امام حسن عسكري(عليه السلام) نامه اي براي علي بن بابويه نوشت كه ترجمه آن چنين است:
بسم الله الرحمن الرحيم، حمد و سپاس مخصوص پروردگار جهانيان است، و عاقبت نيك براي پرهيزكاران مي باشد، و بهشت براي يكتا پرستان، و آتش دوزخ براي منكران است، و عدواني جز بر ستگمران نيست، و معبودي جز خداي يكتا وجود ندارد، كه برترين آفريدگار است، درود بر بهترين خلقش محمد(صلّى الله عليه وآله وسلَّم) و عترت پاكش.
اما بعد اوصيک يا شَيخيِ و مْعًتَمُدي و فَقيهي اَبُالْحُسُنِ عُليِ بًنِ الحْسًينِ قُمي…؛
سفارش مي كنم تو را اي شيخ و مورد اعتماد و فقيه من، ابوالحسن، علي بن الحسين قمي، خداوند تو را بر آنچه مورد خشنودي او است موفق بدارد، و در پرتو رحمتش فرزندان شايسته در نسل تو قرار دهد.(سفارش مي كنم تو را) به تقوا و پرهيزكاري و برپا داري نماز و دادن زكات، زيرا نماز از كسي كه زكات نمي دهد قبول نمي شود، و تو را سفارش مي كنم به بخشيدن لغزش هاي ديگران، فرو بردن خشم هنگم غضب، صله رحم، ايثار و همكاري با برادران ديني، و كوشش در تأمين نيازهاي آن ها در هنگام سختي و آساني، تعقل و خردمندي، هنگام جهل و ناداني.
دين شناسي و استواري در امور، و فراگيري قرآن و پيوند معنوي با آن، خوش اخلاقي، امر به معروف و نهي از منكر كه خداوند مي فرمايد:
"لا خَيْرَ فِي كَثِير مِنْ نَجْواهُمْ اِلا مَنْ اَمَرَ بصَدَقهٍ اَوْ مَعْروُفٍ، اَوْ اِصْلاحٍ بَيْنَ الناس؛
از بسياري از درِ گوشي(و جلسات محرمانه) آنها(منافقان و منكران) خير و سودي نيسيت، مگر كسي كه(به اين وسيله) امر به كمك به ديگران يا كار نيك يا اصلاح در ميان مردم كند، و هر كس براي خشنودي خداوند چنين كند، پاداش بزرگي به او خواهيم داد."(1)
و دوري از همه زشتي ها.
و بر تو باد به نماز شب، همانا پيامبر(صلّى الله عليه وآله وسلَّم) به علي(عليه السلام) چنين وصيت كرد:
"يا عليٌ عَلَيْكَ بِصَلوهِ اللَيلِ، عَلَيْكَ بِصَلوهِ اللَيلِ و مَنْ اسْتَخَفَ بِصَلوهِ اللَيلِ فَلَيْسَ مِنا؛
اي علي بر تو باد به نماز شب، بر تو باد به نماز شب، و كسي كه نماز شب را سبك بشمرد از ما نيست."
به سفارش ما عمل كن، و آنچه را به تو امر كردم، به همه شيعيانم امر كن تا به آن عمل كنند.
و بر تو باد به صبر انتظار فرج(امام مهدي(عليه السلام)) همانا پيامبر(صلّى الله عليه وآله وسلَّم) فرمود: بهترين اعمال امت من، انتظار فرج است، و همواره شيعيان ما در اندوه هستند، تا پسر من آشكار گردد، همان كه پيامبر(صلّى الله عليه وآله وسلَّم) در مورد او چنين مژده داد: او سراسر زمين را همان گونه كه پر از ظلم و جور شده، پر از عدل و داد كند، اي شيخ من! و اي مورد اعتماد من ابوالحسن! صبر كن و همه شيعيانم را به صبر و استقامت امر كن؛"اِنَ الْاَرْضَ لِلهِ يُورِثُها مِنْ عِبادِهِ، وَالْعاقِبَهُ لِلْمُتَقينَ؛ همانا سراسر زمين از آن خدا است، و آن را به هر كس بخواهد(و شايسته بداند) واگذار مي كند، و سرانجام(نيك) براي پرهيزكاران است."
و سلام بر تو و همه شيعيان ما، و رحمت و بركات خدا بر آنها، و خداي براي ما كافي و نگهبان، و مولاي نيك و ياور نيكو مي باشد.(2)
اين نامه به روشني بيانگر آن است كه قم در همان قرن دوم و سوم، در دوران غيبت صغري، داراي وزنه هاي بزرگ علمي و معنوي بوده و مركزيرت ويژه اي براي نشر علوم آل محمد(صلّى الله عليه وآله وسلَّم) داشته است.
