در شكل گيرى شخصيت انسان امور مختلفى دخيل است كه از آن ميان مى توان به همنشينان و معاشران اشاره كرد، زيرا بى گمان آدمى بخش مهمى از افكار و صفات اخلاقى خويش را از دوستان و همرديفان مى گيرد. در روايات اسلامى هم به اين تاثير پذيرى اشاره شد، از جمله حضرت سليمان در روايتى مى فرمايد:
لا تحموا على رجل بشى ء حتى تنظروا الى من يصاحب، فانما يعرف الرجل باشكاله و اقرانه و ينسب الى اصحابه و اخدائه [ سفينه البحار، ج 2، ص 27 "ماده صدق". ] درباره ى كسى قضاوت نكنيد تا به دوستانش نظر بيفكنيد، چرا كه انسان به دوستان و ياران و رفقايش شناخته مى شود.
امام اميرالمومنين على بن ابى طالب عليه السلام با بيان گوياى خود مى فرمايد: و من اشتبه عليكم امره و لم تعرفوا دينه فانظروا الى خلطائه، فان كانوا اهل دين الله فهو على دين الله، و ان كانوا على غير دين الله فالحظ له من دين الله [ بحار الانوار، ج 74، ص 197. ] هرگاه وضع كسى بر شما مشتبه شد و دين او را نشناختيد به دوستانش نظر كنيد، اگر اهل دين و آيين خدا باشند او نيز پيرو ايين خداست و اگر بر آيين خدا نباشند او نيز بهره اى از آيين حق ندارد.
به راستى، گاه نقش دوست در خوشبختى و بدبختى يك انسان از هر عاملى مهمتر است، گاه او را تا سر حد فنا و نيستى پيش مى برد و گاه او را به اوج افتخار مى رساند.
آيات 27 تا 29 سوره ى فرقان [ و يوم يعض الظالم على يديه يقول ياليتنى اتخذت مع الرسول سبيلا، يا ويلتى ليتنى لم اتخذ فلانا خليلا، لقد اضلنى عن الذكر بعد اذ جاءنى و كان الشيطان للانسان خذولا، و به خاطر بياور روزى را كه ظالم، دست خويش را از شدت حسرت به دندان مى گزد و مى گويد: اى كاش، با رسول خدا صلى الله عليه و آله راهى برگزيده بودم، اى واى بر من، كاش فلان "شخص گمراه" را دوست خود انتخاب نكرده بودم، او مرا از ياد حق گمراه ساخت، بعد از آن كه آگاهى به سراغ من آمده بود و شيطان هميشه مخذول كننده ى انسان بوده است "يعنى در وقت نياز انسان، او را تنهايى مى گدارد و دست از يارى اش برمى دارد". ] به خوبى نشان مى دهد كه انسان چگونه ممكن است تا مرز سعادت پيش برود، اما وسوسه ى شيطانى دوستى بد ممكن است او را به قهقرا بكشاند و سرنوشتى مرگبار براى او فراهم سازد، سرنوشتى كه به حسرت، روز قيامت هر دو دست را به دندان بگزد و فرياد يا ويلتى از او بلند شود. [ تفسير نمونه، ج 15، ص 72. ]
قرآن كريم از حالت دوستانى كه در مسير گناه و فساد يا زرق و برق دنيا، دست مودت به هم مى دهند پرده برداشته و مى گويد: الاخلاء يومئذ بعضهم لبعض عدو الا المتقين [ زخرف "43" آيه 67. ] همه ى دوستان در آن روز دشمن يكديگرند مگر پرهيزكاران. اين آيه- كه توصيفى از صحنه هاى قيامت است- به خوبى نشان مى دهد روز رستاخيز روز از هم گسستن پيوندهاى دوستى است، مگر پيوندهايى كه براى خدا و به نام خدا برقرار شده است. تبديل شدن اين گونه دوستى ها به دشمنى در آن روز طبيعى است، چرا كه هر كدام از آنها ديگرى را عامل بدبختى و بيچارگى خود مى شمرد:
تو بودى كه اين راه را به من نشان دادى و مرا به سوى آن دعوت كردى، تو بودى كه دنيا را در نظر من زينت دادى و مرا به آن تشويق نمودى، آرى تو بودى كه مرا غرق غفلت و غرور ساختى و از سرنوشتم بى خبر كردى.
