آيا يزيد واقعا پشيمان گشته بود
پس از آنكه چند روزى از ورود خاندان پيغمبر به شام گذشت و مردم آن آشكارا از فرزند معاويه اظهار تنفر و انزجار نمودند باره ها يزيد از حادثه ى كربلا بيزارى جست و گناه آن را بر گردن عبيدالله فرزند مرجانه افكند مخصوصا هنگام حركت اسراى اهلبيت از شام به سوى مدينه از امام زين العابدين صريحا عذر خواست و به آن حضرت گفت :
لعن الله ابن مرجانة اما و الله لوانى صاحبه ماسئلنى خصلة ابدا الا علطيته اياها ولدفعت الحتف عنه بكل ما استطعت و لو بهلاك بعض ولدى (4)
يعنى خدا لعنت كند پسر مرجانه را - به خدا قسم كه اگر من با حسين مى بودم هر چه از من مى خواست از او دريغ نمى كردم و هر آينه مرگ را از او دفع مى نمودم هر چه به قيمت هلاكت بعضى از فرزندانم بود.
در اينجا اين پرسش پيش مى آيد كه آيا واقعا پشيمان گشته بود؟! آيا راستى اين گناه ابن مرجانه بود كه حسين و ياران او را به شهادت رساند و فرزند معاويه به اين عمل راضى نبود؟
پاسخ اين سئوال بسيار روشن است و فقط ممكن است افراد ساده دل و بسيار سطحى در برابر اين نيرنگ تازه يزيد دچار اشتباه شوند، با شواهد قطعى و روشنى كه در دست است چگونه باور كردنى است كه حكومت شام از دستور گذشته خود پشيمان گشته باشد واز اعمال استاندار ننگين خود يعنى همان پسر مرجانه ناراضى باشد.؟
ما معتقديم كه يزيد نه تنها از فاجعه ى دردناك كربلا ناراضى نبود بلكه سخت مسرور و شادمان هم بود و از فرزند زياد كمال رضايت را داشت كه توانست تنها و خطر ناكترين دشمن غير قابل سازش او يعنى حسين را از ميان بر دارد و او را از فكر وى آسوده سازد.
ما معتقديم كه گذشته و حال يزيد هيچگونه تفاوتى نداشت و اين اختلاف و تفاوت تنها براى نجات از وضع خطرناكى بود كه خاندان اسير حسين عليه السلام از نظر اجتماع براى حكومت او به وجود آورده بودند.
عملى كه يزيد در آن لحظات حساس انجام داد و گناه كشتن حسين را بر گردن فرزند مرجانه افكند همان كاى است كه تمام دغلبازان ستمگر انجام مى دهند، اگر اقدامى به موفقيت انجاميد، و خوشنامى داشت آن را به حساب خود مى گذارند و افتخار آن را نصيب خويش مى سازند، ولى اگر بدنامى داشت و آنگونه كه بايد به سرانجام نرسيد در اينجا گناه آن عمل را بر عهده يكى از جيره خواران و عمال خود مى گذارند و خود را همچنان فرشته و پاك جلوه مى دهند اين اعتقاد ما است و براى اثبات آن شواهد زنده و غير قابل انكارى در دست داريم ، اكنون نقل شواهد:
يك - هنگامى كه فرزند زياد سرهاى مسلم و هانى را وسيله دو نفر از ناپاكان مورد اعتماد خود به سوى شام مى فرستد در آنجا نامه اى به يزيد مى نگارد و شرح دستگيرى و شهادت آن دو شهيد آزاده و پاكدل را در آن به اطلاع وى مى رساند، در اين نامه با آنكه عبيدالله هيچگونه اشاره اى به حسين عليه السلام و حركت آن بزرگوار به كوفه ندارد با اين حال در پاسخى كه فرزند معاويه براى او نوشت چنين نگاشت :
اما بعد فانك لم تعدوا كنت كما احب و عملت عمل الحازم وصلت صولة الشجاع الرابط الجاش و قد اغنيت و كفيت و صدقت ظنى بك و راءيى فيك و قد دعوت رسوليك وسئلتهما فوجدتهما فى راءيهما و فضلهما كما ذكرت فاستوص بهما خيرا و اءنه قد بلغنى ان حسينا قد توجه نحو العراق فضع المناظر و المسالح و احترس و احبس على الظنة واقتل على التهمة و اكتب الى فى كل يوم ما يحدث من خبر اشناء الله (5)
يعنى اى پسر زياد! از فرمان من خارج نشدى و همانگونه كه من دوست داشتم بودى و مانند خردمندان عمل كردى و همچون شجاعات قوى القلب حمله نمودى و مشكلات ما را كفايت كردى و گمان مرا در باره ى خود به يقين پيوستى ، فرستادگان تو را نزد خود حاضر ساختم و با آنان سخن گفتن و همانگونه بودند كه تو درباره ى آنها نوشته بودى همانا به من اطلاع رسيد كه حسين عليه السلام به سوى عراق در حركت است مراقبت كن تا ديد بانان بگمارى و مردان مسلح در كمين قرار دهى و به هر كس گمان مخالفت با ما بردى او را به زندان افكن و اگر متهم به دشمنى با ما باشد او را به قتل رسان و هر روز حوادث و اخبار را براى من بنويس .
