دو تصوير از امام حسين ( عليه السلام )
مقدمه:
مقالهاي كه در پي خواهد آمد ترجمهاي است از يك تحقيق ميداني كه توسط يك فرد غيرايراني، در سالهاي 1978 تا 1979 بخصوص با توجه به سنت و شعاير و مراسم ديني ـ مذهبي در يكي از روستاهاي حوالي شيراز انجام شده است. لازم است نكاتي را قبل از مطالعه اين مقاله يادآور شويم.
1ـ نگرش و تلـقي آنـهـا از مـذهـب از مـوضـع و جايگاه فردي غير مسلمان حاصل آمده است.
2ـ از روح و فلسفؤ نهضت امام حسين(ع) و تقدس و احترامي كه نزد ايرانيان بخصوص شيعيان دارد آگاهي نداشته و حتي در اين تحقيق نتوانستهاند به عمق مطلب پي ببرند.
3ـ چون نويسنده اين مقاله يا مجري اين طرح تحقيقاتي با مجموعه قاموس و واژگان فرهنگ انديشه و زبان خود به تحرير مطالب پرداخته در مواردي از درك طيف معنايي و حتي چند معاني بودن كلمهها عاجز بوده و در انتخاب واژههاي ناب دچار ضعف اشكال است.
4ـ چون با صبغه و ريشه فرهنگ تمدن اسلامي ـ ايراني آشنايي نداشته فقط در يك برهؤ خاصي در يك منطقؤ خاصي و در شرايط خاصي (دوران اوج انقلاب نهضت) تحقيق را حاصل آورده است. در مواردي از شرايط بيرون از منطقه مورد نظر بي اطلاع بوده است.
5ـ نكته مهم و درس آموزي كه از اين تحقيق حاصل ميآيد اينست كه حتي در اوج نهضت و انقلاب محققان و انديشمندان خارجي بخصوص غربيها در گوشهاي دور از سروصدا به تحقيق پرداخته تا يافتههاي خود را براي مراكز تحقيقاتي ـ پژوهشي كشورشان بعنوان سرمايه علمي تدوين و ارسال كنند و ما هنوز پس از 20 سال از انقلاب آنچنان كه شايسته است به طرح و تحقيق اين مسائل نپرداختهايم.
6ـ متاسفانه افراد طرف مشورتي كه در پايان مقاله تحت منابع و پاورقيها و يادداشتها از آنها نام ميبرد، آنها نيز تلقي و برداشتشان از اسلام ايران، انقلاب امام، نظام شاهنشاهي، مردم و سنن و شعاير مذهبي چندان صحيح، عميق، دقيق و واقعي نبوده است.
7ـ در عبارتي كوتاه بايد گفت يكي از مزاياي اين مقالهها و ترجمهها نگاه ديگران به انقلاب اسلامي و ايران را در پي خواهد داشت.
حضور
چكيده
اين مقاله مبتني بر يك پژوهش ميداني است كه توسط ماري هگلاند در روستاي علي آباد در نزديكي شيراز صورت گرفته است. وي در اين مقاله، دو برداشت متفاوت از قيام امام حسين(ع) و حادثؤ كربلا و نقش متفاوتي كه هر يك از آن دو در مسائل اجتماعي و سياسي بويژه حادثؤ انقلاب ايران، ايفا كردند تبيين كرده است. وي برداشت نخست را، ايدئولوژي "امام حسين به عنوان شفيع" و برداشت دوّم را، ايدئولوژي، "امام حسين به عنوان يك الگو" ميخواند و معتقد است كه نتيجؤ عملي ايدئولوژي نخست كه در شرايطي كه اميدي به تغيير وجود ندارد و يك حكومت مستبد حاكم است اتّخاذ ميگردد، همنوايي سياسي با روابط قدرت و وضع موجود و نتيجؤ عملي ايدئولوژي دوّم كه در شرايطي كه اميد به مبارزه و تغيير وجود دارد انتخاب ميشود، انقلاب سياسي است. به عبارت ديگر، اين دو ايدئولوژي در واقع دو روي يك سكّهاند كه كاربرد هر يك بستگي به شرايط اقتصادي و سياسي و اجتماعي جامعه دارد. عاشوراهاي قبل از انقلاب، منعكس كنندؤ ايدئولوژي اوّل، عاشوراي 1978 منعكس كنندؤ ايدئولوژي دوّم، و عاشوراي 1979 منعكسكنندؤ تركيب و تلفيقي از آن دو بود. ايدئولوژي دوّم توانست گروههاي غير شيعي را كه در هدف سرنگوني شاه با شيعيان همراي بودند، جذب خود كند و در نتيجه به ميدان مبارزه بكشاند. گرچه نويسندؤ اين مقاله خارجي است و از بعد بيروني به دين نگاه كرده است، با اينهمه نظرات وي قابل تامل است و ميتواند مفيد و موثر افتد هر چند كه بديهي است خالي از اشكال نيست.
