ضرورت نظارت جامعه بر اعمال ديگران
افزون بر اينكه گرايش فردى، زشتيها و كاستيهاى فراوانى دارد، اگر فردگرايى نيز اصل و زيربناى نگرش به انسان باشد، در جامعه نمى توان از مسئوليت اجرايى و نظارت بر كار ديگران به كلى كناره گرفت؛ زيرا مصالح و منافع نيز لذتها و رنجهاى انسانها در خارج به يكديگر بستگى دارد، و هر قدر نيز انسان به فكر منافع شخصى خود باشد، مى فهمد كه منفعت شخصى او جز با كمك ديگران تاءمين نمى شود. اگر انسان بخواهد در زندگى لذتى داشته باشد، به تنهايى نمى تواند به اين لذت برسد، بلكه بايد فرد ديگرى نيز باشد تا بتواند با او لذت ببرد. اگر انسان بخواهد در فعاليت اجتماعى، تجارت يا صنعت پيشرفت كند، به تنهايى نمى تواند موفق شود، بلكه مجبور است با ديگران همكارى كند. اگر انسان بخواهد از بهداشت مناسب برخودار بوده، و محيط سالمى داشته باشد، به تنهايى نمى تواند تصميم بگيرد، زمانى محيط سالم مى ماند كه ديگران نيز به سلامت محيط كمك كنند. محض نمونه، امروزه در دنيا، ضررهاى دخانيات براى همه انسانها روشن شده است. بدين جهت، در بعضى اماكن چون اتاقهاى دربسته و سالنهاى عمومى، استعمال دخانيات را ممنوع كرده اند. از اين روى، اگر فردى بخواهد سيگار بكشد، بايد از ساختمان خارج شود و به فضاى آزاد برود و بعد به داخل ساختمان برگردد؛ زيرا اگر بنا باشد هر كسى در اتاق يا سالن سيگار بكشد، ديگران نيز به اجبار و بدون اختيار خود، دود آن را تنفس مى كنند و اين براى آنان زيان بار است. به طور قطع، كسانى كه روحيه فردگرايى دارند نيز بايد امر را رعايت كنند.
در اين زمينه مثال بسيار زبيايى وجود دارد. گروهى از مردم سوار كشتى بودند. يكى از سرنشينان كشتى دست به كار سوراخ كردن محل نشستن خود شد. ديگران به او اعتراض كردند كه «چرا كشتى را سوراخ مى كنى؟» او گفت: اين نقطه كشتى در اختيار من است و اينجا هم خود من نشسته ام. من جاى خود را سوراخ مى كنم و به محل نشستن شما كارى ندارم. ساير سرنشينان دست او را گرفتند و گفتند: «درست است كه تو فقط جاى خود را سوراخ مى كنى، ولى وقتى آب در داخل كشتى افتاد، ديگر من و تو را نمى شناسد؛ كشتى و همه ما باهم غرق مى شويم».
در زندگى اجتماعى، انسان نمى تواند فقط منفعت خود را ببيند و فقط به كار خود توجه داشته باشد و در كار ديگران دخالت نكند. هنگامى كه انسان ديد، فردى به جامعه ضرر مى زند، بايد دست او را بگيرد و او را از اين عمل باز دارد. در اينجا جامعه به اين فرد اجازه نمى دهد كه بگويد اينجا جاى خود من است؛ خانه خود من يا شهر خود من است؛ بلكه وقتى فرد به همه زيان مى رساند، هر قدر هم اين جامعه فردگرا باشد، دست كم براى محافظت از منافع شخصى افراد، در كار او دخالت مى كند و مانع ضرر زدن او به جامعه مى شود.
در نتيجه، در جوامعى نيز كه فردگرايى به نحو كامل بر آنها حاكم است، نظارت عمومى مردم تا حدى وجود دارد.