هنوز از تاريخ نگارش اين نامه چند روزى بيشتر نگذشته بود كه نگرانى شديد يزيد از حركت حسين بن على عليه السلام به سوى كوفه ايجاب كرد كه نامه دوم خود را در اين باره به سوى عبيدالله فرستاد:
اما بعد فقد بلغنى ان حسينا قد سارالى الكوفة و قد ابتلى به زمانك من بين الازمان و بلدك من بين البلدان و ابتليت به من بين العمال و عندها تعتق او تعود عبدا كما تعبدالعبيد.(6)
يعنى به من اطلاع رسيد كه حسين به سوى كوفه آمد همانا زمان تو در ميان اوقات مورد آزمايش قرار گرفت و شهر تو در بين شهرها دچار بلا گرديد و تو در بين عمال و كار كنان من مورد امتحان واقع شدى آيا در چنين شرائط مانند آزادگان كار مى كنى يا به كردار بندگان باز مى گردى و عبد مى شوى .
در اين نامه ناراحتى شديد فرزند معاويه را از حركت حسين عليه السلام به سوى كوفه مى توان به خوبى احساس كرد، اين دو نامه هنگامى به عبيدالله يعنى همان پسر مرجانه نگاشته شد كه آن بيچاره هيچگونه اشاره اى درباره حسين در نامه هاى خود به يزيد نداشت :
با اين حال حكومت دمشق براى سركوب نمودن حسين عليه السلام و تسلط بر وى تا آنجا شدت عمل نشان مى دهد كه با استاندار كوفه مى نويسد ديد بانان خود را بگمارد و مردان مسلح را در كمين بدار و تنها با گمان و تهمت ، مخالفين ما را به زندان بيفكن و به قتل برسان ؟
آيا درباره چنين فردى مى توان پذيرفت كه از كشتن حسين عليه السلام متاءسف است و در اين گناه هيچگونه دخالتى نداشت؟
آيا راستى يزيد بن معاويه دستور كشتن حسين را نداده بود و پسر مرجانه بدون رضاى او دست به چنين كارى زد؟ اگر اين چنين است پس نويسنده ى اين نامه ها به پسر مرجانه كيست و اين فرمانهاى تند و خشن را چه كسى صادر كرده است ؟ آيا جز يزيد بود كه به قول او همان پسر مرجانه را براى به زانو در آوردن فرزند پيغمبر تا آنجا در نامه خود تحت فشار و مورد تهديد قرار مى دهد كه مى نويسد يا مانند آزادگان !!! رفتار كن و يا به دوران بندگى بر گرد؟ با اين حال آيا مى توان پذيرفت كه همان نويسنده نامه كه استاندار او به دستور وى مانند آزادگان رفتار كرد؟ و حسين بن على عليه السلام را كشت و ياران او را هم به دستور همان نويسنده يعنى يزيد در حال اسارت به شام فرستاد اكنون پشيمان گشته و از عمل زاده ى مرجانه ناراضى است و به قتل حسين عليه السلام مايل نبود.
دو - دومين شاهدى كه به خوبى نشان مى دهد اظهار ندامتهاى يزيد و گناه آن جنايت بزرگ را بر گردن فرزند زياد افكندن جز يك نيرنگ تازه براى فريب دادن افكار سطحى و ساده دلان و خروج از آن بن بست عجيب سياسى نبود، اشعار آميخته با كفر و غرورى است كه وى هنگام ديدن سرهاى مقدس شهداى طف و پاكترين مردان اسلام بر بالاى نيزه انشاد مى كند.
