در گذشته ياد آور شديم كه حمد و ثنا، ستايش خدا در برابر صفات كمالى و ثبوتى اوست، هم چنان كه تسبيح او، پيراسته ساختن خدا از نقايص ومعايب است.
چون در برخى از آيات مورد بحث، هر دو موضوع با هم وارد شده است، از اين نظر، هر دو بحث را يك جا بحث مى نماييم. در تقسيم بندى آيات از هر قسمى به ذكر يك آيه اكتفا مى كنيم.
الف) گاهى قرآن تسبيح موجودات را در دايره وسيعى بيان كرده و آن را امرى عمومى كه همه موجودات را در بر مى گيرد مطرح مى كند و مى فرمايد:.
(سَبَّحَ لِلّهِ مِا فِى السَّمواتِ وَالأَرْضِ وَهُوَ الْعَريزُ الْحَكِيمُ؛(1).
آن چه در آسمان ها و زمين است، خدا را تنزيه مى كند، اوست عزيز و حكيم).
لفظ (ما) برخلاف تصور برخى، هم در عاقل و هم غير عاقل به كار مى رود و منظور از آن در اين جا، تمام موجوداتى است كه در آسمان ها و زمين قرار دارند.
آيه هاى 1 و 24 سوره حشر، 1 سوره صف، 1 سوره جمعه، 1 سوره تغابن به همين مضمون هستند و صريح ترين آيه در اين مورد، آيه 44 سوره اسراست، چنان كه مى فرمايد:.
(تُسَبِّحُ لَهُ السَّمِواتُ السَّبْعُ وَالأَرْضُ وَمَن فيهِنَّ وَإِنْ مِنْ شَىْ‏ءٍ إِى يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَلكِنْ لاتَفْقَهُونَ تَسْبِيحَهُمْ إِنَّهُ كانَ حَليماً غَفُوراً؛.
آسمان هاى هفتگانه و زمين و هر موجود عاقلى كه در آنهاست، خدا را تنزيه مى كند و آن چه در جهان هستى به عنوان (شي‏ء) شناخته شده است، خدا را با ستايش خود تنزيه مى كند ولى شما از تسبيح آنها آگاه نيستيد و درك نمى كنيد به راستى كه او همواره بردبار (و) آمرزنده است).
نكته قابل توجه - كه بعداً سند گفتار ما خواهد بود - عدم آگاهى و درك ما از تسبيح آنهاست.
ب) گاهى از تسبيح فرشتگان به صراحت و يا به كنايه سخن مى گويد، آن جا كه مى فرمايد:.
(وَالْمَلائِكَةُ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَيَسْتَغْفِرُونَ لِمَنْ فِى الأرْضِ...؛(2).
فرشتگان با حمد پروردگار خويش او را تسبيح مى گويند و درباره افرادى كه در زمين هستند، آمرزش مى طلبند).
تسبيح فرشتگان در آيات ديگرى نيز وارد شده است.(3).
ج) گاهى پس از يك بيان عمومى، تسبيح مرغان هوا را متذكر شده و چنين مى فرمايد:.
(أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللهَ يُسَبِّحُ لَهُ مَنْ فِى السَّمِواتِ وَالأَرْضِ وَالطَّيْرُ صَافّاتٍ كُلّ قَدْ عَلِمَ صَلاتَهُ وَتَسْبِيحَهُ...؛(4).
آيا نديدى، آن چه در آسمان ها و زمين است خدا را تسبيح مى گويند و مرغان گشاده بال نيز تسبيح مى گويند و هركدام به دعا و تنزيه خود آشناست).
دقت بفرماييد در اين آيه به آن گروه كه خدا را تسبيح مى كنند، نسبت (علم) مى دهد و آنها را به تسبيح خود عالم و آگاه معرفى مى كند و به اصطلاح مى فرمايد: (كُلّ قَدْ عَلِمَ صَلاتَهُ وَتَسْبيحَهُ؛ هر كدام به دعا و تسبيح خود آشناست).
تسبيح پرندگان، در آيات ديگرى نيز وارد شده است.(5).
د) در برخى تصريح شده كه كوه ها در اوقات خاصى خدا را تسبيح مى گويند، آن جا كه مى فرمايد:.
(إِنّا سَخَّرْنَا الْجِبِالَ مَعَهُ يُسَبِّحْنَ بِالعَشِىِّ وَ الإِشْراقِ؛(6).
ما كوه ها را براى داود رام كرده و آنها شبانگاه و صبحگاه، خدا را تسبيح مى گويند).
تسبيح كوه ها در آيات ديگرى نيز وارد شده است.(7).
ه) براى بار پنجم تسبيح رعد را متذكر مى شود و مى فرمايد: (ويسبح الرعد بحمده).(8).
اكنون بايد ديد منظور از تسبيح چيست.
تسبيح درلغت به معناى تنزيه از نقايص است؛ هرگاه موجودى را از نقايص وعيوب، تنزيه و تقديس نماييم، آن را تسبيح مى گويند. بنابراين، در حقيقتِ تسبيح، تنزيه از نقص و عيب نهفته است و هر تفسيرى كه براى تسبيح گفته مى شود اگر حاكى از تقديس خداوند و تنزيه او ازعيب و نقص نباشد نمى توان آن را تفسير صحيح براى تسبيح دانست.
-----------------------------------------
1-حديد (57) آيه 1.
2-شورى (42) آيه 5.
3-ر.ك: اعراف (7) آيه 206؛ رعد (13) آيه 13؛ انبياء (21) آيه 20؛ غافر (40) آيه 7؛ فصلت (41) آيه 38؛ زمر (39) آيه 75.
4-نور (24) آيه 41.
5-سبأ (34) آيه 10؛ ص (38) آيه 19.
6-ص(38) آيه 18.
7-انبياء (21) آيه 79؛ سبأ (34) آيه 9.
8-رعد (13) آيه 13.
--------------------------------
آية الله جعفر سبحاني

نوشتن دیدگاه