در محافل دانشگاهي، در مورد پيروزي انقلاب ايران و تاثير قدرتمند مذهب و شعائر شيعي بر ايرانيان، تبيين مشتركي وجود داشته است. ايرانيان به اين صورت ترسيم ميشوند كه تقريباً به طور ذاتي به نداي انقلاب مذهبي پاسخ مثبت ميدهند. فرض بر آن است كه آنها از شهادت به صورت يك عمل خودبهخودي استقبال ميكنند. چنين پنداشته ميشود كه مراسم عزاداري به مناسبت مرگ امام حسين[ع] در عاشوراي سال 1978 در سوق دادن ايرانيان بويژه به كنش انقلابي نقش قاطعي داشتهاند؛ به همين دليل، احساسات برافروخته شده از طريق مشاركت در مراسم عاشوراي سنتّي، بهطور خودكار ايرانيان را به سمت فرآيند انقلاب كشاند. جهانبيني و شعائر شيعي به تنهايي ابزارهاي مفروضي براي متحوّل ساختن ايرانيان به يك ملّت علاقهمند به انقلاب محسوب ميشوند. من استدلال خواهم كرد كه نه اين مساله، بلكه دگرديسي در فهم معناي محوري اسلام شيعي در ميان تودههاي ايراني كه با شرايط اقتصادي و سياسي متغيّر همزمان شد، به ابزاري براي وقوع انقلاب ايران و پيروزي آن مبدّل گشت.
براي طرح تبيين صرفاً فرهنگي از انقلاب، ميتوان از چند رشته استدلال استفاده كرد. اوّل آنكه، ايرانياني كه مسلمان شيعي نيستند، درگير در انقلاب شدند. در حقيقت، يك اقليت مذهبي، قبيلهاي، يا قومي كه شناخته نشده باشد، تقريباً وجود ندارد. در طيّ ديدار از مهاباد، يكي از شهرهاي كردستان، در پاييز 1979، من در ميان كردهاي سنّي، توصيفات مفصّلي در مورد فعّاليّتهاي انقلابي شنيدم. طبق گزارشها، در طيّ انقلاب حدود 180 نفر در منطقؤ مهاباد كشته شدند. در شيراز اعضاي اقليت بزرگ يهودي، كه اغلب در گروههاي خاص خود و با سردادن شعارهاي خاص خود سازمان يافته بودند، در راهپيماييها و تظاهرات شركت كردند. وحدت تمام گروههاي مذهبي در اين شعار انعكاس يافت كه "مسلمان، يهودي، مسيحي: بگو مرگ بر شاه!" از سراسر نقاط مملكت از طريق شفاهي، كتبي، و راديو و تلويزيون گزارشهايي مبني بر فعّاليّتهاي انقلابي تمام گروههاي مذهبي، قومي، و قبيلهاي ـ كه بسياري از آنها مسلمان سنّي بودند، ميرسيد.1
نه مسلمانان شيعي تنها اشخاصي بودند كه در انقلاب شركت كردند، نه ايدئولوژي شيعي تنها ايدئولوژي برانگيزندؤ كنش انقلابي بود. چپگرايان، ليبرالها، و ملّيگرايان با دامنؤ كاملي از محركههاي سياسي، بر اساس ايدئولوژيهاي عرفي و دنياگرا به تنهايي يا در آميختن [آنها] با عقايد مذهبي، فعّال بودند. حتي در درون جماعت مسلمان شيعي، رهيافت به اسلام و سياست بهسختي يك كاسه و يك پارچه بود. بعضي مسلمانان شيعي در انقلاب اصلاً شركت نكردند، در حقيقت در مخالفت با گرايشات انقلابي فعّال بودند. در روستايي كه من زندگي ميكردم و تحقيقات را در طيّ انقلاب تنظيم و هدايت مينمودم، از ميان تمام گروههاي مردمي، تعدادي خارج از منازعه باقي ماندند؛ كشاورزان، نخبگان سياسي، قاچاقچيان ترياك، و نيروهاي شهرباني و ژاندارمري يا بهطور كلّي سكوت كردند يا كوشيدند با جنبش، اغلب با شيوؤ ددمنشانه، به مقابله برخيزند. با اينهمه، تمام اين افراد خودشان را اگر نه بيشتر لااقل به اندازؤ شركتكنندگان در انقلاب مسلمان ميدانستند.