ابن جوزى مى نويسد: لما جائت الرؤ س كان يزيد فى منظره على جيرون فانشد لنفسه
لما بدت تلك الحمول و اشرقت

نعب الغراب فقلت صح او لاتصح

هنگامى كه يزيد بر ديدگاه خود در جيرون بود سرهاى شهداء را از دور بر بالاى نيزه ها ديدار كرد.در آنجا اين اشعار را با خود سرود هنگامى كه اين هودجها ظاهر گشت و آن آفتابها (سرها) درخشيد كلاغى بانگ برداشت (8) من گفتم كه تو بانك بر آرى يا نياورى من كار خود را كردم و طلبهائى داشتم كه از مديونم پيغمبر باز گرفتم ،.
در اين اشعار فرزند معاويه نه تنها با ديدن سرهاى بريده ى فرزندان پيغمبر و مردان بزرگ اسلام بر بالاى نيزه ها كوچكترين اظهار تاءثر نمى كند بلكه با غرور خاصى آن را يك پيروزى بزرگ براى خود مى شمرد و آن را در شمار آرزوهائى قرار مى دهد كه انجام گرديده و عملى شده است آنگاه با نهايت بى شرمى اين جنايت بزرگ و كشتار وحشتناكى كه نسبت به خاندان پيغمبر صلى الله عليه و آله انجام داد به حساب كشته شدگان كفار قريش در جنگ بدر مى گذارد و مى گويد: من طلب خود را از پيغمبر گرفتم ؟! آيا درباره چنين مردى مى توان باور كرد كه او به كشتن حسين عليه السلام راضى نبود و پسر مرجانه با فكر خود دست به جنايت زد؟ آيا باز هم مى توان پذيرفت كه فرزند معاويه به راستى از آنچه كه نسبت به دودمان نوت و خاندان وحى انجام شده بود متاءسف بوده و قلبا ملول و ناراحت گرديده بود؟!
سه - يزيد بن معاويه هنگامى كه نامه استاندار كوفه را درباره ى شهادت حسين عليه السلام و ياران با وفاى وى در يافت مى كند دستور مى دهد زنان و فرزندان آن حضرت را با وضعى رقت بار به شام بفرستد آن گاه خود مجلسى عظيم ترتيب مى دهد و رجال و اشراف و بزرگان شام را در آنجا حاضر مى سازد، سپس خاندان سالار شهيدان را در همان مجلس وارد مى نمايد در حالى كه سر مقدس فرزند پيغمبر در ميان طشت در برابر او قرار دارد و با چوب دستى رسول خود نسبت به آن سر نازنين استانه ى ادب مى كند.
آنگاه با يك دنيا غرور و نخوت از پدران و گذشتگان خود ياد مى كند و آرزو مى نمايد كه اى كاش آنها بودند و مى ديدند كه من چگونه از فرزندان احمد انتقام گرفتن و به من مى گفتند: اى يزيد دست تو شل مباد.
يزيد كار رسوائى و بى شرمى را در آن مجلس بجايى مى رساند كه علنا نبوت پيغمبر اسلام را انكار كرده و مقدس ترين معتقدات اسلامى را مورد استهزاء قرار مى دهد و حضرت محمد صلى الله عليه و آله را مردى جاه طلب و شيفته مقام و قدرت معرفى مى كند!!! ولى همين مرد با آن همه كفر و الحادى كه از خود نشان داد و اين همه پستى و فرومايگى كه از او سر زد هنگامى كه خطبه هاى شورانگيز و آتشين امام زين العابدين و زينب كبرى اوضاع شام را دگرگون ساخت و ماهيت ننگين و كثيف دودمان بنى اميه را براى مردم دمشق روشن نمود و كار بجايى رسيد كه همگان او را آشكارا سب و لعن مى كردند در چنين شرائط از كشتن حسين و ياران او اظهار بى اطلاعى و تاءسف مى كند و گناه اين جنايت را بر گردن فرزند مرجانه مى افكند!!! و مى گويد:
و ما على لواحتملت الاذى و انزلت الحسين فى دار و حكمة فيما يريد و ان كان فى ذلك و هن فى سلطانى حفظا لرسوله الله و رعايتا لحقه و قرابته ...
يعنى چه مى شد اگر من اين رنج را بر خود هموار مى كردم و حسين را به خانه خود مى خواندم و آن چه مى خواست به او مى دادم هر چند اين كار با شؤ ن من و حكومتم سازش نداشت اما آن را براى رعايت حق پيغمبر و حفظ قرابت و خويشاوندى با وى انجام مى دادم .
