امیر مؤمنان علی(ع) درباره راز وقوف در عرفات فرمود: «عرفات، خارج از مرز حرم است و مهمان خدا باید بیرون دروازه، آن‌قدرتضرع کند تا لایق ورود به حرم شود».[1]
از‌این‌رو،‌شب و روز عرفه دعاهای مخصوصی دارد که جزو فضایل برجسته و آداب مهم روز عرفه است.
در حقیقت، خداوند این‌گونه مهمانان خود را برای ورود به خانه‌ای که پیامبران9 به طهارت آن قیام و اقدام کرده‌اند، تطهیر و پاک می‌کند؛ زیرا خداوند در خانه پاک، تنها مهمانان پاک را می‌پذیرد.[2]
اسرار عرفات فراوان است و برخی از آنها که در حدیث شبلى[3] به آنها اشاره شده عبارت است از:
1.وقوفِ در عرفات برای آن است که انسان از آموزه‌ها و علوم دینی آگاه و از اسرار الهی نظام آفرینش باخبر شود. بداند که خداوند به همه نیازهای او واقف و بر رفع همه آنها تواناست. خود را به خدا بسپارد و فقط او را اطاعت کند که طاعت او سرمایه و وسیله هر بی‌نیازی است. «وَ طاعَتُهُ غِنی»[4]
ازاین‌رو، امام سجاد(ع) به شخصی که در روز عرفه گدایی می‌کرد، فرمود: «وای بر تو! آیا در چنین روزى، دست نیاز به‌سوی غیرخدا دراز می‌کنى. در چنین روزی برای کودکان در رحم، امید سعادت می‌رود. کسی که در اینجا از خدا غیر خدا را طلب کند، زیان کرده است». امام سجاد(ع) کسانی را که در چنین زمان و مکانی دست نیاز به سوی دیگران دراز می‌کنند، بدترین انسان‌ها معرفی کرده و فرموده است: «هُولاءِ شِرارٌ مِنْ خَلْقِ اللهِ. اَلنّاسُ مُقْبِلوُنَ عَلی اللهِ وَ‌هُمْ مُقْبِلونَ عَلَی النّاسِ».[5]
2.حج‌گزار باید در عرفات بر این حقیقت عارف شود که خدای سبحان به نهان و آشکار و صحیفه قلب او و رازهای آن و حتی آنچه برای خود او روشن نیست و به‌طور ناخودآگاه در زوایای روح او می‌گذرد، آگاه است؛ یعنی سرزمین عرفات محل ادراک و شهود مضمون آیه 7 سوره طه: «وَ إِنْ تَجْهَرْ بِالْقَوْلِ فَإِنّهُ یَعْلَمُ السِّرَّ وَ أَخْفى» است.
انسان اگر بداند قلبش در مشهد و محضر حق است، همان‌طور که خود را به گناهان جوارحی نمی‌آلاید، گناه جوانحی نیز نمی‌کند و قلبش را از خاطرات آلوده پاک می‌کند.
امام سجاد(ع) در حدیثی فرمود:
عصر روز عرفه و ظهر روز دهم که حاجیان در منا حضور دارند، خدای سبحان به فرشتگان مباهات می‌کند و می‌فرماید: «اینان بندگان من هستند که از راه‌های دور و نزدیک با مشکلات بسیار به اینجا آمده و بسیاری از لذت‌ها را بر خود حرام کرده و بر شن‌های بیابان‌های عرفات و منا خوابیده‌اند و این‌گونه با چهره‌های غبارآلود، در پیشگاه من اظهار ناتوانی و خواری می‌کنند. اینک به شما اجازه دادم تا آنان را ببینید. آنگاه فرشتگان حق به اذن خداوند بر دل‌ها و اسرار نهان آنها آگاه می‌شوند.[6]
اگرچه عزت و فخر انسان در بندگی برای خدا و بودن تحت ربوبیت اوست، خدای سبحان به زائران راستین خانه خود مباهات می‌کند، چنان‌که در مناجات امیرمؤمنان علی(ع) آمده است:
«اِلهِی کَفی بِی عِزّاً اَنْ أَکونَ لَکَ عَبْداً وَ کَفی بِی فَخْراً أنْ تَکونَ لِی رَبّاً أنْتَ کَما اُحِبُّ فَاجْعَلْنِی کَما تُحِبُّ».[7]
گرچه فرشتگان تا حدودی از غیبْ و بسیاری از مسائل ماورای طبیعت باخبر و آگاه هستند و با اینکه مأموریت ثبت اعمال و خاطرات ما را بر عهده دارند، پرده‌پوشی و رحمت و لطف حق اجازه نمی‌دهد حتی آنان نیز از بسیاری از اسرار ما آگاه شوند، چنان‌که حضرت علی(ع) به خداوند عرض می‌کند:‌»وَ الشّاهِدُ لِماخَفِیَ عَنْهُمْ وَ بِرَحْمَتِکَ أخْفَیْتَه وَ بِفَضْلِکَ سَتَرْتَهُ؛ خدایا تنها تو شاهد برخی اعمال و افکارم بودی و اجازه ندادی حتی فرشتگان بر آنها آگاهی یابند.» بر اساس این حدیث، در روز عرفه و عید قربان، فرشتگان به اذن خداوند به نهان دل‌‌های زائران می‌نگرند و می‌بینند قلب عده‌ای بسیار سیاه است ودودهای سیاه از آنها برمی‌خیزد که از «نارُ اللهِ‌المُوْقَدَه الَّتِی تَطَّلِعُ عَلَی الأفْئِدَةِ» (همزه: 6 و 7) است.