حدود نظارت جامعه بر اعمال ديگران
در جوامع غربى كه فردگرايى بر آنها حاكم است، همه مى فهمند كه اگر تا حدى در كار ديگران نظارت نكنند، همگى زيان خواهند ديد. از اين روى، لازم مى دانند كه جامعه در مواردى بر كارها نظارت داشته باشد؛ اما اگر عمل فردى - هر چند خيلى قبيح و زشت - به آنان ارتباطى پيدا نكند و منافع مادى شان را به خطر نيندازند، با آن كارى ندارند. آنان معتقدند ضرر اين عمل قبيح به خود شخص بازمى گردد، و افراد جامعه در اين زمينه با او كارى ندارند. تعبير «به من چه» و «به تو چه»، كه در چنين مواردى به كار مى رود، همان فردگرايى است. اما آنان در جايى كه زيان به افراد ديگر برگردد، حساسيت نشان مى دهند. اگر ضرر فقط متوجه خود فرد شود، افراد جامعه مى گويند: «به من چه!» حتى اگر كسى بخواهد به او بگويد به بدن خود ضرر نزن، در پاسخ مى گويد: «به تو چه!»
نگرش غرب در زمينه نظارت بر امور معنوى
تا اينجا سخن از فردگرايى و جامعه گرايى در امور مادى بود كه به انسانها مربوط مى شود. اما اكنون بايد ديد كه در امور معنوى اين نظارت چگونه است. اگر رفتارى موجب ضرر معنوى براى جامعه شود، آيا آنجا مى توان بر كار ديگران نظارت كرد يا نه؟ تا به حال، صحبت از فردگرايى و جامعه گرايى در امور مادى بود. اقتضاى فردگرايى اين است كه هرگاه نفع و ضرر كار يك فرد به ما مربوط نباشد، او را رها كنيم. اين نگرشى است كه امروزه كم و بيش ‍ در غرب حاكم است و اصطلاحا به آن انديويژواليزم (5) مى گويند.
اما جامعه گرايان غربى، نظارت بر كار ديگران را فقط در امور مادى صحيح مى دانند، و در جايى كه اعمال افراد مربوط به امور معنوى - مانند كفر، ايمان، حق و باطل - مى شود، دخالت را مجاز نمى دانند. به عبارت ديگر، در غرب، آنجا كه اعمال افراد به دين، اخلاق و معنويات افراد ديگر باز مى گردد به هيچ كس اجازه داده نمى شود.
نگرش اسلام درباره نظارت بر امور معنوى
اسلام با هر دو نگرش درباره عدم لزوم نظارت در امور معنوى و بعضى از امور مادى كه به فرد مربوط مى شود، مخالف است. اسلام مردم را به گونه اى تربيت مى كند كه هميشه به فكر ديگران باشند. حتى در نماز كه فرد در حال برقرارى رابطه با معبود خويش است، مسلمانان بايد از ضمير جمع استفاده كنند نه مفرد. در امور اجتماعى نيز كه افراد با يكديگر رابطه ندارند، نظارت اجتماعى فقط به امور مادى محدود نمى شود، بلكه مسلمانان بايد به امر معنوى نيز توجه داشته باشند. اگر كسى كارى انجام مى دهد كه موجب فساد معنوى جامعه مى شود، بايد وى را از آن كار نهى كرد. حتى در امور معنوى نهى از منكر لزوم بيشترى دارد؛ زيرا آنچه به روح انسان و امور معنوى او باز مى گردد، مهم تر از ماديات و امورى است كه به جسم و دنياى او مربوط مى شود؛ ماديات فانى و تمام شدنى اند؛ اما امور معنوى باقى و پايدار هستند؛ همان طور كه صحيح نيست در مقابل كسى كه مى خواهد خود را به درون چاهى بيندازد، بى اعتنا بود، يا كسى كه مى خواهد خود را از بالاى پل به درون رودخانه اندازد تا غرق شود، يا در آتش بيندازد و خود را بسوزاند؛ زيرا وجدان انسان اجازه نمى دهد كه بگذارد شخصى، فقط به اين دليل كه خودش خواسته است، بر ضد خود هر كارى بكند.