راستى شگفت انگيز است مردى كه در آن مجلس علنا و در برابر همگان مقام نبوت پيغمبر را انكار كرده و او را فردى جاه طلب مى خواند چگونه اكنون از خويشاوندى و احترام به پيغمبر دم مى زند؟؟
شگفتا! مردى كه هم در جيرون ضمن اشعار خود و هم در مجلس ‍ شام ضمن اشعار ديگرش كينه قبيله اى و موروثى خويش را (كه از زمان جاهليت در اين دودمان كثيف و ننگين جاى داشت ) نسبت به پيغمبر عزيز اسلام و خاندان پاك او آشكارا بر زبان آورده و صريحا شهادت حسين و ياران او را به حساب انتقام از كفار و مشركينى كه در جنگ بدر كشته شده بودند مى گذارد، چه شد كه يكباره اينگونه فرشته و بى گناه جلوه كرد كه خود را از كشتن فرزند پيغمبر ناراضى نشان مى دهد و سخن از احترام و خويشاوندى با فرستاده ى بزرگ خداوند به ميان مى آورد؟ آيا آن گذشته ننگين و سخنان كفر و الحاد اين مرد گواه زنده اى نيست بر آن كه اظهارات فريبنده ى او اكنون تنها به منظور تثبيت موقعيت متزلزل خويش از نظر اجتماع و نجات از آن بن بست عجيبى است كه براى وى از نظر افكار عمومى پيش آمده ؟!
نويسنده معتقد است كه يزيد بن معاويه در اينگونه اظهارات خود و اظهار پشيمانى هائى كه مى نمود نه تنها هيچگونه حسن نيتى نداشت و مى خواست بدين وسيله نفوذ معنوى از دست رفته ى خود را بار ديگر باز گرداند بلكه شواهدى در دست است كه نشان مى دهد او مى خواست فاجعه ى دردناك كربلا و حادثه ى خونين طف را از راه ديگر دچار تحريف سازد.
ابتدا حكومت شام در نظر داشت جنايتها و كشتارهاى ننگين خود را كه نسبت به خاندان پيغمبر صلى الله عليه و آله انجام داده بود در پرده و استتار نگاه دارد و داستان را از آن صورت دردناك اصلى به صورت بسيار ساده و عادى و غير مهم جلوه دهد، اما با تبليغات ريشه دار و پى گيرى كه كاروان اسيران در فرصت هاى حساس و حياتى در كوفه و شام درباره حوادث كربلا انجام دادند و حقايق را بى پرده و آشكار به اطلاع امت رساندند ديگر هيچگونه امكانى براى اينگونه تحريف براى حكومت بنى اميه باقى نماند، يزيد فكر كرد كه اكنون اجتماع اسلامى و مخصوصا پايتخت كشور در جريان صحيح وقايع خونين طف قرار گرفتند چه بهتر كه وى ضمن نيرنگ تازه اى هم خود را تبرئه كند و هم بسيار زيركانه اين فاجعه ى بزرگ را از يك راه تازه و مؤ ثر تحريف نمايد و آن راه اين است كه به مردم بفهماند من به اين كار راضى نبودم ، اما چه بايد كرد تقدير خدا اين چنين بود از اين جا است كه مى بينيم فرزند معاويه پس از آن كه پسر مرجانه را لعنت مى كند و گناه اين كار را بر گردن او مى افكند در پايان سخن مى گويد ... ولكن قضى الله امرا فلم يكن له مرد (9)
يعنى اگر كار در دست من بود هر آينه مرگ را از حسين دفع مى كردم هر چند به قيمت هلاكت بعضى از فرزندانم بود اما چه بايد كرد قضاى خداوند اينگونه بود و قضاى خداى را نمى توان رد كرد.
در اين گفتار فرزند هند كشته شدن حسين بن على عليه السلام و ياران آزاده ى او را به حساب قضا و قدر خدا مى گذارد!!! و اين نيست مگر آنكه مى خواهد از اين راه بر روى جنايتها وحشيگريهاى خود پرده بپوشاند و آن را خواست خداوند و تقدير او معرفى نمايد.