3.شایسته است در روز عرفه، حج‌گزار از «جبل الرّحمة»[8] که در سرزمین عرفات قرار دارد، ‌بالا رود و دعایی را بخواند که سالار شهیدان حسین بن علی(ع) در جانب چپ آن کوه رو به کعبه ایستاد و خواند.[9]
امام سجاد(ع) در این‌باره فرمود: «راز بالای کوه رحمت رفتن این است که انسان بداند خداوند با هر زن و مرد مسلمان، رئوف و مهربان و متولی هر زن و مرد مسلمان است.» گرچه خدای سبحان با همگان ولایت تکوینی دارد و ولیّ همه است: «هنالک الوَلایة لله الحقّ» (کهف: 44) و گرچه رحمت عام خدا فراگیر و شامل همه موجودات است: «رَحْمَتی وَسِعَتْ کُلّ شَیْ ءٍ» (اعراف: 156) و «کَتَبَ رَبُّکُمْ عَلى نَفْسِهِ الرّحْمَةَ» (انعام: 54)، ولی رحمت خاص او ویژه پرهیزکاران است: «رَحْمَتی وَسِعَتْ کُلّ شَیْ ءٍ فَسَأَکْتُبُها لِلّذینَ یَتّقُونَ». (اعراف:‌)[10]
ب) عرفه؛ فرصتی آسمانی برای طهارت باطنى
از امام صادق(ع) سؤال شد: عرفات را چرا عرفات نامیده‌اند؟ حضرت فرمود: «جبرئیل، حضرت ابراهیم را روز عرفه به این مکان آورد، چون ظهر فرا رسید، جبرئیل گفت: ای ابراهیم! به گناه خود اعتراف کن و مناسکت را بیاموز! چون جبرئیل گفت اعتراف کن! این سرزمین عرفات نامیده شد».[11]
بنابر قولى، حضرت ابراهیم در این سرزمین خواب دید که اسماعیل را در راه خدا قربانی می‌کند و به وظیفه خود عارف شد.
پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید:
«خداوند در هیچ روزی به اندازه روز عرفه، بندگان خود را از آتش جهنم آزاد نمی‌کند».[12]
«در میان گناهان، گناهانی است که جز در عرفات بخشیده نمی‌شود».[13]
«هنگامی که مردم در عرفات وقوف می‌کنند و حاجت‌های خود را با گریه و زاری درخواست می‌کنند، خداوند نزد فرشتگان به این مردم افتخار می‌کند و به فرشتگان خطاب می‌کند: آیا نمی‌بینید که بندگان من از راه‌های دور و غبارآلود به‌سوی من آمده‌اند و مالشان را در راه من خرج کرده‌اند و بدن‌ها را خسته کرده‌اند؟ به عزت و جلالم سوگند! گناهکارانشان را به نیکوکارانشان می‌بخشم و آنها را از گناه پاک می‌کنم، مانند روزی که از مادر متولد شده‌اند».[14]
«آنگاه که در عرفات وقوف کنى، چنانچه گناهانت به تعداد شن‌های شنزار یا ستارگان آسمان یا قطره‌های باران باشد، خداوند آنها را خواهد بخشید».[15]
نقل است از رسول خدا(ص) پرسیدند:‌چه کسی از اهل عرفات، گناهش از همه بزرگ‌تر است؟ حضرت فرمود: «کسی که عرفات را درک کرده باشد و گمان کند خداوند او را نیامرزیده است».[16]
امام سجاد(ع) در روز عرفه صدای نیازمندی را شنید که گدایی می‌کرد. به او فرمود: «وای بر تو! آیا در مثل چنین روزی از غیر خدا درخواست می‌کنى، درحالی‌که در این روز برای بچه‌هایی که در شکم مادران هستند، امید سعادت و خوشبختی می‌رود».[17]
امام باقر(ع) فرمود: «هیچ‌کس (چه نیکوکار و چه بدکار) در عرفات وقوف نمی‌کند، مگر اینکه خداوند دعایش را مستجاب می‌کند».[18]
اشاره
الف) سیراب شدن از مغفرت الهى
مطهره پیوسته
از دعاهای حضرت امام سجاد(ع) در روز عرفه این است:
«خدایا، مرا شاکر و صابر و در چشم خویش خوار و در نظر مردم بزرگوار گردان! خدایا، در همه کارها عاقبت ما را به خیر کن و ما را از خواری دنیا و عذاب آخرت نگهدار! خدایا، مرا به علم توانگر ساز و به حلم زینت بخش و به تقوا عزیز کن و به عافیت زیبایی ده!
خدایا، از زوال[19]نعمت و تغییر عافیت و غضب ناگهانی و همه چیزهایی که مایه ناخشنودی توست، به تو پناه می‌برم! خدایا، از اخلاق بد و اعمال بد و هوس‌های بد و بیماری‌های بد به تو پناه می‌برم! خدایا، سحرخیزی را بر امت من مبارک ساز!
خدایا، تو را به غیب دانی و قدرتی که بر آفرینش دارى، سوگند می‌دهم تا هنگامی‌که زندگی را برای من بهتر می‌دانى، مرا زنده نگه‌دار و هنگامی‌که مرگ را برای من بهتر می‌دانى، مرا بمیران!
