درباره خبر داشتن ائمه عليهم السلام از شهادت خودشان، در بين علماى شيعه دو نظر است:
بعضى عقيده دارند كه امام از شهادت خود، به طور اجمال خبر داشته است تا آن حد كه فقط مى داند سرانجام شهيد مى شود. اما از زمان شهادت و مكان و قاتل و غيره خبر ندارند.
بعضى بر اين باورند كه از تمام خصوصيات خبردار بوده است؛ ولى براى مصالح الهيه تن به قضا و قدر داده و اقدام فرموده است كه شايد اين دومى مشهورتر باشد همان گونه كه عرض كردم به نظر اين ناچيز از روايات بيشتر اين معنا استفاده مى شود و من فقط يك روايت از اصول كافى از باب نمونه عرض مى كنم.
الحسن بن الجهم قال قلت للرضا عليه السلام ان اميرالمؤ منين عليه السلام قد عرف قاتله و الليلة التى يقتل فيها و الموضع الذى يقتل فيه و قوله لما سمع صياح الاوز فى الدار صوائج تتبعها نوائج و قول ام اكثلوم لو صليت الليلة داخل الدار و امرت غيرك يصلى بالناس فابى عليها و كثر دخوله و خروجه تلك الليلة بلا سلاح و قد عرف عليه السلام ان ابن ملجم لعنه الله قاتله بالسيف كان هذا مما لم يجز تعرضه فقال ذلك كان و لكنه خير فى تلك الليلة لتمضى مقادير الله عزوجل (1)؛
حسن بن جهم مى گويد: خدمت امام رضا عليه السلام عرض كردم: راستى اميرالمؤ منين عليه السلام قاتل خود را مى شناخت و مى دانست چه شبى كشته مى شود و در كجا كشته مى شود و وقتى كه مرغابى ها در خانه سر و صدا كردند فرمودند: صداهايى است كه نوحه ها و عزادارى دنبال دارد، و وقتى ام كلثوم گفت: بهتر است امشب به مسجد نرويد و در خانه نماز بخوانيد و ديگرى را براى نماز بفرستيد، حضرت از او نپذيرفت و اين كه در آن شب زياد بيرون مى رفت و برميگشت، بدون اسلحه در حالى كه او مى دانست ابن ملجم با شمشير، قاتل او خواهد بود، جا داشت اين امور صورت نمى گرفت (يعنى يابن رسول الله چه طور مى شود اين مطالب را باور كرد).
حضرت فرمود: همه اين ها كه گفتى، درست بود؛ ولى اميرالمؤ منين عليه السلام خود آن شب را اختيار كرد (و تن به شهادت داد) تا تقديرات الهى صورت پذيرد.
مرحوم مجلسى بعد از نقل اين روايت مى فرمايد: خير يعنى مخير بود بين ماندن و به لقاى پروردگار رفتن و حضرت لقا را اختيار نمود.
در بعضى از نسخ مثل كتاب كافى، با ح است؛ يعنى متحير شد و فراموش نمود وقت را به نظر بنده، اين احتمال با جمله كان ذلكم سازش ندارد؛ يعنى امام رضا عليه السلام گفتار حسن بن جهنم را پذيرفت كه همه اينهايى كه گفتى اتفاق افتاده است و اميرالمؤ منين اين كلمات را فرموده و اين رفتار را داشته است پس ديگر چطور به فرمايد حير بنابراين اين احتمال خلاف ظاهر حديث است دقت كنيد، مرحوم مجلسى در بحارالانوار، پس از بيان اخبار شهادت اميرالمؤ مين عليه السلام و وصاياى آن حضرت به عنوان تذنيب، مطلبى از شيخ مفيد نقل مى كند (2) كه بنده ترجمه آن را مى آورم.
در مسائل عبكريه(اسم جايى است) از شيخ مفيد سوال شد كه ما شيعه ها اجماع داريم كه امام همه چيز را مى داند؛ پس اميرالمؤ منين عليه السلام به مسجد رفت در حالى كه مى دانست كشته مى شود، و قاتل خود را نيز مى شناخت و از زمان و مكان قتل خبر داشت؟! و چرا امام حسين عليه السلام به كوفه سفر كرد، در حالى كه مى دانست او را رها مى كنند و يارى اش نمى كنند و در آن سفر كشته مى شود؟ و همچنين، هنگامى كه آن حضرت محاصره شده بود واز آب جلوگيرى كردند او مى دانست اگر چند ذرع زمين را گود كند به آب ميرسد، ولى با جان خود بازى كرد و لب تشنه شهيد شد؟ و همچنين امام حسين عليه السلام با معاويه كنار آمد و آتش بس را پذيرفت، در حالى كه مى دانست او پيمان مى شكند و به شرايطش عمل نمى كند و شيعيان پدرش را مى كشند؟
شيخ مفيد، پاسخ مى دهد: اما اين كه گفتى، شيعه اجماع دارد كه امام همه چيز را مى داند؛ نه چنين اجماعى به اين وسعت نداريم، بله اجماع شيعه ثابت است كه امام همه چيز را مى داند، ولى اجمالا نه به طور مفصل و با تمام خصوصيات و اثبات اين موضوع تمام آن پرسشها را پاسخ مى دهد ولى ناگفته نماند كه در عين حال، ما اين موضوع كه امام تمام آن چه اتفاق مى افتد را مى داند و از خصوصيات آن خبر دارد را رد نمى كنيم.