چهار - اين كه يزيد بن معاويه خود دستور قتل حسين عليه السلام را صادر كرده بود گناه اين جنايت بيش از همه بر گردن شخص او است حقيقتى است كه حتى بر جيره خوران و عمال حكومت او هم مخفى نيست ، آنهائى كه نمى خواهند حتى هيچ سخنى بر خلاف رضاى زاده معاويه بگويند، همه مى دانند فرزند پيغمبر را كسى جز يزيد نكشت و اين همه اظهار ندامت و پشيمانيها و لعن بر پسر مرجانه تنها به منظور فريب دادن افكار اجتماع و آرام نمودن هيجان شديد مردم است ، اين يك واقعيتى است كه به وسيله يكى از فرماندهان بزرگ كوفه به شخص او گفته شد آن هم در مجلسى كه يزيد بزرگان و فرماندهان كوفه را براى تبرئه خود حاضر ساخته بود.

مرحوم سپهر مى نويسد:
يزيد مى خواست ذمت خود را از قتل حسين عليه السلام برى دارد.
بزرگان شام را طلب نمود و ايشان را مخاطب داشت كه شما چنان دانسته ايد كه حسين بن على را من كشته ام يا قتل او حكم رانده ام ؟
و حال آن كه چنين نيست بلكه پسر مرجانه كشت ، آنگاه سر هنگام و قائدان سپاه كوفه را طلب داشت :
شيث بن ربعى و مصائب بن وهيه و شمر بن ذى الجوشن الضبانى و سنان بن انس النخعى و خولى بن يزيد الاصبحى و چند تن ديگر حاضر شدند. يزيد نخست روى به شيث ربعى كرد و گفت تو كشتى حسين را و من منشور كردم قتل او را؟ گفت من نكشتم لعنت خدا بر آن كس كه كشت .گفت پس از كيست قاتل ؟ گفت مصائب بن وهيبه . يزيد روى به او كرد و آن كلمات را اعادت نمود مصائب نيز به كردار شيث ربعى پاسخ داد بدين گونه در جواب يزيد هر يك آن امر فظيع را بر ديگرى مى بست تا نوبت به خولى بن يزيد اصبحى افتاد، متحير بود كه در جواب يزيد چه گويد خاموش ايستاد و همگان يكديگر را نظاره مى كردند كه چه چاره انديشند. يزيد بانگ برايشان زد كه بعضى از بعضى چاره مى جوئيد و پاسخ نمى گوئيد؟! سرهنگان بيچاره ماندند و متفق الكلمه گفتند قاتل حسين قيس بن ربيع بود يزيد روى با قيس كرد و گفت تو كشتى حسين را؟ گفت من كشتم ؟ گفت واى بر شما پس كدام كس كشت ؟ قيس گفت يا اميرالمؤ منين ! اگر مرا امان مى دهى مى گويم كيست كشنده حسين ؟ گفت بگو كه از براى تو امان است . قيس ‍ گفت حسين را نكشت الا آنكس كه رايات جنگ بر افروخت و جيش از پى جيش روان ساخت . يزيد گفت آن كس كدام است ؟ قيس گفت والله اى يزيد توئى و كشتى حسين را (10)
آرى اين يك حقيقتى است روشن و همه مى دانند كه كشنده حسين و صادر كننده ى فرمان قتل آن حضرت كسى جز فرزند معاويه نيست و اين همه تشبهاتى كه اكنون به آن دست مى زند تنها به منظور تثبيت وضع خويش و به دست آوردن موقعيت از دست رفته ى خود از نظر اجتماع است .
پنج - پنجمين شاهد گويائى كه نشان مى دهد نوه بوسفيان نه تنها از عمل زاده مرجانه ناراضى نبود بلكه كاملا از آن خرسند و شادمان هم بود، روشى كه او پس از فاجعه ى خونين طف نسبت به فرزند زياد در پيش گرفت . ما در بحث گذشته نقل كرديم كه ابن اثير مورخ بزرگ اهل سنت مى نويسد:
ولما وصل راءس الحسين الى يزيد حسنت حال ابن زياد عنده و زاده و وصله وسره ما فعل ..
يعنى هنگامى كه سر حسين را براى يزيد بردند از فرزند زياد سخت مسرور شد و از عمل او خرسند گرديد وصله و عطاى او را زياد نمود.
مردى كه با دريافت سر بريده فرزند پيغمبر از عبيدالله و عمل او سخت خشنود مى شود حتى به او در برابر اين خدمت !! پاداش مى دهد چگونه از او قابل قبول است كه بگويد: خدا لعنت كند پسر مرجانه را او حسين را كشت و من به چنين كارى راضى نبودم .
يكى از مورخين ديگر اهل تسنن مى نويسد:
انه استدعى ابن زيادا اليه و اعطاه اموالاكثيرة و تحفا عظيمة و قرب منزله و ادخله على نسائه و جعله نديمه و سكر ليلة و قال للمغن غن ثم قال يزيد بديها.