خدایا، از تو می‌خواهم ترس خود را در آشکار و نهان نصیب من کنی و در حال خشنودی و خشم، کلمه اخلاص را بر زبان من جاری کنی و در حال فقر و توانگرى، میانه‌روی را شعار من سازى! خدایا! چنان‌که آفرینش مرا نیک کردى، سیرتم را نیز نیک کن!
خدایا، هرکس عهده‌دار کار امت من شد و بر آنها سخت گرفت، بر او سخت گیر و هرکس عهده‌دار کار امت من شد و با آنها مدارا کرد، با او مدارا کن!
خداوندا، یک لحظه مرا به خودم وا مگذار و چیزهای خوبی که به من بخشیده‌اى، از من باز مگیر!
خدایا، بر محمد و خاندان پاکش درود فرست؛ درودهای پربرکت و پاکیزه و فزاینده‌ای که صبحگاهان و شامگاهان در رسند و درود فرست بر ایشان و بر ارواح‌شان و کارشان را بر اساس تقوا فراهم آور و احوالشان را به سامان آر و ما را به رحمت خود در جایگاه امن و امان در کنار ایشان قرار ده، ای مهربان‌ترین مهربانان![20]
ب) پیامبران در سرزمین عرفات
عرفات، نام جایگاهی است که حاجیان در روز عرفه (نهم ذی‌الحجه) در آنجا توقف می‌کنند و به دعا و نیایش می‌پردازند و پس از برگزاری نماز ظهر و عصر به مکه مکرمه باز می‌گردند. درباره وجه تسمیه آن چینن گفته‌اند: جبرائیل7 هنگامی که مناسک را به ابراهیم می‌آموخت، چون به عرفه رسید، به او گفت: «عرفت» و او پاسخ داد: آرى. بنابراین، به این نام خوانده شد. همچنین، گفته‌اند سبب این نام‌گذاری آن است که مردم در این مکان به گناه خود اعتراف می‌کنند و برخی آن را به دلیل تحمل صبر و رنجی می‌دانند که برای رسیدن به آن باید متحمل شد؛ زیرا یکی از معانی «عرف»، صبر و شکیبایی و تحمل است.
شهادت حضرت مسلم بن عقیل و هانی بن عروه
ایام شهادت حضرت مسلم بن عقیل(نهم ذی‌الحجه)، پیشاهنگ نهضت کربلا و سفیر امام حسین(ع) به‌سوی مردم کوفه و هانی بن عروه، از شیعیان باوفا و میزبان و هم‌رزم مسلم بن عقیل را در روز عرفه به سوگ می‌نشینیم؛ او که در عرفه شهید شد تا دعای عرفه مولی‌الکونین را تفسیر کند و حماسه مسلم بودن و تسلیم نشدن را بیافریند، مبارک باد! نام و یاد روح بزرگ انسان‌های خودساخته و پاکی که ایثارشان در راه خدا الهام‌بخش تعهد و فداکاری است. عظمت انسانی چهره‌های پرفروغ تاریخ خون‌بار ما چون مسلم بن عقیل و هانی بن عروه، اسوه همه کسانی است که در زندگی به هدف‌هایی والاتر از دنیا اعتقاد دارند و ارزش‌های متعالی را می‌جویند. انسان‌های نمونه از نظر ایمان، اخلاق، شهامت، جوانمردی و استقامت، همیشه زینت تاریخ بوده و هستند.
روز عرفه، روزی بسیار بزرگ و باشکوه است. این روز و حضور در صحرای عرفات، اسراری نهفته دارد که به برخی از آنها اشاره می‌کنیم. روز عرفه، نموداری از روز قیامت است؛ زیرا در روز عرفه همه حجاج با رنگ‌ها، شغل‌ها و مقام‌های گوناگون در یک مکان جمع می‌شوند و به راز و نیاز با خداوند می‌پردازند. انسان‌وقتی آن جمعیت عظیم را در صحرای عرفات می‌بیند، به یاد صحرای محشر روز قیامت می‌افتد.[21]
حجاج پس از اعمال عمره تمتع، در فاصله زمانی که با اعمال حج دارند، ممکن است مرتکب گناه و معصیت شده باشند و نیز کسانی که حج قرآن و اِفراد انجام می‌دهند، ممکن است در گذشته آلوده به گناه شده باشند. بنابراین، خداوند به آنان فرصتی داده است تا پس از احرام حج، به صحرای عرفات بیایند و استغفار کنند تا آنان را ببخشد. پس روز عرفه، روز استغفار و تضرّع به درگاه خداوند است.
شیخ صدوق، در کتاب الامالی روایتی را از امام حسن(ع) نقل می‌کند. آن حضرت فرموده است: «شخصی یهودی خدمت رسول خدا(ص) آمد. این یهودی که داناترینِ افراد یهود بود، به پیامبر عرض کرد: ای محمد! من درباره ده کلمه از تو می‌پرسم... . پیامبر فرمود: بپرس!
او چند پرسش را مطرح کرد و در پرسش نهم پرسید: چرا خداوند به بندگانش امر کرد تا بعد از ظهر در صحرای عرفات وقوف کنند؟ پیامبر اکرم(ص) فرمود:‌ «بعد از ظهر ساعتی است که حضرت آدم(ع) در آن ساعت، مرتکب معصیت (ترک اولی) شد و خداوند بر امت من واجب کرد تا در بهترین مکان‌ها وقوف و نزد او تضرع و دعا کنند تا بهشت را در اختیار آنان قرار دهد. آن ساعتی که مردم از عرفه می‌روند (یعنی مغرب) نیز ساعتی است که حضرت آدم(ع) در آن ساعت از خداوند خویش سخنانی را فراگرفت و خداوند با رحمت خود به او بازگشت و توبه او را پذیرفت؛ زیرا او توبه‌پذیر و مهربان است».