بنابراين چنين آشكار ميشود كه اسلام شيعي به تنهايي نميتواند انقلاب را تبيين كند. بسياري از غير شيعيان در انقلاب شركت كردند و بسياري از مسلمانان شيعي از مشاركت خودداري نمودند. به منظور درك كاملتر نيروهاي حامي انقلاب، بايد بهياد آورد كه اسلام در نزد هوادارانش داراي معناي يكسان و مثل هم نيست2. مهمترين بخش اين مقاله ـ و، تا حدودي، مهمترين بخش جريان انقلاب ايران ـ تنوّّعات و گونههاي تشيع در سطح مردمي و عمومي هستند. رهبران انقلاب، كه از گروههاي مذهبي و آموزشي و بازاري بودند، در دفاعشان از انقلاب موفّق بودند زيرا ايدئولوژياي را به نمايش گذاشتند كه تعداد زيادي از مسلمانان شيعي و غير شيعي، هر دو، را جذب كرد. اين ايدئولوژي بسياري از مسلمانان غير شيعي را جذب كرد زيرا تاثيرات اجتماعي و سياسياش شبيه تاثيرات اجتماعي و سياسي ايدئولوژيهاي آنها بود، يا دست كم، به اين دليل كه ايدئولوژيهاي مذكور با اهداف و ابزارهاي ارائه شده توسط اين ايدئولوژي موافق بودند.
جماعت مسلمان شيعي در ماههايي كه به انقلاب كشيده شد، شاهد مبارزه و كشمكش ميان هواداران دو ايدئولوژي مخالف با يكديگر جهت بهدست آوردن حمايت ايدئولوژيهاي مربوطهشان بودند. اين دو ايدئولوژي مخالف يكديگر ـ كه من "امام حسين[ع] به عنوان شفيع" (با موضع سياسي همنوايي) و "امام حسين[ع] به عنوان يك الگو" (با موضع سياسي انقلاب) خواهم ناميد، مبتني بر همان حادثه يا اسطورؤ محوري يعني شهادت امام حسين[ع]، همراه با حدود هفتاد تن از خانواده و حاميانش، در صحراي كربلا در سال 680 ميلادي است.
در جريان انقلاب، مردم"امام حسين[ع] به عنوان شفيع" را در رابطه با شرايط اقتصادي و سياسي و موقعيت خودشان در جامعه ارزيابي كردند.
بر عكس [ايدئولوژي] "امام حسين به عنوان يك الگو" به كسب هواداران ادامه داد، همچنان كه حوادث جاري، جهان بينياش را تقويت كرد. اين جهان بيني مردم را متقاعد نمود كه موضع سياسياي كه ايدئولوژي مذكور پيشنهاد كرده پيروي از سياست حق است. من استدلال خواهم كرد كه مردم توسط اين ايدئولوژي به شركت در انقلاب و ارزيابي شرايط و حوادث قابل مشاهده، تشويق شدند. تصميم افراد براي پيوستن به انقلاب، آگاهانه بود و مبتني بر احساسات مذهبي كور و جاهلانه نبود. به موازات تلاش دو طرف مبارزه و كشمكش براي مشروع كردن موضع و اقداماتش بر حسب تصوّر متفاوت از ايدئولوژي اسلامي، هواداري از اسلام شيعي بهخودي خود دليل كافي براي يك فرد جهت تغيير نگرشها و حمايتش از برداشت انقلابي از اسلام، محسوب نميشد. اگر چه اين حقيقت دارد كه مشاركت در مراسم، مثل راهپيماييها در روزهاي مهمّ مربوط به عزاداري حسين[ع] يعني تاسوعا و عاشورا (10 و 11 دسامبر) در سال 1978، تعهد به انقلاب را تقويت كرد و مخالفت سياسي بيشتر را الهام نمود، ليكن در وهلؤ نخست ميبايست در مورد شركت در چنين مراسمي تصميم گرفت. مشاركت، حتّي براي مسلمانان شيعي، خود به خودي نبود. افراد مجبور بودند تا ميان مشاركت در اشكال كهن مراسم يادبود شهادت امام حسين[ع] و مشاركت در راهپيماييها بهگونه سياسي و انقلابي روزهاي قبل از پيروزي سابقه نداشت زيرا مردم همراه با مشتهاي گره كرده به بالا و سردادن فرياد "مرگ بر شاه" در قالب نوع جديدي از مراسم يادبود، را در پيش گرفته بودند.
