب الأسدى و ابو حمزه ثمالى و فرزندش محمد بن سعيد بن المسيّب و الزهرى و قتاده و شريك و ادريس بن صبيح و عبدالكريم الجزرى و على بن جدعان و . . .
وى در سال 94 قمرى در مدينه از دنيا رفت و به اين سال سال فقهاء گفته مى‏شد براى اينكه در آن تعداد زيادى از آنان فوت كردند . سير اعلام النبلاء : ج5 ، ص215 ، شماره 455 ؛ معجم رجال الحديث : ج9 ، ص138 ، شماره 5190 و موسوعة طبقات الفقهاء : ج1 ، ص375 ، شماره 154 .
[2] .  مجمع البيان: ج5، ص4 و تفسير البرهان: ج3، ص359، ح3.
[3] .  تفسير عياشى: ج2، ص79، ح3 و تفسير البرهان: ج3، ص359، ح4.
[4] .  تقسيم بندى سوره‏ها امرى است توقيفى؛ يعنى بايد با اذن شارع مقدس باشد و اين مطلب سنت نبوى و اجماع امت اسلامى ثابت است. بنابراين سوره‏هاى قرآن چهار قسم هستند:
الف) طوال. طوال يعنى سوره‏هاى طولانى هفت سوره‏اند: بقره، آل عمران، نساء، مائده، انعام، اعراف، انفال. برخى از عالمان سوره انفال را همراه سوره توبه يك سوره دانسته‏اند، چرا كه در ميان آن دو «بسم اللّه‏ الرحمن الرحيم» نيست پس يك سوره به حساب مى‏آيند.
ب) مئون يا مآت. مائه به معناى صد است و بدان جهت به اين سوره مئون يا مآت مى‏گويند كه شمار آيه‏هايش از صد بيشتر است، مانند سوره‏هاى هود، اِسراء، نحل، كهف، شعراء، صافات.
ج) مثانى: به سوره‏هايى گفته مى‏شود كه تعداد آيات آن از صد آيه كمتر است، مانند سوره‏هاى عنكبوت، روم. بدان‏ها مثانى گفته‏اند چون از نظر ترتيب شماره آيات بعد از مئون قرار دارند.
د) مفصّل: اين سوره‏ها از نظر شمار آيات پس از مثانى قرار مى‏گيرند و سوره‏هايى كوتاه هستند و بدان جهت مفصل ناميده شده‏اند كه ميان آنها با «بسم اللّه‏ الرحمن الرحيم» فاصله شده است.
سوره‏هاى مفصل خود بر سه دسته تقسيم مى‏شوند:
1. سوره‏هاى مفصلِ طوال، كه از سوره ق يا حجرات تا سوره عمّ، يا بروج را در بر مى‏گيرند.
2. سوره‏هاى مفصل ميانه يا اَوْساط، كه از سوره عمّ يا بروج تا سوره ضحى يا بيّنه را شامل مى‏شود.
3: سوره‏هاى مفصل قصار، كه عبارتند از: سوره‏هاى پايانى قرآن كريم، يعنى ضحى يا بيّنه تا سوره ناس. ر.ك: بهاءالدين خرمشاهى، دانشنامه قرآن و قرآن پژوهى، 2ج، چ1، انتشارات دوستان، تهران 1377، ج2، ص 1234ـ1235 با دخل و تصرف.
[5] .  مختصرى از زندگى نامه وى در همين تفسير، ج1، ص85 گذشت.
[6] .  هر كس سوره انفال و برائت را هر ماه بخواند هرگز در او [در قلبش] نفاقى داخل نخواهد شد و از شيعيان اميرمؤمنان خواهد بود. ثواب الاعمال: ص134 و بحار الأنوار: ج89، ص277، ح1.
[7] .  هر كس اين سوره را بخواند خداوند روز قيامت او را بيزار از نفاق برانگيخته خواهد كرد و هر كس آن را بنويسد و آن را در عمامه يا كلاهش بگذارد از دزد در هر مكانى در امان مى‏ماند و چون او را ببينند از او رو برمى گردانند و اگر تمام محله‏اش در آتش بسوزد آتش به منزلش نرسد و هيچ كس بدو [براى آزار رساندنش] نزديك نخواهد شد مادامى كه نوشته پيش او باشد.
[8] .  پروردگار من! به درستى كه من كشته‏ام از فرعونيان يك نفس پس مى‏ترسم اينكه مرا به قتل رسانند. و برادرم هارون او فصيح‏تر است از من از حيث لسان پس او را بفرست با من قرين و هم‏دست، تصديق مى‏كند مرا به درستى كه من مى‏ترسم اينكه فرعونيان مرا تكذيب كنند. سوره قصص: آيات 33 ـ 34 .
[9] .  اين خبر به صورت مفصل‏ترى در الامام على بن ابى طالب عليه‏السلام و در اللمعة البيضاء: ص 220 ـ 221 با اشاره به اينكه از مناقب نقل كرده آمده است، كه ما هم مناقب آل ابى طالب و هم مناقب خوارزمى را پس از جستجوى بسيار در آنها خبر را نيافتيم. يادآور مى‏شويم اين خبر به صورت ديگر در الروضه فى فضائل اميرالمؤمنين: ص 234، ح 193 و بحار الأنوار: 46، ص 134، ح 25 آمده و در اين دو منبع نقل شده است كه حرّه دختر حليمه سعديه در مقابل احتجاج و استدلال با حجّاج اين مطلب را ذكر كرده است.
[10] .  من بنده‏اى از بندگان محمد صلى‏الله‏عليه‏و‏آله هستم. كافى: ج1، ص90، ضمن ح5 و تفسير نورالثقلين:
ج7، ص263، ح11.
[11] .  از آتش و از شر كافران و از خشم خداوند جبار به خدا پناه مى‏برم. عزت از آنِ خداوند قهار است
[12] .  پس زمانى كه تلاوت كردى قرآن را پس پناه ببر به خداوند از شيطان رانده شده. سوره نحل: آيه 98.
[13] .  ر.ك: همين تفسير، ج1، گفتار دهم، ص171.

نوشتن دیدگاه