پیامبر اکرم(ص) در ادامه فرمود: «سوگند به پروردگاری که مرا به پیامبری برگزید! خداوند برای آسمان دنیا دری قرار داده است و نام آن، در رحمت، توبه، حاجات، تفضل، احسان، بخشش، کرم و عفو است و تمام کسانی که در عرفات اجتماع می‌کنند،‌شایسته این صفات هستند. خداوند در آنجا صد هزار فرشته دارد که هر یک از آنان 120 هزار فرشته در خدمت دارند. همچنین، خداوند برای کسانی که در عرفات هستند، رحمت ویژه‌ای اختصاص داده است که بر آنان نازل می‌کند و هنگامی که می‌خواهند از صحرای عرفه خارج شوند، خداوند فرشتگانش را گواه می‌گیرد که همه آنان را از آتش دوزخ نجات دادم و بهشت را برای آنان واجب گردانیدم. پس در این هنگام، فرشته‌ای بانگ می‌زند: از عرفه بروید، در‌حالی‌که بخشیده شدید و شما مرا راضی کردید و من نیز از شما راضی شدم».
صحرای عرفات و روز عرفه، مهلتی دیگر برای گناهکاران است. در این روز نباید از رحمت خداوند غافل شد. اگر کسی در این روز گمان کند خداوند او را نمی‌بخشد، گناه کرده است، چنان‌که رسول خدا(ص) می‌فرماید: «اَعْظَمُ اَهْلِ عَرَفات جُرماً مَنْ اِنْصرَفَ وَ هُوَ یظُنُّ أنَّهُ لَمْ یغْفِر لَهُ؛ در میان کسانی که به عرفات رفته‌اند، بزرگ‌ترین گناه را کسی مرتکب شده است که از عرفات برود و گمان کند خداوند او را نبخشیده است».[22]
در این اجتماع پرشکوه، همه افراد یکسان هستند؛ ثروتمندان با فقیران در یک مکان جمع شده‌اند، فرمانروایان با فرمان‌بردارها و رئیس‌ها با مرئوس‌ها اجتماع کرده‌اند و این از مساوات و برابری انسان‌ها در برابر خداوند حکایت دارد.
در عرفات، ثروت، شهرت، ریاست و قدرت هیچ معنایی ندارد و فضیلت به‌شمار نمی‌رود؛ زیرا همه افراد در برابر مالک اصلى، قادر مطلق و پروردگار جهان قرار گرفته‌اند و آنچه آنان داشته و دارند، مانند عدم است؛ زیرا اکنون از آنها جدا شده است، بلکه تنها پرهیزکاری است که برای افراد، فضیلت می‌آورد.
وقوف در عرفات، فرصتی برای طهارت باطنی انسان‌ها و مقدمه‌ای برای رفتن به حریم حرم امن الهی است؛ زیرا عرفات، از محدوده حرم خارج است و پس از وقوف در عرفات، باید به مشعرالحرام رفت که در محدوده حرم قرار دارد. همچنین برای رفتن به حرم امن الهى و ورود به مهمانی خداوند، باید نفس را از هرگونه آلودگی پاکیزه کرد و بهترین مکان برای طهارت نفس، صحرای عرفات است.
گفتار مجرى
عرفات، نام منطقه گسترده‌ای است با مساحت حدود 18 کیلومتر مربع در شرق مکه معظمه و اندکی متمایل به جنوب که در میان راه طائف و مکه قرار گرفته است. زائران بیت‌الله الحرام، در روز عرفه (نهم ذی‌الحجه) از ظهر تا غروب در این منطقه حضور دارند. در روایتی آمده است آدم و حوا7 پس از هبوط از بهشت و آمدن به کره خاکی در این سرزمین همدیگر را یافتند. ازاین‌رو، این منطقه «عرفات» و این روز «عرفه» نام گرفته است.[23]
عرفات، گامی بلند در مسیر معرفت خداوند
عرفات، سرزمین اشک و دعاست.[24]عرفات،‌سرزمینی است که خداوند به خاطر اشک‌ها و دعاهای زائران، به فرشتگان مباهات می‌ورزد. سرزمینی که گناهان در آن بخشیده می‌شوند.[25]
سرزمینی که خیال بخشیده نشدن در آن، خود گناه بزرگی است.[26] حتی کسانی که هنوز متولد نشده‌اند، امید است در این روز و این مکان مورد لطف قرار گیرند.[27]
عرفات، سرزمینی است که به عرصات قیامت می‌ماند؛ خلایق همه جمعند و هرکس به دعا مشغول است و در انتظار رد و قبول، بیرون دروازه ایستاده‌اند. می‌خواهند نزد مولایشان حضور یابند. نخست باید پشت در بایستند تا اجازه ورود بگیرند. باید بنالند تا به حرم (مشعر) راه یابند،‌ تا ننالند، به حرم راه نمی‌یابند، آنگاه که پاک شوند، وارد حرم می‌شوند. خانه خدا پاک است و مهمان می‌پذیرد.[28] روز عرفه، روز دعاست. انسان جز دعا مالک چیزی نیست، نه تنها مالک مال نیست، بلکه مالک اجزا و جوارحش نیز نیست. ما جز تضرع و دعا سلاحی نداریم و دشمن درون ما تنها با اشک رام می‌شود که «سلاحه البکاء».[29]
عرفات، سرزمینی است که بهترین مردان خدا در آن توقف کرده‌، دعاها کرده و اشک‌ها ریخته‌اند و هر سوی این دشت، ردپای مهدی فاطمه است.