اگر بينى كه نابينا و چاه است

در حالى كه نهى ديگران، از امور دنيايى و مادى، كه ضرر و درد آنها موقتى و تمام شدنى است ضرورت دارد، درباره گناه، كه موجب عذاب ابدى مى شود، به طريق اولى لازم است. خداى تعالى در قرآن مى فرمايد:
كلما نضجت جلودهم بدلناهم جلودا غيرها ليذوقوا العذاب؛ (6) هرگاه پوست تن آنها پخته شود و بسوزد، آن را با پوستهاى ديگر جاى گزين سازيم تا عذاب را بچشند.
طبق فرمايش خداوند متعال، اين روند كه كافران در جهنم مى سوزند و پوست آنها بر اثر سوختن خاكستر مى شود و دوباره بر بدن ايشان پوست جديدى مى رويد، تمام شدنى نيست. اينان افرادى هستند كه از فرمان خدا تعالى سرپيچى كرده و مرتكب گناه شده اند. وقتى شما مى بينيد كسى چنين گناهى مرتكب مى شود كه سرانجام آن، صدها مرتبه بالاتر از اين است كه آن فرد خود را در آتش اين دنيا بيندازد و بسوزاند، آيا وجدان انسان اجازه مى دهد كه دست اين فرد را نگيرد و او را از گناه دور نسازد. از اين روى، امر به معروف و نهى از منكر در اسلام فقط به ضررهاى مادى باز نمى گردد، بلكه اسلام مى گويد جلو گناه را هم بگيريد؛ زيرا گناهكار به عذاب ابدى آخرت دچار مى شود.
نگرش قرآن به امر به معروف و نهى از منكر
در ميان همه آياتى كه بر امر به معروف و نهى از منكر دلالت دارند، دو آيه 67 و 71 سوره توبه ويژگى خاص دارند. (7) در اين دو آيه، خداى تعالى مى فرمايد زنان و مردان مؤمن بر يكديگر ولايت دارند، و در پرتو اين ولايت است كه امر به معروف و نهى از منكر مى كنند. اين ولايت را به هر معنايى بگيريم، چه به معناى محبت و چه به معناى نوعى سلطه و قدرت قانونى، يا به هر معناى ديگر، براى اين است كه مؤمنان يكديگر را از كارهاى زشت باز دارند؛ زيرا انسان اگر بخواهد در جامعه كسى را از گناه دور كند، بايد نوعى تسلط و حق قانونى بر آن فرد داشته باشد تا بتواند اين كار را انجام دهد.
در فرهنگ غرب چنين حقى به كسى نمى دهند تا بتواند مانع ارتكاب گناه ديگران شود يا در امور معنوى ديگر افراد جامعه دخالت كند. اگر كسى نيز چنين كارى كند، او را سرزنش مى كنند. ولى در اسلام، اين گونه نيست. در مكتب اسلام همه مؤمنان به منزله يك پيكرند؛ همان طور كه خود را از گناه دور مى سازند، وظيفه دارند ديگران را نيز از گناه دور كنند. در اسلام، افزون بر بينش اخلاقى و عاطفه انسانى كه انسان را وامى دارد تا مانع از سوختن ديگرى براثر گناه شود، امر الاهى و دستور خداوند وجود دارد كه مؤمنان نگذارند افراد جامعه بر اثر گناه بسوزند. اين كار از مهم ترين واجبات است و طبق روايتى، امر به معروف و نهى از منكر فريضه عظيمى خوانده شده است كه ديگر فرايض و واجبات به واسطه آن پايدار هستند. (8) امر به معروف و نهى از منكر ضامن بقا و اجراى ديگر فرايض در جامعه است و عمل به ديگر واجبات در گرو امر به معروف و نهى از منكر است. اگر در جامعه به امر به معروف عمل شود، به واجبات ديگر نيز عمل خواهد شد، و اگر امر به معروف ترك شود، بقيه واجبات نيز ترك مى شوند. پس براى اينكه امر كننده به معروف بتواند به ديگرى با كلام گوشزد كند و عملا جلو او را بگيرد، بايد بر او نوعى ولايت داشته باشد؛ يعنى قانون به نوعى تسلط دهد كه بتواند جلو او را بگيرد. اين نوعى ولايت است. شايد منظور خداوند از اوليا در آيه و المؤمنون و المؤمنات بعضهم اءولياء بعض، اين معنا باشد كه خداوند چنين ولايتى را به مسلمان داده است كه مسلمانان ديگر را امر به معروف و نهى از منكر كند.