براي حمايت از اين استدلال، من در ابتدا در مورد ايدئولوژيهاي مردمي مخالف، تاثيرات و پيامدهايشان بر سازمان اجتماعي و سياسي، و اينكه چگونه طرحهاي كنش مربوطهشان توسط اشخاص در قالب فعّاليّت سياسي عملاً به مرحلؤ اجرا درآمد، بحث خواهم كرد. من بهسادگي بحث خواهم كرد كه چگونه تغييرات در شرايط مادي، همچون افزايش فرصتهاي شغلي، اين امكان را براي بسيار از مردم فراهم كرد تا به سمت ايدئولوژي انقلاب رو كنند. در نهايت، من خاطرنشان خواهم ساخت كه "امام حسين[ع] به عنوان الگو" در جذب غيرشيعيان به جنبش انقلابي موفّق بود.
امام حسين[ع] به عنوان شفيع: همنوايي سياسي:
با اين نگرش به اسلام شيعي، امام حسين[ع]، به دليل اينكه شهيد شد و در نتيجه محبوب خداست، قادر به خدمت به عنوان يك شفيع بين خدا و ابناي بشر است. [مطابق اين ديدگاه] امام حسين از توانايي و ظرفيت آمرزش گناهان و وارد كردن افراد به بهشت و اجابت آرزوها و خواستههاي اينجهانيتر را دارد3. چنين تصوّر ميشود كه گريه و سوگواري براي حسين[ع] در جلب و بويژه در مطمئن شدن از اجابت آرزوهاي فرد [توسط امام حسين] موثّر است4. اين شفاعت و رابطؤ متقابل، كه به يازده امام ديگر و اولادشان نيز گسترش مييابد، كانون اصلي مذهب در نظر اكثر ايرانيان شيعي است و يك جهان بيني كامل را كه به رابطؤ بين انسان و شخصيتهاي مقدّس مربوط ميشود، فراهم ميكند.
موقعي كه امامان يا امامزادهها مورد خطاب واقع ميشوند، به طور كلّي درخواست به صورت نذر مطرح ميشود5. براي مثال، شخصي كه در محل تحقيقم به دليل قاچاق ترياك توقيف و زنداني شده بود از امام حسين[ع] درخواست كرد تا او را آزاد كند، در عوض قول داد كه اگر امام چنين كرد به احترام وي در محرّم، ماه شهادتش، سه وعده ناهار نذري به مردم بدهد. با اين نگاه به اسلام، كانون اصلي اتّكاي معتقد، توجّه به خود و منافع و مسائل خود است. او اميدوار است كه از طريق فداكاري براي امامان، موضع خود را در جامعه بهبود خواهد بخشيد، مشكلاتش حل خواهد شد، و سزاوار و لايق بهشت خواهد شد. معتقد بر دو گانهبيني يعني رابطؤ سلسله مراتب بين خود و امام تمركز مييابد. او تقلّا ميكند تا ارادت و فداكارياش را به امام به هر طريق ممكن نشان دهد، به اين اميد كه از اين طريق به او نزديك شود و امام نيز با اين حساب احساس خواهد كرد كه آمادؤ عرضؤ كمك است. بويژه در محرم، مسلمانان ميكوشند تا آنجا كه ممكن است با صداي بلند و طولاني گريه كنند، در مراسم دستهجمعي از دردمندترين و پر التهابترين نشانههاي سوگواري استقبال نمايند، و به اسم امام حسين[ع]، به اقتضاي توانايي مالي خود، نشاط و طراوتي دوباره بيابند.
در اين تفسير از اسلام، رفتار امام حسين[ع] و فضايل، عقايد، و ارزشهايش از رابطهاش با خدا و قدرت منتجؤ آن كه در اختيارش است بسي اهميّت كمتر دارد. بهرغم اين تاكيد، من منكر عشق و فداكاري واقعي كه بسياري از ايرانيان به حسين[ع] دارند، نيستم. امّا در نظر بسياري از آنها، به امام حسين[ع] به دليل موضعش ـ محبوب خدا و در نتيجه قادر به اجابت درخواستها ـ عشق ورزيده ميشود تا به دليل ويژگيهاي شخصياش. شايد آشنايي با امام به عنوان يك شخص مناسب نيست، زيرا كه تحسين و احترام حقيقي، مهمترين ملزومات رابطؤ بين او و معتقدين نميباشند. در نهايت، اين رابطه يك رابطؤ ابزاري است و مستلزم تمكين و احترام عمومي و صرفاً ظاهري ميباشد.6 در چشم معتقد، هدف اصلي بهدست آوردن مناسبات خوب با امامان يا امامزادههاست به اين منظور كه شانس كمكهاي دريافتي از آنها را در زماني كه محتاج است، افزايش دهد.