عرفات، با اشک‌های مقدس سیدالشهداء، اباعبدالله الحسین(ع) در روز عرفه به هنگام خواندن دعای عرفه متبرک‌تر شد.
دعای عرفه، سیر اندیشه در آفاق
بشر و بشیر، پ‍سران غالب اسدی روایت کرده‌اند عصر روز عرفه، در عرفات در خدمت امام حسین(ع) بودیم که آن حضرت با گروهی از خاندان و فرزندان شیعیان خود از خیمه بیرون آمدند و با کمال تضرع و خشوع به دامنه کوه رحمت روی آوردند و در سمت چپ کوه ایستادند و به جانب کعبه روی گردانیدند و دست‌ها را مقابل صورت مبارکشان گرفتند و دعای عرفه را خواندند.
دعای عرفه، از مشهورترین دعاهاست که دربردارنده مضامین عارفانه‌‌ای چون شناخت پروردگار و تضرع به درگاه لایزال اوست.
راویان می‌گویند: در پایان دعا و ذکر یا رب، یا رب، امام حسین(ع) چنان حاضران را تحت تأثیر قرار داده بود که به جای دعا کردن برای خودشان، به دعای امام‌حسین(ع) آمین گفتند و صدای گریه مردم،‌صحرای عرفات را پر کرده بود تا اینکه آفتاب غروب کرد و به‌سوی مشعرالحرام رفتند.
دعای عرفه، شامل مطالب بسیاری است که گزیده‌ای از آنها چنین است: شناخت خداوند و بیان صفات الهى؛ تجدید عهد و پیمان با پروردگار؛ شناخت پیامبران و تحکیم ارتباط با آنها؛ توجه به آخرت؛ اظهار عقیده قلبى؛ سیر اندیشه در آفاق جهان؛ یادآوری نعمت‌های بی‌کران الهی بر انسان و حمد و سپاس خداوند بر آن نعمت‌ها و عنایت‌ها که از آغاز وجود و تکوین آدمی تا آخر عمر، پیوسته به او افاضه می‌شود.[30]
نکته‌ها
ثواب زیارت‌کننده امام حسین(ع) در روز عرفه
امام صادق(ع) فرمود: «کسی که در روز عرفه قبر امام حسین(ع) را زیارت کند، خداوند متعال ثواب هزارهزار (یک‌میلیون) حج را که با حضرت قائم(عج) به جای آورند را برای وی منظور می‌فرماید و اجر هزارهزار عمره را که با رسول خدا(ص) گذارده شده است به وی می‌دهد. همچنین ثواب آزاد کردن هزارهزار بنده را به او عطا می‌کند...».[31]
ثواب زیارت‌کننده امام حسین(ع) و مناجات خداوند با زائر قبر مطهر
امام صادق(ع) فرمود: «شخصی که به زیارت قبر امام حسین(ع) می‌رود، زمانی که از اهلش جدا شد، با نخستین گامی که برمی‌دارد، تمام گناهانش آمرزیده می‌شود. سپس با هر قدمی که برمی‌دارد، پیوسته تقدیس و تنزیه می‌شود تا به قبر برسد و هنگامی که به آنجا رسید، حق‌تعالی او را می‌خواند و با وی مناجات می‌کند و می‌فرماید: «بنده من! از من بخواه تا به تو عطا کنم! من را بخوان تا اجابتت کنم! از من طلب کن تا به تو بدهم. حاجتت را از من بخواه تا برایت روا سازم. راوی می‌گوید: امام فرمود: بر خداوند حق و ثابت است آنچه را که بذل کرده است، عطا فرماید.[32]
گزیده‌ای از دعای امام حسین(ع) در عرفه[33]
1.ستایش حق‌تعالى
ستایش، سزاوار خداوندی است که کس نتواند از فرمان قضایش سرپیچد و مانعی نیست که وی را از اعطای عطایا باز دارد. صنعت هیچ صنعت‌گری به پای صنعت او نرسد. بخشنده بی‌دریغ است. اوست که بدایع خلقت را بسرشت و صنایع گوناگون وجود را با حکمت خویش استوار ساخت... .
2.تجدید عهد و میثاق با خدا
پروردگارا! به‌سوی تو روی آورم و به ربوبیت تو گواهی دهم. اعتراف کنم که تو تربیت‌کننده و پرورنده منی و بازگشتم به‌سوی توست. مرا با نعمت آغاز فرمودى، قبل از اینکه چیز درخور ذکری باشم... .
3.خودشناسى
...پیش از هدایت، مرا با صنع زیبایت مورد رأفت و نعمت‌های بی‌کرانت قرار دادى. آفرینشم را از قطره آبی روان پدید آوردی و در تاریکی‌های سه‌گانه جنینى، سکونتم دادى؛ میان خون و گوشت و پوست و مرا شاهد آفرینش خویش نگرداندی و هیچ‌یک از امورم را به خود وانگذاشتى... .
4. راز آفرینش انسان
... مرا برای هدفی عالى؛ یعنی هدایت [و رسیدن به کمال]، موجودی کامل و سالم به دنیا آوردی و آن هنگام که کودکی خردسال در گهواره بودم، از حوادث حفظ کردی و مرا از شیر شیرین و گوارا تغذیه کردی و دل‌های پرستاران را به جانب من معطوف داشتی و با محبت مادران به من گرمی و فروغ بخشیدى... .
