و قرآنا فرقناه لتقراه على مكث و نزلناه تنزيلا (1) و قال الذين كفروا لولا نزل عليه القرآن جمله واحده كذلك لك لنثبت به فوادك ورتلناه ترتيلا (2) حم. والكتاب المبين. انا انزلناه فى ليله مباركه.(3) انا انزلناه فى ليله القدر.(4)
فى الكافى: على عن ابيه عن ابن سنان او غيره عمن ذكره قال سالت ابا عبدالله عليه السلام عن القرآن و الفرقان: اهما شيئان ام شيى واحد؟ فقال عليه السلام: القرآن جمله الكتاب، و الفرقان المحكم الواجب العمل به.(5)
و بدان كه فواتح سور قرآن را حروف مقطه گويند و اين حروف مقطعه اشاره به بسائط وجوديه عينيه اند كه فرقان اند و وجود افتراقى و تفصيلى دارند.
بسائط قضايند و مركبات قدر؛ و آن محكم است و اين مفصل، آلر كتاب احكمت آياته ثم فصلت من لدن حكيم خبير.(6)
مرحوم صدر المتالهين، در آخر فصل دوازدهم موقف سوم الهيات اسفار (7) پس از نقل چند كلام محيى الدين عربى، از فتوحات مكيه، در علم بارى تعالى به كل - كه علم اجمالى در عين كشف تفصيلى است و خود نيز همين راى صواب را در علم بارى اختيار كرده است - گويد:
يظهر من كلامه ان معرفه الانسان ان الواجب تعالى بحيث يوجد فى مرتبه ذاته تفاصيل حقائق الممكنات امر عظيم لا يعرفه الا الكمل و الراسخون فى العلم فالحمدلله الذى هدانا لهذا و ماكنا لنهتدى لولا ان هدانا الله. و لا يبعد الى هاتين المرتبتين من العلم كما فى قوله تعالى و آتيناه الحكم و فصل الخطاب. فالحكمه للايات - يعنى وجودات الممكنات التى هى آيات داله على ذاته - هى عباره عن وجودها الجمعى و كونه كتابا الاجتماع المعانى فيه، و تفصيلها عباره عن وجودها الامكانى الافتراقى. و انما سمى الكتاب كتابا لضم حروفه و كلماته بعضها الى بعض ماخوذ من كتيبه الجيش و هى لطائفه من الجيش مجتمعه.
و لاجل هاتين المرتبتين من العلم سمى كتاب الله قرآنا و فرقانا باعتبارين فالقرآن هو الحكمه و هوالعقل البسيط و العلم الاجمالى فى عرف الحكما و الفرقان هو تفصيل الكتاب و فصل الخطاب و هوالعقل التفصيلى و العلم النفسانى المنتثل من صوره و مقام الى اخرى.
و اعلم ان سائر الكتب النازله على الانبياء ليست تسمى قرآنا كماليست تسمى كلام الله لاجل هذه الدقيقه فان علومهم ماخوذه من صحائف الملكوت الكليه السماويه حسب مقاماتهم فى تلك الطبقات. و اما الرسول الخاتم صلى الله عليه و آله فعلمه فى بعض الاوقات كان ماخوذا من الله فى مقام لى مع الله بلا واسطه جبرئيل عليه السلام ولا غيره من ملك مقرب والله اعلم.
در عبارات آن جناب اشاراتى لطيف و دقيق است، از آن جمله اينكه ادراك علم اجمالى حق - سبحانه - در عين كشف تفصيلى را كمل و راسخون در علم مى توانند و خودش را در زمره آنان مى بيند كه، بشكرانه آن الحمدلله الذى هدانا فرموده است. و از آن جمله، كريمه كتاب احكمت آياته ثم فصلت من لدن حكيم خبير اشاره به اين دو مرتبه علم اجمالى جمعى قرآنى است كه كتاب احكمت آياته، و علم كشف تفصيلى فرقانى و افتراقى است، كه ثم فصلت. و همچنين قول خداوند سبحان و آتيناه الحكم و فصل الخطاب، كه آتيناه الحكم دال بر مرتبه اولى، و فصل الخطاب دال بر مرتبه ثانيه است.
تبصره: در باب پانصد و پنجاه و هشت فتوحات مكيه، در حضرت شهاده و بيان آن به اينكه حضرت شهاده اسم مهيمن راست؛ بحثى شريف نورى، به لفظ اندك و معنى بسيار، در خصوص قرآن عنوان كرده است كه اهل قرآن را در قيامت منابرى از نور است كه درجات منبرها، يعنى پله هاى آنها، به عدد آيات قرآن است، و همچنين منابرى بر عدد كلمات قرآن است، و منابرى بر عدد حروف قرآن؛ كه نقل آن خواص را به كار آيد.
و پوشيده نماند كه در جوامع روائى بدين مضمون روايات بسيار در منابر نور روايت شده است به ماده نبر سفينه البجار و نيز به آخر ماده نبر معجم مفهرس الفاظ حديث نبوى صلى الله عليه و آله رجوع شود.
اما عبارت فتوحات مكيه در حضرت شهادت:
و اعلم انه من هذه الحضره نزل هذا الكتاب المسمى قرآنا خاصه دون سائر الكتب و الصحف المنزله. و ما خلق الله من امه من امم نبى و رسول من هذه الحضره الا هذه الامه المحمديه و هى خير امه اخرجت للناس و لهذا انزل الله فى القرآن فى حق هذه الامه لتكونوا شهداء على الناس و يكون الرسول عليهم شهيدا.(8)
فياتى يوم القيامه يقد منا القرآن، و نحن نقدم سائر اهل الموقف، و يقدم القراء منا من ليس له من القرآن مثلهم؛ فاكثرنا قرآنا اسبقنا فى التقدم و الرقى فى المعراج المظهر للفضل بين الناس يوم القيامه فان للقرآن منابر لكل منبر درج على عدد آى القرآن يصعد الناس فيها بقدر، ما حفظوا منه فى صدورهم.
