خودسازی از خودشناسی آغاز میشود. نخست باید خود را شناخت تا بتوان خود را ساخت، چرا كه با خودشناسی، خداشناسی تحقق می یابد و اگر خدا را شناختیم، خود را ساخته ایم.در آغاز باید دید چرا پدید آمده ایم؟ و هدف از پیدایش و خلقت ما چیست؟ خداوند در قرآن كریم تصریح كرده است كه:« و ما خلقت الجن و الانس الا لیعبدون، من جن و انس را نیافریدم، جز برای این كه عبادت كنند.»
در تفاسیر زیادی «لیعبدون» به معنای «لیعرفون» آمده است، یعنی هدف از خلقت شناخت است وگرنه عبادت فقط نماز و روزه و در سجاده نشستن و خدا را نیایش كردن نیست. نماز و روزه و ...، شعبه ای ازعبادت است كه عبادت اجتماعی اهمیتش كمتر از آنها نیست ، زیرا درآن جا انسان فقط به خود می اندیشد، و عبادت در معنای گسترده تر با دیگران و به دیگران اندیشیدن است. عبادت، دردشناسی و دردزدایی است.
چگونه خلیفة الله شویم ؟
عبادت، در جمع زیستن و برای جمع زیستن است. این كه عبادت بیشتر به صورت جمعی مطرح میشود و بر مسجد و جمعه و جماعت تاكید میشود، برای این است كه شناخت انسان به خویش منحصر نشود و به دیگران نیز سرایت كند. ما آفریده نشده ایم كه تنها گلیم خود را ازآب بیرون بكشیم بلكه باید درمتن قرار بگیریم نه در حاشیه. در جمع زندگی كنیم نه در دیر. به فكر چاره جویی ازدیگران باشیم نه تنها چاره جویی از خویشتن . به هرحال، بحث ما درباره شناخت نیست كه بحثی است طولانی و از آن میگذریم. اما آن چه گفتنی است، این است كه انسان چگونه باید خود را بسازد و چگونه باید خود را آماده كند تا انسانی الهی گردد، تا قابلیت خلیفة الله شدن پیدا كند. خودسازی به این است كه منش خود را به گونه ای تغییر دهیم كه پروردگار میخواهد، و به عبارت دیگر: اگر هم طبیعت ما مایل به تكبر و خودخواهی است، باید نفس خویشتن را چنان ریاضت دهیم كه از فراز كبر و نخوت فرود آید و به تواضع و فروتنی گراید. اگر طبیعت ما، به بخل تمایل بیشتری دارد، چون این صفت مورد نكوهش خداوند و تمام پیامبران و اولیاء و خردمندان میباشد، پس باید از آن دست برداشت و سخاوتمند شد. خلاصه باید صفات سلبیه (منفی) را از قلب زدود، چنان كه صفات ثبوتیه را چون جامه ای تمیز و زیبا در بر كرد.
چه باید كرد ؟
باید قلب را از آن چه در نظر مولا و پروردگارمان ناخوشایند و مكروه است، پاك كرد و باید تمام اعضاء و جوارح را در راه رضایش به كار گرفت.
خویشتن را باید به حلم و بردباری عادت داد كه آن درجه و مقام آدمی را والا برد ودر میان مردم مایه شرف و عزت باشد و با نیكان و بزرگان هم صحبت شود و از هرچه مایه پستی و تن پروری و تنبلی است دور سازد و آن چه كه انسان را به خدایش نزدیك و مقرب میكند، به آن سوی سوق دهد و عاقبت خیر و نیك فرجامی، ثمره و نتیجه اش باشد.
باید به عفت و پاكدامنی روی آورد و از آن چه مایه نفرت و خجلت باشد و شخصیت انسان را لكه دار و ننگ بار سازد، دوری جست. باید صبر را پیشه خود ساخت تا به یقین و رضا برسد و تسلیم در برابر اوامر حق باشد و تنگناها و محنت ها و رنج ها و سختی ها و تنگدستی ها و رویدادهای تلخ روزگار، او را از پای در نیاورد.
باید به سوی تكامل عقل و روح گام برداشت و با تكیه بر دو بال تقوا و عمل، به اوج عزت و عظمت و خدا خواهی رسید. باید در مقابل لذات زودگذر دنیایی به سلاح تقوا، ورع، پارسایی و زهد مسلح شد تا رستگار شویم و به بهشت رضوان نایل آییم كه:« و رضوان من الله اكبر.»
باید آن چنان بر خویشتن مسلط بود و نفس سركش را مهار كرد كه نه مدح و درود دیگران، و نه فحش و ناسزای آنها در روحیه فولادین و با صلابتش تاثیر گذارد.