5. تربیت انسان در دانشگاه الهى
با گوهر سخن، مرا ناطق و گویا ساختی و نعمت‌های بی‌کرانت را بر من تمام کردی و سال به سال بر رشد و تربیت من افزودی تا اینکه فطرت و سرنوشتم، به کمال انسانی رسید و از نظر توان اعتدال یافت. پس حجتت را بر من تمام کردی که معرفت و شناختت را به من الهام فرمودى... .
6. نعمت‌های خداوند
آرى، این لطف تو بود که از خاک پاک، عنصر مرا بیافریدی و راضی نشدی ای خدایم که نعمتی را از من دریغ دارى، بلکه مرا از نوع وسایل زندگی برخوردار ساختى؛ با اقدام عظیم و مرحمت بی‌کرانت بر من و با احسان عمیم خود نسبت به من تا اینکه همه نعمت‌هایت را درباره من تکمیل کردى... .
7. شهادت به بی‌کرانی نعمت‌های الهى
الهى! من به حقیقت ایمانم، گواهی دهم و نیز به عزم محکم خود و به توحید صریح و خالصم و به باطن نادیدنی نهادم و به پیوست‌های جریان نور دیده‌ام و خطوط ترسیم شده بر صفحه پیشانی‌ام و روزنه‌های تنفسی‌ام و نرمه‌های تیغه بینی‌ام و آوازگیرهای پرده گوشم و آنچه در درون لب‌های من پنهان است... .
8. ناتوانی انسان از به‌جا آوردن شکر الهى
گواهی می‌دهم ای پروردگار که اگر در طول قرون و اعصار زنده بمانم و بکوشم تا شکر یکی از نعمت‌هایت به‌جا آورم، نتوانم؛ مگر باز هم توفیق تو رفیقم شود، که آن خود مزید نعمت و مستوجب شکر دیگر و ستایش جدید و ریشه‌دار است... .
9. ستایش خدای یگانه
... من با تمام جد و جهد و توش و توانم، تا آنجا که وسعم می‌رسد، با ایمان و یقین قلبی گواهی می‌دهم و اظهار می‌دارم: حمد و ستایش خدایی را که فرزندی ندارد تا میراث‌برش باشد و در فرمانروایی، نه شریکی دارد تا با وی در آفرینش بر ضدیت برخیزد و نه دستیاری دارد تا در ساختن جهان به وی کمک دهد... .
10. خواسته‌های یک انسان متعالى
خداوندا! چنان کن که از تو بیم داشته باشم؛ آنچنان که گویی تو را می‌بینم و مرا با تقویت رستگار کن، ولی به خاطر گناهانم، مرا به شقاوت دچار مساز! مقدر کن که سرنوشت من به خیر و صلاح من باشد و در تقدیراتت خیر و برکت به من عطا فرما!
11. سپاس به تربیت‌های الهى
خداوندا! ستایش از آن توست که مرا آفریدی و مرا شنوا و بینا کردی و ستایش سزاوار توست که مرا آفریدی و خلقتم را نیکو آراستی؛ ‌برای لطفی که به من داشتى... .
12. نیازهای تربیتی از خدا
[خداوندا!] مرا بر مشکلات روزگار و کشمکش‌شب‌ها و روزها یاری فرما و مرا از رنج‌های این جهان و محنت‌های آن جهان نجات ده و از شر بدی‌هایی که ستم‌کاران در زمین می‌کنند، نگاه دار... !
13. شکایت به پیشگاه خداوند
خدایا! مرا به که وامی‌گذارى؟ آیا به خویشاوندی که پیوند خویشاوندی را خواهد گسست یا به بیگانه که بر من برآشوبد یا به کسانی که مرا به استضعاف و استثمار کشانند؛ درصورتی‌که تو پروردگار من و مالک سرنوشت منى؟
14.ای مربی پیامبران و فرستنده کتب آسمانى
ای خدای من و ای خدای پدران من؛ ابراهیم، اسماعیل، اسحاق و یعقوب و ای پروردگار جبرائیل، میکائیل و اسرافیل و ای تربیت‌کننده محمد، خاتم پیامبران و فرزندان برگزیده‌اش! ای فرو فرستنده تورات، انجیل، زبور و فرقان...!
15.تو پناهگاه منى
تو پناهگاه منى، به هنگامی که راه‌ها با همه وسعت، بر من صعب و دشوار شوند و فراخنای زمین بر من تنگ گردد و اگر رحمت تو نبود، من اکنون جزو هلاک‌شدگان بودم و تو مرا از خطاهایم باز می‌داری و اگر پرده‌پوشی تو نبود، از رسوایان بودم.
کوتاه و گویا
مطهره پیوسته
روز عرفه؛ روز عرفان، روز شناخت و روز عید عارفان گرامی باد.
عرفه، روز پشت پا زدن به همه چیزهایی است که تو را از حسین(ع) و قافله‌اش دور می‌کند.
در روز عرفه، به کمک پرورش نفس با کمالات الهى، خدا، دنیا و آخرت و پیامبران را درک و از همین مکان خودسازی را شروع می‌کنیم.
عرفه، روز توبه و بازگشت به یگانه پروردگار و دور شدن از صفات نکوهیده است.