ولهم منابر اخر لها درج على عدد آى القرآن يرقى فيها العاملون بما حفظوه من القرآن، فمن عمل بمقتضى كل آيه بقدر ما تعطيه فى اى شى ء نزلت رقى اليها و ما من آيه الا ولها عمل فى كل شخص لمن تدبر القرآن.
و فى القيامه منابر على عدد كلمات القرآن، و منابر على عدد حروفه يرقى فيها العلماء بالله، العاملون بما اعطاهم الله من العلم بذلك فيظهرون على معارج حروف القرآن و كلماته بسور تلك الحروف و الكلمات و الايات و السور و الحروف الصغار منه؛ و به يتميزون على اهل الموقف فى هذه الامه لان اناجيلهم فى صدورهم فيافرحه القرآن بهولاء فانهم محل تجليه و ظهوره.
فاذا تلا الحق على اهل السعاده من الخلق سوره طه تلاها عليهم كلاما و تجلى لهم فيها عند تلاوته صوره فيشهدون و يسمعون. فكل شخص حفظ كلامه من الامه يتحلى بها هنالك كما تحلى بها فى الدنيا - بالحاء المهمله - فاذا ظهروا بها فى وقت تجلى الحق بها و تلاوته اياها تشابهت الصور فلم يعرف المتلو عليهم الحق من الخلق الا بالتلاوه فانهم صامتون منصتون لتلاوته، ولا يكون فى الصف الاول بين يدى الحق فى مجلس التلاوه الا هولاء الذين اشبهوه فى الصوره القرآنيه الطاهيه، و لا يتميزون عنه الا بالانصات خاصه فلا يمر على اهل النظر ساعه اعظم فى اللذه منها.
فمن استظهر القرآن هنا يجميع روايته حفظا و علما و عملا فقد فاز بما انزل الله له القرآن و صحت له الامامه و كان على الصوره الالهيه الجامعه.
فمن استعمله القرآن هنا استعمل القرآن هناك، و من تركه هنا تركه هناك. و كذلك آتتك آياتنا فنسيتها و كذلك اليوم تنسى (طه 20: 126).
و ورد فى الخبر فيمن حفظ آيه ثم نسيها عذبه الله يوم القيامه عذابا لا يعذبه احدا من العالمين.
و ما احسن ما نبه النبى صلى الله عليه و آله على منزله القرآن بقوله: لا يقل احدكم نسيت آيه كذا و كذا بل نسيتها؛ فلم يجعل لتارك القرآن اثرا فى النسيان احتراما لمقام القرآن.(9)
اين مطالب شريف اصول و امهاتى است كه بعضى از فروع و شعب آنها را از كتاب اسفار و غيره در اين كتاب نقل كرده ايم. و همه اين معانى عرشى ابتداء در روايات صادر از اهل بيت عصمت و وحى به ما رسيده است.
بلبل از فيض گل آموخت سخن ورنه نبود
آن كه در تجلى حق - سبحانه - در صورت قرآن گفته است، همان است كه كاشف حقائق امام جعفر صادق عليه السلام، فرموده است: والله لقد تجلى الله عزوجل لخلقه فى كلامه ولكن لا يبصرون. آن را عارف عبدالرزاق قاسانى در تاويلاتش روايت كرده است، چنانكه شيخ بهائى در آخر كشكول (10) حكايت فرموده است، و همچنين شيخ محيى الدين عربى در مقدمه تفسيرش روايت كرده است (ج 1 ص 4)؛ و نيز ابوطالب مكى در قوت القلوب (11) آورده است بلكه امام اول، جناب وصى عليه السلام، در خطبه ذوقار فرموده است: فتجلى لهم سبحانه فى كتابه من غير ان يكونوا راوه.(12)
و آن سخن صاحب فتوحات كه من استعمله القرآن هنا استعمل القرآن هناك و استشهاد اين معنى از آيه ياد شده خيلى دلنشين است.
و بدان كه علامه شيخ بهائى در آخر كشكول (13) از سقراط نقل كرده است كه قال: قلوب المعترفين فى المعرفه منابر الملائكه و بطون المتلذذين بالشهوات قبور الحيوانات الهالكه. و در روايات ما آمده است: قلب المومن عرش الله الاعظم. اين امهات و اصول تجليات ربانى و درجات قرآنى و مقامات انسانى را با هم تلفيق كن و انسجام ده تا دولت قرآن در صقع عرض الرحمن، كه قلب انسان است، طلعت دلارايش را ارائه دهد. والله تعالى ولى التوفيق.
------------------------------------------
1-اسراء 17: 106.
2-الفرقان 25: 32.
3-دخان 44: 1 و 3.
4-قدر 97: 2.
5-وافى جلد 5 صفحه 274.
6-هود 11: 2.
7-ط رحلى جلد سوم صفحه 63.
8-بقره 2: 43.
9-طبق بولاق جلد 4، صفحه 266.
10-طبع نجم الدوله صفحه 625.
11-طبع مصر -جلد 1 صفحه 100.
12-وافى فيض، ج 14 ص 22.
13-چاپ نجم الدوله صفحه 627.
-------------------------------------
استاد علامه حسن زاده آملى