معناى ديگرى كه مى توان براى ولايت ذكر كرد، «دوستى» است؛ يعنى چون مؤمنان به يكديگر محبت دارند و دلسوز هم هستند، همديگر را از مبتلا شدن به گناه و كارى كه به عذاب ابدى دچار مى كند، باز مى دارند. آن محبت حاكم بر مؤمنان ايجاب مى كند كه امر به معروف و نهى از منكر در ميان آنان وجود داشته باشد. در آيه هر دو معنا قابل طرح است.
خداوند متعال در مقابل مؤمنان، از منافقان سخن به ميان مى آورد؛ ولى در آن مقام واژه اوليا را به كار نمى برد، بلكه مى فرمايد: المنافقون و المنافقات بعضهم من بعض و به جاى ياءمرون بالمعروف، مى گويد: ياءمرون بالمنكر و ينهون عن المعروف. با توجه به بيان اين دو آيه، چند سؤ ال مطرح مى شود كه اكنون به بررسى آنها مى پردازيم:
چرا قرآن در مقابل مؤمنان تعبير منافقان را آورده است؟
پرسش اين است كه چرا خداى تعالى در مقابل جمله «والمؤمنون والمؤمنات بعضهم اءولياء بعض ياءمرون بالمعروف و ينهون عن المنكر»، تعبير «الكافرون و الكافرات، ياءمرون بالمنكر و ينهون عن المعروف» را نياورده، و در مقابل واژه «مؤمنان» از واژه «منافقان» بهره برده است.
بدين سؤ ال مى توان چنين پاسخ داد كه منافقان كسانى هستند كه در جامعه اسلامى زندگى مى كنند و تظاهر به ايمان دارند و در ظاهر، تمامى ارزشهاى اسلامى را پذيرفته اند، اما به هيچ يك از باورهاى دينى اعتقاد قلبى ندارند. آنان در ظاهر، با مسلمانان همراهى مى كنند، ولى در پنهان با آنان دشمنى مى ورزند و اگر فرصت مناسبى بيابند، به مسلمانان ضربه مى زنند؛ بر خلاف كافران كه در جامعه اسلامى نيستند و اگر هم در ميان مسلمانان زندگى مى كنند به صورت علنى، مواضع خود را عليه ارزشهاى اسلامى اعلام مى دارند. از اين روى مسلمانان ايشان را مى شناسند و مرزى ميان خود و آنان مى كشند.
بنابراين خطر منافقان از كافران بيشتر است؛ زيرا اينان در جامعه اسلامى رسوخ كرده اند و به ارزشهاى اسلامى اعتراف دارند و تظاهر به ايمان مى كنند؛ اما به هر مكر و حيله اى دست مى يازند تا مردم را از دين جدا كنند. از اين روى، خداوند متعال با طرح نام آنان در مقابل مؤمنان، هشدار مى دهد كه مؤمنان مواظب دين خود باشند و بدانند كه منافقانى در درون جامعه اسلامى هستند كه امر به منكر و نهى از معروف مى كنند.

مصلحت ولايت مؤمنان بر يكديگر
شبهه ديگر اينكه خداى تعالى درباره منافقان، مانند مؤمنان، واژه «اوليا» را كه به معناى دوستى يا نوعى سلطه قانونى است، به كار نبرده است. اين مسئله را از دو جهت مى توان بررسى كرد؛ زيرا اگر اين واژه را به معناى ولايت بگيريم كه به معناى ولايت مؤمنان بر همديگر است، براى اينكه مؤمنان بتوانند بر يكديگر امر و نهى كنند، بايد مجوز و تسلط قانونى داشته باشند، و خداى تعالى نوعى ولايت و قدرت قانونى براى آنان جعل كرده تا بتوانند در كار يكديگر دخالت كنند. اما منافقان، كه با «امر به منكر» و «نهى از معروف» مى خواهند دين را از مردم بگيرند، نيازى به ولايت ندارند؛ زيرا ولايت يك حق قانونى است و قانون در هيچ جامعه اى، امر به منكر را تجويز نمى كند.