باید خود نگهدار بود از آن چه نارضایتی حق در بردارد، نه آن چه خویشتن بخواهد یا نخواهد كه در برابر امر مولا خودی نیست كه مطرح باشد. باید از شر و بدی و رذایل اخلاقی و عادت های ناپسند و منش های زشت و كارهای قبیح، دور شد چنان كه به خیرخواهی ، راستگویی ، امانت ، فضیلت ، اخلاق نیكو و خصال پسندیده، متخلق شد.
باید به فكر امروز و فردای خود بود و برای فردا كه دیر هم نیست آماده شد و برای جهان جاویدان و ابدی، توشه برداشت.
باید با استقامت و پایداری، نه ازحوادث و رویدادهای تلخ ترسید و نه از ملامت ملامت كنندگان و سرزنش نادانان، خم به ابرو آورد؛ بلكه فقط خدا را در نظر داشت و راه خدا را دنبال كرد و پیوسته از او خواست كه توفیق هدایت در صراط مستقیمش به وی بخشد: «اهدنا الصراط المستقیم».
باید محبت، دوستی، همكاری، غمخواری، ایثار، گذشت، بخشش و نرمش را جایگزین نفرت، خشم، كینه، خودپسندی، خود محوری، آز و تندخویی نمود.
باید از زندگی دیگران عبرت گرفت، نه خود عبرت دیگران شد. و ده ها باید و نباید در این جا خودنمایی میكند كه اگر انسان به فطرت و سرشت خویش بنگرد، به آنها پی خواهد برد، و ماه رمضان، هنگام آن است كه انسان را متوجه خویشتن كند و فطرت خفته اش را بیدار سازد و از راه تفكر و اندیشیدن كه برترین عبادت است او را به خودسازی وادارد.
لحظه های ماه رمضان را غنیمت شماریم
برادران ! خواهران ! ماه خدا فرا رسیده است، جا دارد كه بیشترین استفاده را ازآن بنماییم. نگذارید ساعتی، بلكه لحظه ای از این ماه مبارك به هدر رود. در این ماه، سرنوشت یك ساله، بلكه سرنوشت تمام عمر تعیین میشود.
هشیار باشیم، مبادا ساعتی بی انگیزه، بی توجه و بی هدف بگذرد و از عیدی و جایزه الهی در روزعید فطر خدای نخواسته بی بهره و محروم بمانیم كه هیچ زیانی از آن سخت تر و زیان بارتر نیست! در روایت آمده است كه رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم قبل از ماه رمضان خطبه ای خواند و در آن خطبه فرمود:
«ای مردم! جبرئیل به دیدار من آمد و گفت: یا محمد! هركه نام تو را بشنود وبر تو صلوات نفرستد، از رحمت خدا دور باشد. یا محمد! هر كه ماه رمضان را دریابد و مورد مغفرت و آمرزش پروردگار قرار نگیرد و از دنیا برود، خداوند او را ازرحمتش دور خواهد كرد. ای پیامبر آمین بگو. من هم آمین گفتم .» (1)
دراین ماه خودسازی، درهای بهشت بر روی مومنان گشوده میشود و درهای جهنم بسته میشود، نباید كاری كرد كه در اثر آن كار، درهای بهشت بر رویمان بسته و درهای دوزخ گشوده شود.
در این ماه پر بركت چنان كه از روایات استفاده می شود بهشت را زینت میدهند و پاداش كارهای خیر و عبادت ها و راز و نیازها دو برابر میگردد.
رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: «شهر رمضان شهرالله عز و جل و هو شهر یضاعف الله فیه الحسنات و یمحو فیه السیئات، و هو شهر البركة، و هو شهرالانابة، و هو شهر التوبة، و هو شهرالمغفرة ، و هو شهرالعتق من النار و الفوز بالجنة.
الا فاجتنبوا فیه كل حرام و اكثروا فیه من تلاوة القرآن و سلوا فیه حوائجكم واشتغلوا فیه بذكر ربكم و لا یكونن شهر رمضان عندكم كغیره من الشهور فان له عندالله حرمه و فضلا علی سائر الشهور، ولا یكونن شهر رمضان، یوم صومكم كیوم فطركم .» (2)
ماه رمضان، ماه خدای عزوجل است كه در آن پاداش كارهای نیك دو برابر میشود و گناهان زدوده میشود.
ماه رمضان، ماه بركت و افزایش است.
ماه رمضان، ماه بازگشت و انابه است.
ماه رمضان، ماه توبه است.
ماه رمضان، ماه آمرزش گناهان و مغفرت است.
ماه رمضان، ماه آزادی و رهایی از جهنم و دستیابی به بهشت است.