عرفه، راه فراگیری تعلیم و تربیت و درخواست بهترین‌های معنوی را با دعا و نیایش بر ما ارزانی داشته است، بیا عرفه را با جان و دل بیاموزیم!
امروز، روز تبدیل خودپرستی نفس به خداپرستی و تبدیل خودبرتربینی نفس به فروتنی است.
در عرفه، خودخواهی نفس به ایثار و دیگرخواهی مبدل می‌شود؛ زیرا توبه‌ات پذیرفته شده است.
بیا مناجات با قاضیَ‌الحاجات را در عرفه فراگیریم و اجابت دعا را لمس کنیم.
عرفه، نقطه‌ای است از زمان که مفاهیم و ادبیات قرآن در ادبیات ادعیه عرفانی‌اش، پیدا و نمایان است.
کتابستان
عرفه؛ یعنی تضرع به درگاه خداوند و اقرار به گناهان و توبه و انابه و درخواست بخشش و روی آوردن به صفات پسندیده و اعمال خیر؛ درخواست نیازهایی که با درود و صلوات بر محمد و آل محمد(ص) شروع می‌شود و سپس شامل تقاضای عفو، نور هدایت، رحمت، عافیت، برکت، وسعت روزی و پاداش اخروی است. برخی دانشوران به شرح یا ترجمه این دعای شریف پرداخته‌اند. مظهر الغرائب، اثر سید خلف‌الدین حیدر مشعشعی موسوی حویزى، معاصر شیخ بهایی (م 11 ه .ق) که نویسنده آن را پس از خاموشیِ دیده سر، و روشن‌تر شدن چشم دل تدوین کرده، شرح دعای عرفه، اثر شیخ محمد بن شیخ ابوطالب زاهدی جبلانی اصفهانی (م1181ه .ق) و نیایش حسین(ع)، تألیف استاد محمدتقی جعفری از آن جمله است.
گفتنی است که غیر از دعای امام حسین(ع) برای روز عرفه، دعاهای دیگری نیز از دیگر امامان معصوم(ع) روایت شده که در کتاب‌های دعا به تفصیل آمده است. شیخ صدوق، کتابی با عنوان ادعیه الموقف یا دعا الموقف نگاشته است. مشهورترین دعاهای روز عرفه پس از دعای امام حسین(ع)، دعای فرزند بزرگوارش حضرت امام زین العابدین(ع) است که در صحیفه سجادیه آمده است. از جمله آثاری که دعای عرفه در آنها بیان شده است، عبارتند از:
صحیفه سجادیه
در صحیفه سجادیه، این زبور آل محمد(ص)، دعایی طولانی برای روز عرفه از زبان امام سجاد(ع) نقل شده که در آن، هم به مهم‌ترین مسائل اعتقادی و سیاسی اشاره گشته و هم مسائل عرفانی و اخلاقی با زبان دعا بیان شده است.
امام سجاد(ع) درباره معرفی روز عرفه می‌فرماید:
اللهمَّ وَ هذا یوْمَ عَرَفَةَ یوْمٌ شَرَّفْتَهُ وَ کَرَّمْتَهُ وَ عَظَّمْتَهُ نَشَرْتَ‌فِیهِ رَحْمَتِکَ وَ مَنَنْتَ فِیهِ بِعَفْوِکَ وَ اَجْزلْتَ فِیهِ عَطِیتَکَ وَ تَفَضَلْتَ بِهِ عَلی عِبادِکَ!
خدایا! و این روز عرفه، روزی است که تو به او اشراف و کرامت و عظمت بخشیدی و رحمتت را در این روز گستراندی و به بخششت [بر خلق] منّت گذاردی و عطایت را بسیار عظیم گردانیدی و با این روز بر بندگانت تفضل کردى.
برخی خواسته‌های حضرت در این روز عبارتند از:
...وَاخفِنِی مَقامَکَ وَ شَوِّقْنِی لِقاءَکَ وَ تُبْ‌عَلَی تَوْبَةً‌نَصوحاً لا تُبْقِ مَعَها علانِیةً وَ لا سَریرَةً وَ أنْزِعِ الغِلَّ مِنْ صَدْرِی لِلْمؤمِنینَ واعْطِفْ بِقَلْبِی عَلَی الْخاشِعینَ وَ کُنْ‌لِی کَما تَکُونُ للصّالِحینَ.
[خدایا!] مرا از مقامت بترسان و شوق دیدارت را به من عطا کن و توفیق توبه نصوح به من عنایت فرما؛ به‌گونه‌ای که با آن توبه، گناه پنهان و آشکاری باقی نگذاری و از سینه‌ام کینه مؤمنان را بیرون کن!
مفاتیح الجنان
در مفاتیح الجنان، دعایی برای شب عرفه و چند دعا برای روز عرفه نقل شده است. دعای نخست، تسبیحات پیامبر اکرم(ص) با بخشی از آیات و اذکار خاص است و دومى، دعایی از امام صادق(ع) است و سومى، دعایی معروف از امام حسین(ع) است.
بشر و بشیر، پسران غالب اسدی نقل کرده‌اند:
در عصر روز عرفه، در عرفات در محضر امام حسین(ع) بودیم. آن حضرت با گروهی از اهل بیت و فرزندان و شیعیان بیرون آمد و با نهایت خشوع و خضوع در جانب کوه (جبل الرحمه) رو به کعبه ایستاد و دعای عرفه را خواند.