در اين نگرش، فرد معتقد، به موضع وابستگي پناه ميبرد. او قادر به تامين اهدافش از طريق تلاشهاي خودش نيست؛ تنها اميدش تعديل رفتارش به منظور كسب نظر موافق و توجه قدرتمندان به خود است.
پيامي كه در ارتباط با برنامهريزي سياسي در اين برداشت از اسلام يافت ميشود عبارت است از: كنش سياسي مرجح و برتر، تلاش براي برقراري ارتباطتان با قدرتمندان است زيرا كه آنها از شما حمايت و به شما كمك خواهند كرد. بپذيريد و تحمّل كنيد وضع موجود و به منافع خود توجّه داشته باشيد. نجنگيد يا مبارزه نكنيد؛ خود را به زحمت نيندازيد و بهترين كار براي شما مصلحت نگري در حال و آينده است. از قدرتمندان استفاده كنيد نه اينكه در مقابل آنها بايستيد. مقاومت بيفايده است زيرا شما تنها طعم تلخ شكست را خواهي چشيد و، در هر حال، شما به قدرتمندان وابسته هستيد و اميد به كمكشان داريد.
در حقيقت، آشكار ميشود كه تعليمات راجع به رابطؤ بين انسانها و شخصيتهاي مقدّس كه توسط اين برداشت از اسلام شيعي عرضه گشته است، در طرز تلقيهاي نسبت به فعّاليّت سياسي در جهان انساني به خوبي به كار گرفته ميشوند. در توضيحاتي كه توسط مخبران در عليآباد به من داده ميشد، معلوم گشت كه استفاده از اين رابطؤ رفتاري متقابل و دوگانه بين فرادست و فرودست هر دو به همان اندازه كه راهي براي تبيين واقعيت هستند به همان اندازه توصيؤ عملي براي استراتژي سياسي محسوب ميشوند. يك روستايي حسّاس و با هوش اين ديدگاه را چنين توصيف نمود: "آدمهاي كوچك به آدم بزرگتر كمك ميكنند درست همانطور كه وقتي آدمهاي بي مقدار مشكل دارند آدم بزرگ كمك خواهد كرد. مثل زماني كه شاه رفت، آنها [انقلابيون] دستيارانش را اعدام كردند مثل نخست وزير پيشين هويدا. حالا اگر شاه در اينجا بود آيا آنها دستيارانش را اعدام ميكردند؟ اين افراد (دستياران شاه) به دليل منافعشان و حفظ و حراست از زندگي خودشان به شاه كمك كردند."
بازتاب وضعيت نااميدي و وابستگي، كه بسياري از افراد معتقد بودند در خود دارند يعني اجبار در پذيرش پايگاه وابستگيشان نه شورش برضد آن، در توضيحات زير توسط همان مخبر آمده است: "اين سيد بن علي(رئيس طايفؤ اين مخبر كه مخبر احساس ميكرد به او وابسته است) نيست كه به من چيزي براي خوردن يا به من كار يا هر چيز ديگر داده است. او در اين روزها واقعاً هيچ كاري براي من نكرده است. امّا اگر او با كسي وارد جنگ شود، من به او كمك خواهم كرد. من بايد به او كمك كنم زيرا اگر او برود، تيره روزي و بدبختيام قطعي است."