پس ای مردم! درماه رمضان از هر كار بد و حرامی دوری كنید و درآن بسیار قرآن بخوانید و تمام اوقاتش را به یاد و ذكر پروردگارتان مشغول شوید. مبادا ماه رمضان نزد شما مانند دیگر ماه ها باشد، چرا كه بر دیگر ماهها حرمت و برتری دارد. حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام میفرماید: علیكم فی شهر رمضان بكثرة الاستغفار والدعاء، فاما الدعاء فیدفع البلاء عنكم و اما الاستغفار فتمحی به ذنوبكم .(3) ; بر شما باد، در ماه رمضان، به بسیار دعا كردن و استغفار نمودن چرا كه دعا بلا را از شما دور میسازد و استغفار، گناهانتان را میزداید .» به هر حال، ماه رمضان ماه خودسازی است و كمترین خودسازی به این است كه انسان خودی را برای خویشتن نشناسد و خدا را مالك خود بداند كه اگر چنین بود، خدا را خواهد شناخت و حق عبودیت پروردگار را ادا خواهد كرد و از هر چه رنگ ضد خدایی دارد، دور خواهد شد. خودسازی و جدا شدن از تعلقات و هواهای نفسانی، منشا تمام كمالات و ملكات و فضائل انسانی است و اگر كسی توانست خود را از تعلقات مادی برهاند، و به ظواهر زود گذر دنیا بی اعتنا باشد، بی گمان به خدا توجه خواهد كرد و به سوی تكامل روانه خواهد شد و این بالاترین پیروزی و سرفرازی انسان است. خدا میداند تمام مفاسد جهان و ظلمها و تعدی ها و تجاوزها و گردن كشی ها در اثر خود بینی و هوا پرستی است، لذا در قرآن كریم همواره تزكیه و تربیت مقدم بر تعلیم و آموزش ذكر شده است و خودسازی، یعنی تزكیه نفس و ماه رمضان به حق ماه تزكیه و تطهیر نفس است. پس بیایید باهم در این ماه بزرگ آهنگ تقرب به خدا را بجوییم تا در درگاهش ره یابیم و در روز رستاخیز سفید روی گردیم.
فرازی از نیایش های امام سجاد علیه السلام
در پایان فرازی زیبا از نیایش های امام سجاد (علیه السلام) را یادآور میشویم، باشد كه صحیفه سجادیه همواره الگوی ما در زندگی باشد :
اللهم و انت جعلت من صفایا تلك الوظائف، و خصائص تلك الفروض شهر رمضان، الذی اختصصته من سائر الشهور و تخیرته من جمیع الازمنه و الدهور، و آثرته علی كل اوقات السنه بما انزلت فیه من القرآن و النور و ضاعفت فیه من الایمان، و فرضت فیه من الصیام، و رغبت فیه من القیام، و اجللت فیه من لیله القدر التی هی خیر من الف شهر، ثم آثرتنا به علی سائر الامم و اصطفیتنا بفضله دون اهل الملل، فصمنا بامرك نهاره، و قمنا بعونك لیله، متعرضین بصیامه و قیامه لما عرضتنا له من رحمتك و نسبتنا الیه من مثوبتك و انت الملی بما رغب فیه الیك، الجواد بما سئلت من فضلك القریب الی من حاول قربك. (4).
«خداوندا! از كارهای برگزیده و واجبات ویژه ، ماه رمضان را قرار دادی ؛ ماهی كه آن را از میان دیگر ماه ها برگزیدی، و از میان تمام زمانها و روزگاران، آن را انتخاب نمودی، و بر جمیع اوقات سال برتریش بخشیدی و انتخاب آن به دلیل قرآن و نوری است كه درآن ماه فرو فرستادی، و ایمان را درآن دو برابر ساختی و روزه اش را واجب، و شب زنده داری را برای عبادت در آن ترغیب فرمودی و شب قدر را كه از هزار شب برتر است در آن عظمت بخشیدی و گرامی داشتی، سپس ما را به وسیله آن ماه برتمام امت ها برگزیدی و به سبب فضیلتش ما را به دیگر پیروان ادیان برتری بخشیدی، پس به فرمان تو روزش را روزه میداریم و به یاری تو شبش را به عبادت می پردازیم، در حالی كه با صیام و قیامش، خویش را مشمول دعوتی كه ما را در معرض آن قرار داده ای، میسازیم، و آن را سبب دریافت پاداش تو میسازیم و تو برآن چه از درگاهت درخواست شود، توانایی و به آن چه كه از فضل و احسانت مسالت گردد بخشاینده ای و به كسی كه آهنگ تقرب به تو جوید نزدیكی .»
آخرین سخن این كه امیدواریم خداوند ما را توفیق عبادت خصوصا در این ماه مبارك بخشد و مستوجب مغفرت و آمرزش درگاهش قرار دهد.
*******************************************
1- المقنعه، ص 308 .
2- فضائل الاشهر الثلاثه، ص95 .
3- وسائل الشیعه، ج7، ص220 .
4- صحیفه سجادیه، دعای 45.
منبع: پایگاه تبیان ، به قلم سید محمد جواد مهری