هر يك از آنها به ديگرى مطالبى اين چنين مى گويد. تنها پرهيزكارانند كه پيوند دوستى آنها جاودانى است، چرا كه بر محور ارزش هاى جاودانى دور مى زند و نتايج پر بارش در قيامت آشكارتر مى شود و آن را استحكام بيشترى مى بخشد. چون دوستان در امور زندگى يكديگرند. اگر دوستى شان براساس شر و فساد باشد، شريك در جرم و اگر براساس خير و صلاح باشد، شريك در پاداش يكديگر مى باشند. بنابراين جاى تعجب نيست اگر دوستى از قسم اول در آنجا تبديل به دشمنى گردد و از قسم دوم به دوستى محكم تر. [ تفسير نمونه، ج 21، ص 110. ]
امام صادق عليه السلام مى فرمايد: الاكل خله كانت فى الدنيا فى غير الله عزوجل، فانها تصير عداوه يوم القيامه [ تفسير على بن ابراهيم، ج 4، ص 612 "طبق نقل نور الثقلين". ] بدانيد هر دوستيى كه در دنيا براى خدا نباشد در قيامت تبديل به عداوت و دشمنى مى شود. دوستانى كه به عشق بهره گيرى مادى دور انسان حلقه مى زنند، چنان بى اعتبار و بى وفا هستند كه هر زمان اين نعمت ها از انسان جدا شود با او وداع مى گويند، گويى تصميم آن را از قبل گرفته بودند. اين گونه ماجراها- كه نمونه هايش را بارها شنيده يا ديده ايم- ثابت مى كند كه جز به خدا نمى توان دل بست. دوستان با وفا و راستين انسان تنها كسانى هستند كه معنويت آنان را به هم پيوند مى دهد. اينان دوستان زمان دارايى و تنگدستى و پيرى و جوانى و تندرستى و بيمارى و عزت و ذلتند، حتى رابطه شان بعد از مرگ نيز تداوم دارد. [ تفسير نمونه، ج 12، ص 440. ]
حضرت على عليه السلام مى فرمايد: طوبى لمن اخلص لله عمله و علمه و حبه و بغضه و اخذه و تركه و كلامه و صمته [ غرر الحكم، ج 2، ص 467، ج 28. ] خوشا به حال كسى كه "همه كارش" عملش و علمش و دوستى اش و دشمنى اش و گرفتنش و واگذاردنش و سخن گفتن و خاموشى اش، پاك و خالص براى خدا باشد.
روايات موجود نشان مى دهد كه تا چه اندازه اسلام در مساله ى انتخاب دوست سخت گير و دقيق و موشكاف است.
زندگى اجتماعى از نظر قرآن و ديدگاه معصومين، عليهم السلام و همچنين علوم مختلف، از جمله روان شناسى و جامعه شناسى، از ضروريات مهم براى انسان است. اين جمع گرايى و غريزه ى زندگى اجتماعى سبب مى شود انسان براى رفع نيازهاى خود با ديگران طرح دوستى بريزد و انس بگيرد و از لحاظ عاطفى آرامشى را براى خود ايجاد كند. در اين ميان چيزى كه از اهميت ويژه اى برخوردار است اين است كه نمى توان چشم بسته با هر كسى طرح دوستى ريخت، بايد با شناخت اهداف و شرايط دوستى، اشخاص را خوب شناسايى كرد و با آنها انس گرفت.
در اين مجموعه از ميان انبوه روايات و گفته هاى على عليه السلام درباره ى دوستى - كه در نهج البلاغه و غرر الحكم و ساير منابع آمده- به انتخاب پرداخته و از آن بوستان هاى دل انگيز، دسته گلى با 170 شاخه براى شما چيده و در هشت گلستان به ارمغان آورده ايم. اميد است مطالعه و دقت در اين احاديث، چشم دلمان را روشن سازد تا در انتخاب دوست و هم صحبت و همنشين دقيق باشيم.
از خداى بزرگ مى خواهيم چراغ دوستى اهل بيت عليهم السلام و دوستان خودش را در دل ما روشن و پايدار فرمايد.
------------------------------
جعفر شيخ الاسلامى

نوشتن دیدگاه