در نگاه بسياري از روستاييان، بهترين رشتؤ اقدام، ارتباط خودشان با شخص قدرتمندي است كه بتواند از آنها در برابر حملات يا تهاجمات احتمالي ديگران دفاع يا كمك كند. اين مردم كه احساس ميكردند به طور كامل از رحمت و بخشش قدرتمندان برخوردارند، مجبور بودند هر گونه رفتار و برخورد بدِ متصوّر را از چنين ولينعمتان تحمّل كنند و در رقابت براي جلب توجّهشان، زمان و تلاش و منابع بهخرج دهند. بهنظر ميرسد كه هيچ جايگزيني براي حمايت از خودشان، خانوادههايشان، و وسايل معاششان وجود نداشت. به رفتار عرضه شده در اين چهارچوب، حقيقتاً در روستا عمل ميشد و بويژه در سازمان طايفه و در فعّاليّتهاي روستاييان در رابطه با نخبگان سياسي روستا آشكار بود. اگر چه آثار احترام و تمكين در رفتار تمام اعضاي طايفه با رئيس با نفوذ طايفههاي مربوطهشان قابل مشاهده بود، ليكن در طايفؤ عسكري بويژه برجسته بود. دو برادر از اين طايفه، ثروتمندترين و بانفوذترين افرادي بودند كه با روستا ارتباط و تماس داشتند. از قضا، بسياري از اقوام اين دو برادر كاملاً فقير بودند. از آنجا كه خويشاوندان فقير تصوّر ميكردند بنا به دلايل اقتصادي و حمايت سياسي وابسته به آن دو برادرند، ميكوشيدند تا به هر طريق ممكن نظر آن دو را به خود جلب كنند و از تخطّي از آنها اجتناب ورزند. از طريق چنين رفتاري، اقوام عسكري اميدوار بودند تا خودشان را به آن برادران به صورت حاميان استوار و وابسته نشان دهند و هدفشان از اين اقدام، كسب حمايت و كمك اين اشخاص قدرتمند همراه با كسب مهر و علاقه و اعتمادشان بود.
[اگر بخواهيم] يك مورد مشابؤ مورد بالا عرضه بداريم، وضعيت متصوّر روستاييان و ساير زمينداران در عليآباد در رابطه با نخبگان روستا يعني سيدبن علي عسكري و نزديكترين حاميانش است. تجربؤ تلخ و ناگواري كه زمينداران كوچك ياد گرفته بودند اين بود كه سيدبنعلي ميتوانست بر زمينشان هرگاه اراده نمايد دست اندازي كند و آن را از آن خودش سازد. هرگونه تلاش براي بردن قضيؤ مورد اختلاف به دادگاه به دليل رشوه و پيوند نزديك ميان سيدبن علي و اعضاي با نفوذ نظام قضايي در شيراز، به شكست منجر ميشد. بدين ترتيب، آنها به اين نتيجه ميرسيدند كه آشنايي با ساختار قدرت و احترام ظاهري به عسكريها، تنها اميدشان به حفظ زمين و وسايل معاش در دسترسشان است.7 روستاييان با بيعت كردن با برادران عسكري، اميدوار بودند حامل اين پيام باشند كه آنها حاكميت برادران ـ موضع غالب طايفؤ عسكري ـ و حتّي مشروعيت كلّ نظام سياسي اين كه قدرتشان بر آن مبتني است، پذيرفتهاند. روستاييان از طريق فراهم سازي زمينؤ تحقق آرزوهاي برادران عسكري، بهدنبال كسب مجدد ميزاني از حمايت بودند. در كمترين حدّ، آنها اميد داشتند عسكريها را از تصاحب منابعشان باز دارند.
بهنظر نميرسيد كه روستاييان از مفاد و فحواي سياسي ايدئولوژي مذهبي و احكام مربوط به امام حسين[ع] به عنوان شفيع آگاه باشند. روستاييان صريحاً ابراز نميداشتند كه رفتار مورد انتظار در قبال امامان به آنها آموخته است كه چگونه با حاميان سياسي در زندگي واقعي رفتار كنند. من نشان ميدهم كه اين موضوع دقيقاً به دليل آن است كه اين پيامهاي سياسي در قالب و پوشش نمادگرايي مذهبي است كه ميتوانند بسيار موثر باشند. از آنجا كه تعريف قلمرو تقدس تقريباً غير قابل اعتراض و غيرقابل تحقيق است، "واقعيتها" و پيامهاي سياسي نهفته در مناسبات مذهبي همگي اقناعيتر و نيرومندترند.8 من استدلال ميكنم كه ايدئولوژي "امام حسين[ع] به عنوان شفيع" و مراسم مربوط به آن، هر دو، واقعيتهاي اقتصادي و سياسي و رفتار سياسي كليشهاي را منعكس ميكنند.9 هنر خشنودسازي10 ـاستراتژي برقـراري تماس بـا قدرتمندان و تعديل و اصلاح رفتار فرد براي خشنود كردن آنها ـ كه در روابط با امامان به كار گرفته ميشود در مورد مناسبات سياسي در جهان واقعي نيز كاربرد دارد.