«ولايت» مى تواند به معناى دوستى و محبت باشد؛ بدين معنا كه برخى از مؤمنان دوست برخى ديگرند و به هم محبت مى ورزند؛ از اين روى، وقتى مى بينند ضرر و زيانى متوجه مؤمنى مى شود، نگران مى شوند و مى كوشند كه او را متوجه ضرر كنند. مؤمنان چون به همديگر محبت دارند، يكديگر را امر و نهى مى كنند و راضى نمى شوند برادر و خواهر ايمانى آنان در آتش ‍ جهنم بسوزند. اما منافقان مانند مؤمنان دلداده يكديگر نيستند. هر كدام از آنها به فكر منفعت خويش است. اگرچه در ظاهر، ميان آنان اجتماع، هماهنگى و مشاركت باشد، دلهاشان از هم پراكنده است؛ چنان كه خداى تعالى درباره آنان مى فرمايد:
تحسبهم جميعا و قلوبهم شتى؛ (9) آنان را متحد مى پندارى، ولى دلهايشان سخت پراكنده است.
در دلهاى پراكنده آنان مهر و محبتى در قبال هم وجود ندارد. اگر منافع شخصى آنان تاءمين نشود، به جان يكديگر مى افتند و حتى يكديگر را ترور مى كنند؛ چون هر كسى به فكر منافع خود مى باشد، و اگر اجتماع تشكيل مى دهند و در برخى كارها با هم مشاركت دارند، به دليل آن است كه دامى براى تاءمين منافع خود بگسترانند. اگر در اين اجتماع و مشاركت تزاحم پيدا كنند و منافع شخصى آنان به خطر افتد، همه چيز تمام مى شود و محبتى در ميانشان نمى ماند؛ در حالى كه مؤمنان به هم محبت دارند، و از همين روى، دلسوز يكديگرند و همديگر را امر و نهى مى كنند؛ زيرا مى خواهند برادر و خواهر ايمانى آنان در آتش جهنم نسوزد. از اين روى، خدا چنين قدرت قانونى اى براى امر به معروف و نهى از منكر به آنها داده است و آنان بر هم ولايت دارند. بدين جهت، خداى تعالى درباره مؤمنان مى فرمايد كه آنان اولياى يكديگرند، ولى اين تعبير را درباره منافقان به كار نمى برد.
امكان امر به منكر و نهى از معروف در جامعه اسلامى
سؤ ال پيچيده ديگرى كه در اين مقام مطرح مى شود، اين است كه چگونه در يك جامعه، افرادى يافت مى شوند كه به كار بد و منكر امر كنند؛ زيرا در هر جامعه اى، منكر به معناى زشت و بد است. چگونه در جامعه اى مردمى پيدا مى شوند كه به زشتيها امر مى كنند؟ در جامعه اسلامى كه همه به ارزشها اعتراف دارند و تظاهر به ايمان مى كنند، چگونه افرادى مى آيند و به منكر امر مى كنند؟ چگونه در جامعه اسلامى كسانى جرئت مى كنند به افراد جامعه دستور بدهند كه كار بد انجام دهند؟ به طور قطع، اين افراد هدفى را دنبال مى كنند و اطمينان دارند كه كسانى از آنان تبعيت مى كنند؛ زيرا اگر چنين بود كه مردم را به دزدى، فسق و فجور و كارهاى زشت ديگرى امر كنند، ولى كسى به سخن آنان گوش فرا ندهد، انگيزه «امر به منكر» پيدا نمى كردند. پس معلوم مى شود امر و نهى آنان اثرى در جامعه دارد كه اين همه تلاش مى كنند و مى خواهند منكر در جامعه تحقق يابد.