اسقنى شربة تروى فؤ ادى

صاحب السر و الاماتة عندى

قاتل الخارجى اغنى حسينا

يعنى پس از حادثه ى كربلا يزيد فرزند زياد را نزد خود خواند و اموال بسيار و هداياى فراوانى به او بخشيد و به وى قرب و منزلت داد و رفعت مقام عطا نمود، او را نديم خود ساخت و به وى اجازت داد تا در حرم سرايش ‍ داخل شود، شبى را يزيد در كنار ابن زياد در حال مستى به سر برد، در آن شب به نغمه سرايان گفت بنوازيد و براى ما غنا بخوانيد سپس خود بالبداهه خطاب به ساقى اشعارى سرود و گفت : اى ساقى ! به من شرابى بنوشان كه قلب مرا نشاط بخشد و سيراب گرداند آنگاه جام خود را پر كن و مانند همان شراب به فرزند زياد بده - آنكسى كه صاحب اسرار و امانت من است ، همان كسى كه مشكل جنگ و غنيمت براى من با دست او حل گرديد، اين پسر زياد كه كشنده ى آن مرد خارجى يعنى حسين است و كسى است كه وحشت در دل دشمنان و حسد كنندگان بر من انداخت
اين داستانى است كه ابن جوزى آن را نقل مى كند و تاريخ آن بعد از حادثه ى كربلا است ، پس از آنكه مدتها يزيد همين زاده ى مرجانه را لعن كرد و گناه كشتن فرزند پيغمبر را بر گردن وى افكند تا بالاخره توانست شور و هيجان مردم را تسكين بخشد و نفرت و انزجار آنها را تعديل كند در آن هنگام در صدد بر آمد از همان زاده ى مرجانه يعنى همان كسى كه تا ديروز او را لعن مى كرد و خون حسين را بر گردن او مى افكند. آرى از همان كس در برابر آن خدمت بزرگ و حياتى !!! كه نسبت به او و حكومت او انجام داده بود به طور شايسته ؟! تقدير كند، او را نزد خود مى خواند و تا جائى او را به خود نزديك مى سازد كه بر حرمسرايش داخل مى كند و اموال و تحفه هاى فراوانى به او مى بخشد آنگاه با او مى نويسد و اشعارى مى سرايد كه در آن عقيده ى باطنى خود را در باره ى عبيدالله آشكار مى كند.
يزيد در اين اشعار حسين را خارجى مى خواند و پسر مرجانه را از نظر اينكه كشنده ى حسين است مورد تجليل قرار مى دهد!!!
آيا با اين حال مى توان باور كرد كه فرزند معاويه به راستى از عمل خود پيشمان گشته بود و واقعا حسين راضى نبود؟!
آرى با نظر گرفتن اين شواهد قطعى و غير قابل انكار است كه نويسنده معتقد است سخنان يزيد و اظهار ندامت ها و پشيمانيهاى او نيرنگى بيش ‍ نبود و تنها مى خواست از اين راه احساسات و عواطف اجتماع را سخت به نفع خاندان پيغمبر تحريك شده بود آرام كند و آنها را تسكين بخشد.
------------------------------------------------
1-كامل ابن اثير ج 4 صفحه ى 45 چاپ مصر سال 1301
2- نفس المهموم صفحه ى 293 چاپ تهران
3- تاريخ طبرى ج 6 صفحه ى 265 چاپ مصر - تذكره ابن جوزى صفحه ى 149 كامل ابن اثير ج 4 صفحه ى 44 چاپ مصر سال 1301
4- كامل ابن اثير ج 4 صفحه ى 45 چاپ مصر سال 1301 - تاريخ طبرى ج 6 صفحه ى 265 چاپ مصر
5- ناسخ التواريخ حالات سيد الشهداء ج 2 صفحه ى 108 چاپ جديد
6- ناسخ التواريخ حالات سيد الشهداء ج 2 صفحه ى 109 چاپ جديد
7- تذكره سبط بن جوزى صفحه ى 148
8- در عرب بانگ كلاغ را بفال بد مى گرفتند.
9- ناسخ التواريخ حالات سيدالشهداء ج 3 صفحه ى 131 چاپ جديد
10- ناسخ التواريخ حالات سيد الشهداء ج 3 صفحه ى 175 چاپ جديد
11- تذكره سبط بن جوزى صفحه ى 164
-----------------------------------------
شهيد سيد عبد الكريم هاشمى نژاد