بحث بالا در مورد ايدئولوژي"امام حسين به عنوان شفيع" بايد يك دليل اينكه چرا ايدئولوژي در منازعؤ سياسي، چنين موثّر است روشن سازد. اگر يك اليت سياسي بتواند در تحميل ايدئولوژي و جهانبينياش بر مردم، يا از طريق متقاعدسازي آنها به اعتبار اين جهانبيني يا از طريق مجبور كردن آنها به قبول ايدئولوژي در يك مبادلؤ آگاهانه يا ناآگاهانه منابع مورد نياز، موفّّق شود، در اين صورت مردم به عمل كردن به طرقي تشويق ميشوند كه موضع برتر نخبگان سياسي را هميشگي ميكند. رفتار روستاييان در وانمود كردن احترام به عسكريها، قبول ساختار قدرت به جاي مقاومت در برابر آن، و تسليم شدن به ازاي حمايت بهدور از ترس [فرادستان از آنها] و فقدان استقلال، براي كمك كردن به عسكريها در حفظ نظارت [بر روستاييان] با كمترين هزينؤ تلاش و منابع مفيد بود.
اين ايدئولوژي در درس آشنايي با ساختار قدرت، ابزاري براي حفظ نظارت بر مردم محلّي، هم توسط مقامات حكومت مركزي و هم توسط نخبگان محلي، بود. تا ماداميكه اكثر ايرانيان به قبول اعتبار اين جهانبيني در قالب يك ارزيابي دقيق از ساختار اجتماعي و [قبول [جايگاهشان در آن و [قبول] آن به عنوان راهنمايي براي تاكتيكها و مانور سياسي ادامه ميدادند، سطح مخالفت مورد نياز براي انقلاب قابل حصول و دستيافتني نبود. با وجود اين، يك برداشت جايگزين از اسلام شيعي بيانگر يك ايدئولوژي و جهانبيني بود كه ايرانيان را به انقلاب تشويق ميكرد تا به تن در دادن به قدرت ناعادلانه. يك دليل مهمّ براي موفقيّت سريع انقلاب، آن بود كه رهبران مخالف به طور موثّري تودههاي ايراني را نسبت به اعتبار اين جهانبيني و شايستگي عمل مطابق با آن، متقاعد كردند.
امام حسين[ع] به عنوان الگو: انقلاب سياسي
دو دليل عمده وجود دارند كه چرا در گذشته ساكنان عليآباد به قبول درستي و سودمند بودن ايدئولوژي امام حسين[ع] به عنوان شفيع در قالب ابزاري براي تفسير واقعيت و راهنماي عمل ادامه دادند. اوّل آنكه، هيچ جنبهاي از واقعيت اقتصادي يا سياسي در تضاد با اين ايدئولوژي نبود. دوّم آنكه، نمادگرايي مذهبي مرتبط با امام حسين[ع] هم اين ايدئولوژي و هم ساختار و رفتار سياسي در ارتباط با آن كه با رايحهاي از فطري بودن و اجتناب ناپذيري همراه بود، در برميگرفت. امّا در سالها و ماههاي قبل از انقلاب، ايدئولوژي همنوايي همراه با خطوط اقتصادي و سياسي زير سوال رفت.
قبلاً كشاورزان براي دستيابي به زمين بهطور كامل وابسته به زميندار بودند. از آنجا كه هيچ شيوؤ ديگري براي كاركردن فراهم نبود، آنها مجبور بودند تا از خواستههاي زميندار به ازاي دستيابي به ابزار معاش پيروي كنند. با وجود اين، بعد از اصلاحات ارضي دهه1960، كشاورزي رو به انحطاط و وخامت نهاد. خوشبختانه، در حالي كه كشاورزي رو به افول بود، اقتصاد نفتي سريعالرشد دهؤ هفتاد راه را براي گسترؤ جديد كاملي از فرصتهاي شغلي باز كرد و در چند كيلومتري روستاي عليآباد و نزديكي شيراز، كارخانهها ساخته شد. [اكنون [براي مرداني كه در خارج از روستا در حال كار كردن بودند و ديگر وابسته به نخبگان سياسي روستا جهت دستيابي به زمين و معاش نبودند، ايدئولوژي و جهان بيني وابستگي اعتبارش را از دست داد. ديگر نميشد آنها را به قبول يك ايدئولوژي و رفتار، به بهانؤ وضعيت ناخواندؤ دستيابي به معاش مجبور كرد. اگر در شيراز يك ارباب نياز به اطاعتي بيش از توان و وسع آنها داشت، آنها احساس ميكردند در نقل مكان براي [انتخاب] شغل ديگر از ميان مشاغل وافر در بازار آزادند. از نظر بسياري از آنها، مذهب، آنطور كه آنها قبلاً آن را ميفهميدند، شروع به از دست دادن جذبه و موقعيت محورياش در زندگي وافكارشان كرد. ساير عقايد و ايدئولوژيها در دسترس بودند و براي بعضي از افراد مهاجرت كرده به شيراز جهت كار يا تحصيل فريبندگي و جذابيت داشتند. كتابهاي ماركسيستي به طور مخفيانه خوانده ميشدند. در مورد عقايد مربوط به دموكراسي و حكومت نمايندگي بحث ميشد.