و اما اين كه اميرالمؤ منين قاتل خود را مى شناخت و زمانى را كه كشته مى شد مى دانست، بله در اين مورد خبر و روايت داريم كه حضرت مى دانست اجمالا شهيد مى شود و روايت داريم كه تفصيلا قاتل خود را مى شناخت اما اين كه حضرت علم به زمان قتل داشته باشد؛ خبر صددرصد نداريم، و اگر چنين خبر و روايتى داشته باشيم و امام از تمام خصوصيات شهادت خود با خبر باشد، آن اشكالى كه گفته شد پيش نمى آيد؛ زيرا ممكن است از طرف خدا ماءمور باشد كه اين شهادت را بپذيرد و تسليم خواست خدا باشد و صبر كند تا بدين وسيله، به درجات عاليه برسد كه به جز از طريق شهادت به آن نمى رسد؛ چون خدا مى داند كه حضرت آنچنان مطيع محض در برابر اوامر او است كه هر امرى اتفاق بيفتد اطاعت مى كند (گرچه ديگران نفس در تهلكه نفرموده و با جان خود بازى ننموده؛ به طورى كه عقل آن را نپذيرد (بلكه كار حضرت عقل پسند و مورد كمال تحسين است).
و اما اين كه امام حسين عليه السلام مى دانست كه اهل كوفه او را يارى نخواهند كرد، ما اطمينان به اين معنا نداريم؛ زيرا دليل قطعى عقلى و نقلى بر آن نداريم، و اگر حضرت عالم به آن جهت بوده است، باز پاسخ، همان پاسخى است كه اميرالمؤ منين عليه السلام عالم به وقت شهادت و شناخت قاتل خود بوده است (يعنى براى رسيدن به درجات عالذيه، با علم به شهادت اقدام كرده است...).
و درباره اين كه امام حسين چرا براى آب گودال نكند؟ اگر ثابت باشد، باز چه بسا حضرت متعبد بود كه اين كار را انجام ندهد، چون ممنوع از خوردن آب و ماءمور به تحمل تشنگى بوده، همانگونه كه درباره اميرالمؤ منين عليه السلام گفتيم.
و اما درباره امام حسن عليه السلام و علم آن حضرت بر اين كه معاويه به شرايط صلح عمل نمى كند؛ پس اين معنا، ثابت است و در خبر آمده است و ظواهر امر همين را نشان مى داد؛ ولى حضرت با همين صلح، از شهادت زود رس خود جلوگيرى نمود و همچنين از اين كه اصحاب، بى وفايش او را تسليم به معاويه نكنند و همين كنار آمدن او با معاويه، لطفى بود كه حضرت، چند سالى زنده بماند، و بسيارى از شيعيان واقعى و بستگان و فرزندان او شهيد نشوند و جلوگيرى از جنگ و فساد و خون ريزى، بهترين نتيجه اى كه از صلح حضرت حاصل شد و حتما امام عليه السلام خود بهتر مى داند كه چه بايد انجام بدهد، به سبب آن چه گفتيم، و بيان نموديم.
بعد مرحوم مجلسى مى فرمايد: (3)
همچنين سيد مهنا، از علامه حلى رحمة الله نظير همين سوال را درباره علم اميرالمؤ منين به شهادت خود پرسيده است و علامه اين چنين پاسخ داده است:
اول آن كه ممكن است اميرالمؤ منين، شب شهادت را مى دانسته ولى ساعت شهادت و مكان دقيق آن را نمى دانسته است.دوم آنكه وظيفه و تكليف آن حضرت، غير از تكلف ما است، بنابراين، ممكن است حضرت جان شريف خود را در راه رضاى خدا بذل كند (با علم به زمان و مكان قتل و شخص قاتل) همانگونه كه مجاهد فى سبيل الله در ميدان نبرد ثابت قدم مى ماند تا كشته شود و اين معنا بر او واجب است. خلاصه كلام، بحث درباره علم امام خيلى مفصل است و مرحوم علامه امينى رحمة الله حق سخن را در اين موضوع ادا نموده و به استناد به آيات و روايات و كتابهاى علماى عامه نيز (در پاسخ قصيمى) آن را اثبات نموده است (4).
----------------------------------------------
1-بحارالانوار، ج 42، ص 246
2-بحارالانوار، ج 42، ص 257
3-بحارالانوار، ج 42، بيص 259
4-رك: الغدير، ج 5، ص 52
------------------------------------------
سيد محمد على جزايرى (آل غفور)

نوشتن دیدگاه