اقبال الاعمال
سید بن طاووس، برای شب عرفه، دو دعا نقل کرده که یکی از آنها طولانی است. همچنین روایتی درباره فضیلت زیارت امام حسین(ع) نقل کرده است که امام باقر(ع) فرمود: «مَنْ زارَ لَیلَةَ عَرَفَةَ أرْضَ کَرْبَلا... وَقاهُ اللهُ شَرَّ سَنَتِهِ؛ کسی که در شب عرفه، زمین کربلا را زیارت کند...، خداوند بلای آن سال را از او دور می‌کند».
آنگاه به فضیلت روز عرفه پرداخته و گفته است که روزه آن روز، کفاره گناهان هفتاد ساله است و در آن روز توبه آدم‌پذیرفته شده است. آنگاه زیارت مخصوصه امام حسین(ع) در این روز را نقل کرده است.
سید بن طاووس برای روز عرفه، دعایی نیز از پیامبر اکرم(ص) و امام کاظم7 نقل کرده و سپس دعای معروف امام حسین(ع) در روز عرفه را آورده است. پس از آن، دعای امام زین العابدین(ع) در صحیفه سجادیه را نقل کرده است. آنگاه دعایی از امام صادق(ع) را با اسنادش نقل کرده است که در بخشی از آن می‌خوانیم: «اَنْتَ الَّذی لا تَنْسی مَنْ ذَکَرَکَ وَلا تَضِیعُ مَنْ تَوَکَّلَ عَلَیکَ...؛ تو کسی هستی که فراموش نمی‌کنی کسی را که یادت کند و نابود نمی‌کنی کسی را که بر تو توکل کند.» وی دعایی نیز به نام مخزون نقل کرده و پس از آن دعای دیگری از امام صادق(ع) آورده است. آنگاه دعایی را که در برخی کتاب‌های دعا دیده، نقل کرده و سخن را با دعاهایی درباره شام عرفه ادامه داده است.
مصباح المتهجد
در مصباح، دعایی برای ایام ذی‌الحجه از اول تا شام عرفه نقل شده است که در آغاز آن می‌خوانیم:
اَللّهُمَّ هذِهِ الاَیامُ الَّتِی فَضَّلْتَها عَلَی الاَیّامِ وَ شَرَّفْتَها قَدْ بَلَّغْتَنیِها بِمَنِّکَ وَ رَحْمَتِکَ فَانْزِلْ عَلَینا مِنْ بَرکاتِکَ وَ اَوْسِعْ‌عَلَینا فِیها مِنْ نَعْمائِکَ.
خدایا! این ایامی است که آن را بر روزهای دیگر برتری و شرافت دادی و با منت و رحمت خود، ‌مرا به آنها رساندى. پس برکات خویش را بر ما نازل و نعمت‌های خود را در این روزها بر ما افزون کن.
--------------------------------------------------
[1]. اصول کافى، ج 4، ص 224.
[2]. نک: «وَ عَهِدْنا إِلى إِبْراهیمَ وَ إِسْماعیلَ أَنْ طَهِّرا بَیْتِیَ.» نک: بقره: 125.
[3]. نک: (حدیث شبلی).
[4]. مفاتیح الجنان، دعای کمیل.
[5]. بحارالانوار، ج 96، ص 261.
[6]. همان، ج 96، ص 259.
[7]. همان، ج 74، ص 402.
[8]. جبل الرحمة، جدای از کوه‌های اطراف خود، در سرزمین عرفات قرار دارد. رسول اکرم(ص) برتخته سنگی از این کوه ایستاد و خطبه معروف عرفات را ایراد کرد. همچنین، سالار شهیدان امام حسین(ع) دعای بلند روز عرفه را در دامنه این کوه خواند.
[9]. نک: مفاتیح الجنان، اعمال روز عرفه.
[10]. آیت‌الله جوادی آملى، صهبای حج، ص 415.
[11]. کافى، ج 4، ص 316؛ علل الشرایع، ج 2، ص 436.
[12]. سنن الکبرى، ج 5، ص 192.
[13]. جعفریات، ج 114، ص 415.
[14]. تنبیه الغافلین، ص 489.
[15]. تهذیب، ج 5، ص 25.
[16].جعفریات، ج 113، ص 409.
[17]. من لا یحضره الفقیه، ج 2، ص 137.
[18]. کافى، ج 4، ص 262.
[19]. زوال: از بین رفتن، نابود شدن.
[20]. منتخبی از دعای امام سجاد(ع) در روز عرفه، مترجم: حسین انصاریان.
[21]. الاحتجاج، مؤسسه الاعلمى، بیروت، 1403.
[22]. الاختصاص، مؤسسه الاعلمى، بیروت، 1402.
[23]. رسول جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ص 60.
[24]. کنزالعمال، ج 5، ص 13.
[25]. مستدرک الوسایل، ج 2، ص 168؛ وافى، ج 2، ص 45.
[26]. بحارالانوار، ج 99، ص 264.
[27]. همان، ص 293.
[28]. صهبای صفا، ص 85.
[29]. همان، صص 85 و 86.
[30]. منبع: دایرةالمعارف تشیع، ج 7، صص 529 و 530.
[31]. ابن قولویه، کامل الزیارات، ترجمه:‌ذهنی تهرانى، ‌باب 70، ص 569.
[32]. همان، ‌باب 49، ص 432.
[33]. برگرفته از: ترجمه دعای عرفه عبدالکریم بی‌آزار شیرازی.
-------------------------------------------
اشارات :: آذر 1388 - شماره 127

نوشتن دیدگاه