براين اساس بايد بررسى كرد كه منظور از معروف و منكر چيست. ممكن نيست كه مراد از منكر، - به اصطلاح منطقى و فلسفى - منكر به حمل اولى باشد، و كسى در جامعه به مردم امر كند كه به كارهاى بد و ناشايست دست زنند و از اعمال خوب بپرهيزند. چنين امر به منكرى تاءثيرى در مردم نمى گذارد؛ زيرا همه مردم نوعى از ارزشها را باور دارند و اجازه نمى دهند كسى آشكارا آنان را به كار بد فراخواند؛ يعنى به طور مستقيم، به مردم بگويد كه «كار بد و ناشايست انجام دهيد». به طور مسلم، هيچ عاقلى چنين سخنى نمى گويد و هيچ عاقلى به چنين حرفى گوش فرا نمى دهد. از اين روى، مراد قرآن از امر به منكر منافقان، منكر به حمل اولى و ذاتى نيست، بلكه اين است كه ايشان درباره مصاديق منكر و معروف، امر و نهى مى كنند. آنان مردم را به كارهايى دعوت مى كنند كه در واقع، منكرند، ولى ايشان اين مصاديق را به مثابه معروف و كارهاى خوب معرفى مى كنند.
منافقان با سوء استفاده از پاره اى مفاهيم، روشهاى مغالطه آميز و شيوه هاى تبليغى شيطانى، مردم را به منكر امر مى كنند و به انجام اعمال ناشايست وامى دارند. آنان نخست زمينه اى فراهم مى كنند كه يك رشته از كارها، «خوب» وانمود شود و مردم چنين تلقى كنند كه اين كارها خوب است؛ بعد به مردم مى گويند كه اين كارهاى خوب را - كه در واقع مصاديق كارهاى زشت و بد هستند - انجام دهند، از طرف ديگر، در زمينه يك رشته از كارهاى خوب به گونه اى تبليغ مى كنند كه زشت و بد وانمود شوند، و بعد مردم را به انجام آنها وامى دارند، اينك در جامعه ما، مصاديق فراوانى از آنها يافت مى شود، و با وجود ريشه هاى نفاقى كه هنوز در كشور ما وجود دارد، نبايد از وجود چنين اقداماتى تعجب كرد.
براى نمونه، پيش تر در جامعه ما براى خانمها مفهومى ارزشى به نام «حيا» وجود داشت. به طور قطع، حيا يكى از صفات خوب براى زنان است. البته حيا براى همه خوب است - چه براى مرد چه براى زن - ولى يكى از صفات و ويژگيهاى برجسته خانمهاست. قرآن نيز واژه هاى حيا و استحيا را مى ستايد؛ و حتى در داستان دختران شعيب كه يكى از آنان از طرف پدر خود آمده بود تا حضرت موسى را به منزل دعوت كند، خداى تعالى با زبان مدح از حياى آن دختر ياد مى كند و مى فرمايد:
فجاءته إ حداهما تمشى على استحياء قالت إ ن اءبى يدعوك؛ (10) يكى از آن دو دختر با كمال وقار و حيا باز آمده و گفت: پدرم از تو دعوت مى كند.