13ـ ابن وليد قمي
محمد بن حسن بن وليد قمي، بزرگترين فقيه و محدث شيعه در قم بعد از علي بن بابويه بود، و او را به عنوان استاد شيخ صدوق ياد كرده اند، و كتاب"الجامع" در فقه از تأليفات او است، وي در سال 343 هـ . ق در قم از دنيا رفت.
14ـ ابن قولويه قمي
يكي از فقها و علماي برجسته حوزه علميه قم در قرن چهار، جعفر بن محمد بن قولويه مؤلف كتاب"كامل الزيارات" استاد شيخ مفيد است، او كتاب هاي بسيار در فقه و حديث و… تأليف كرده كه علامه سيد محسن امين در اعيان الشيعه، تعداد 25 كتاب او را نام مي برد، اين مرد بزرگ در سال 367 يا 369 هـ . ق از دنيا رفت، و قبرش در كاظمين است(3).
15ـ شيخ صدوق"ره"
يكي از ستارگان درخشان آسمان فقه وعلم و فضيلت، عالم بزرگ و مجتهد اكبر، ابوجعفر محمد بن علي بن حسين بن موسي بابويه، معروف به"شيخ صدوق" است، وي در حدود سال 305 هجري قمري متولد شد و در سال 381 از دنيا رفت، در شرح حال اين فقيه بزرگ قمي، به ذكر گفتار محدث خبير، شيخ عباسي قمي"ره" اكتفا مي كنيم:
"شيخ صدوق، بسيار جليل القدر و حافظ احاديث بود، به حدي كه در ميان قمي ها مانند او در حفظ و كثرت علم ديده نشد، او در قم بود و به التماس شيعيان ري به ري رفت و در آنجا اقامت گزيد... او قريب سيصد كتاب تصنيف فرمود... غالب احاديثي كه به ما رسيده از بركات قلم او است، قبرش در اين بابويه، شهر ري است."(4)
جالب اين كه شيخ صدوق"ره" به دعاي امام زمان(عج) متولد شد، به اين ترتيب كه: علي بن بابويه(پدر شيخ صدوق) گويد: عريضه اي به محضر امام زمان(عج) نوشتم و توسط حسين بن روح(سومين نايب خاص امام زمان) به ناحيه مقدسه فرستادم، و از آن حضرت خواستم دعا كند تا داراي فرزند شوم، طولي نكشيد جواب آن:"به زودي خداوند دو فرزند صالح به او خواهد داد" دعاي امام مستجاب شد، او داراي دو پسر شد، نام يكي از آنها را محمد و ديگري را حسين گذاشت، محمد(شيخ صدوق) وقتي كه بزرگ شد افتخار مي كرد كه بر اثر دعاي امام زمان(عج) متولد شده است، اساتيد او مي گفتند:"سزاوار است كسي كه به دعا حضرت حجت(عليه السلام) متولد شده اين چنين(داراي مقامات عالي علمي و معنوي) گردد.(5)
كوتاه سخن آنكه: نويسنده تاريخ قديم قم(تأليف شده سال 378) كه معاصر شيخ صدوق بوده مي نويسد:"تعدادي علماي شيعه در عصر ما به 266 نفر رسيده، ولي تعداد علماي اهل تسنن به چهارده نفر مي رسند"(6).
نتيجه و جمع بندي:
مطالب فوق بيانگر آن است كه قم در قرون دوم و سوم، و به خصوص در قرن چهارم داراي حوزه علميه بود، و اين حوزه از نظر علمي در پرتو وجود علماي بزرگ و فقهاي عالي مقام، در جايگاه رفيعي قرار داشته است.
و مطابق بعضي از متون، تنها در قرن چهارم هجري قمري صد نفر از علماي بزرگ و محدثان از قم برخاسته اند.(7)
---------------------------------------------------
(1) ـ نساء ـ 114.
(2) ـ معادن الحكمه، ج 2، ص 264؛ مناقب آل ابيطالب، ج 4،ص 425 و 246(با اندكي تفاوت).
(3) ـ اعيان الشيعه، ط جديد، ج 4،‌ص 154 و 155؛ بحار، ج 84ـ 88.
(4) ـ اقتباس از فوائد الرضويه، ص 562.
(5) ـ اقتاباس از بحار، ج 51، ص 236؛ 306 و 307.
(6) ـ تاريخ قديم قم، فهرست باب 16.
(7) ـ بخشي از شرح حال آنها در كتاب"طبقات اعلام الشيعه في القرن الرابع" ذكر شده است.
------------------------------------
محمد محمدي اشتهاردي

نوشتن دیدگاه