حيا در فرهنگ ما بسيار پر ارزش است، اما در فرهنگ منافقان، مساوى با خجالت است. آنان مى گويند شرم و حيا همان خجالت است؛ اينكه زن حيا دارد، يعنى خجالتى است، و انسان خجالتى در دنيا كارى نمى تواند انجام دهد؛ انسان خجالتى فردى بى عرضه است و علم روان شناسى مى گويد خجالت كشيدن بد است، و بر اين اساس، خجالت كشيدن دختر از پسر نقصى براى او به شمار مى آيد؛ زيرا نمى تواند خواسته خود را براى او بيان كند و حق خود را از او بگيرد. پس دختر نبايد از پسر خجالت بكشد. اينكه مردم مى گويند دختر بايد در مقابل مردم نامحرم شرم داشته باشد، اشتباه است. دختر بايد بى پروا باشد و بتواند در مقابل ديگران حرف خود را بزند و از خود دفاع كند. اينان حتى نمونه اى همچون حركت حضرت زينب عليها السلام از سيره اهل بيت عصمت عليهم السلام را براى تاءييد تفكر خويش مى آورند. اگرچه دفاع دختر از خود و انجام وظيفه شرعى امر مثبتى است، اما شرم دختر از مرد نامحرم نيز ارزش است. منافقان اين دو مسئله را با هم يكى مى گيرند و ميان حيا و خجالت فرقى نمى گذارند. پس براى اينكه انسان خجالتى بار نيايد، بايد شرم و حيا را كنار بگذارد و براى اينكه اين مسئله حاصل شود، بايد دختران و پسران باهم معاشرت داشته باشند و اين معاشرت و اختلاط حدى نداشته باشد. بدين ترتيب، منافقان، نخست، معاشرت دختران و پسران را به صورت يك امر فرهنگى جلوه مى دهند؛ سپس درباره آن تبليغ مى كنند و حيا را از ميان برمى دارند. اين مصداق بارز «امر به منكر» است. همچنين زنده نگاه داشتن جشن چهارشنبه سورى را - كه از جمله فرهنگ قبل از اسلام است - به مثابه نماد فرهنگ ملى جلوه مى دهند.
بنابر اين اگر زمينه فرهنگى در جامعه پيدا نشود، امر به منكر، معنا پيدا نمى كند؛ و از طرفى، با ترويج اين مفاهيم ضد ارزش در جامعه، ديگر جايى براى امر به معروف باقى نمى ماند؛ يعنى آن چنان در مقالات، روزنامه ها، سخنرانيها و رسانه هاى مختلف، دخالت كردن در امور اعتقادى، ارزشى و اخلاقى ديگران را فضولى معرفى مى كنند و به هيچ وجه نتوان به كسى گفت كه چرا نماز نمى خواند. او در جواب مى گويد: اين حرف فضولى است و فضولى در امور ديگران كار بسيار زشتى است. به اين صورت معناى نهى از معروف تحقق پيدا مى كند.
---------------------------------------
1-توبه (9)، 67.
2-توبه (9)، 71.
3-«بغات» كسانى هستند كه در داخل كشور اسلام دست به آشوب و كشتار مى زنند و بايد با آنان جنگيد.
4-البته همه پيروان اديان، به نوعى، در پيشگاه خدا اظهار عبوديت مى كنند و ما مسلمانان بندگى خود را در برابر پروردگار، به صورت نماز اظهار مى كنيم.
5-Individualism.
6-نساء (4)، 56.
7-و المؤمنون و المؤمنات بعضهم اءولياء بعض ياءمرون بالمعروف و ينهون عن المنكر و يقيمون الصلاة و يوتون الزكاة و يطيعون الله و رسوله اءولئك سيرحمهم الله إ ن الله عزيز حكيم؛ «مردان و زنان مؤمن دوست دار يكديگرند. مردم را به كار نيك امر مى كنند و از كار زشت باز مى دارند و نماز به پا دارند و زكات مى پردازند و خدا و پيامبرش را اطاعت مى كنند. البته خدا آنان را مشمول رحمت خود گرداند و خدا صاحب اقتدار و درست كردار است» (توبه، 71).
المنافقون و المنافقات بعضهم من بعض ياءمرون بالمنكر و ينهون عن المعروف و يقبضون اءيديهم نسوا الله فنسيهم إ ن المنافقين هم الفاسقون؛ «مردان و زنان منافق طرف دار يكديگرند. مردم را به كار زشت امر مى كنند و از كار نيك باز مى دارند و دستهايشان را به هم مى سايند. خدا را فراموش كرده اند و خدا نيز آنان را فراموش كرده است، كه منافقان مردمى فاسق و زشت كارند» (توبه، 67).
8-كلينى، الكافى، ج 5، ص 55.
9-حشر (59)، 14.
10-قصص (28)، 25.
-----------------------------------
آيت الله محمدتقى مصباح يزدى