مهاجران خودشان تصوّر ميكردند كه از لحاظ اقتصادي ـ و در نتيجه به ميزان بيشتري از لحاظ سياسي نيز ـ مستقل هستند. بخش اعظمي از تعليمات دكتر علي شريعتي يعني تفسير متفاوتي از اسلام و ايدئولوژي خوداتّكايي و مقاومت در برابر اقتدار ناعادلانه، در ميان مردم رواج يافت و اعتماد بهدست آورد. اين نگرش به اسلام براي وضعيت مهاجران يك الگوي دقيقتر و صحيحتر بود و از اقداماتي كه آنها ميل به انجامش داشتند، نمايش بهتري ارائه ميداد. به موازات اينكه انقلاب سير سعودي بهخود ميگرفت، اين مساله به طور روز افزوني حقيقت مييافت. با هر سختگيري و مجازات غير انساني كه توسط نيروهاي حكومتي بر ضد مخالفان صورت ميگرفت، الگوي حسين[ع] ـ يزيد در مورد رژيم شاه، قابل كاربردتر بهنظر ميرسيد. به دليل سركوب سياسي بيرحمانهاي كه آنها روز به روز شاهد وقوع بيشتر آن در اطراف خود بودند، ايدئولوژي مقاومت به طور روز افزوني در طرز تلقّيها و جهان بينيشان انعكاس يافت. ايدئولوژي انقلابي شيعه، يك نظام نمادين وحدت بخش فراهم كرد كه حول آن گروههاي داراي رهيافتهاي فكري متفاوت ميتوانستند جان دوباره بگيرند.
در نگاه جايگزين به اسلام شيعي، شهادت امام حسين[ع] به ايجاد الگويي براي رفتار ديگر معتقدين كمك كرد. مردم به من گفتند كه در گذشته ايرانيان حتّي نميدانستند كه چرا حسين[ع] شهيد شد. بر طبق نظر يك مخبر، "فقط در ده سال گذشته ما شروع به فراگيري داستان واقعي حسين[ع] كرديم." امام حسين[ع] كشته شد زيرا از اقرار به حاكميت خليفؤ بني اميه، معاويه، كه امام او را به چشم يك ستمگر خدانشناس ميديد، خودداري كرد. به سبب اجتناب امام از سازش، او و پيروانش در صحراي كربلا در نبردي بي نهايت نابرابر با هزاران سرباز كه توسط يزيد رهبري ميشدند، كشته شدند. امام حسين[ع] با اطلاع از آنچه نتيجؤ جنگ خواهد بود، تصميم گرفت تحت هر شرايطي بجنگد. او بر اين باور بود كه اوّلاً، مرگش، ستمگري معاويه و رژيمش را براي تمام مسلمانان بر ملا ميكند. (حسين[ع] نوؤ پيامبر، حضرت محمّد[ص] بود و فقط مرد بي نهايت شروري ميتوانست مسبّب مرگ يك چنين شخصيت مقدسي گردد). ثانياً، حسين[ع[ ميدانست كه شهادتش الگويي براي تمام اعصار خواهد شد و مسلمانان نسلهاي بعدي را به قيام و جنگ بر ضد ستمگري و خداناشناسي فراخواهد خواند. به دليل آنكه او با حرارت و شادابي تمام از مرگ و شكست دنيوي به منظور تبديل شدن به يك شهيد در اسلام در تمام دوران استقبال كرد، او و شهادتش در عاشورا، روز دهم ماه محرم، به پارادايم (الگوي عملي) اسلام شيعي مبدّل شدهاند. در اين نگاه به اسلام، تمام جوامع بشري به صورت يك كشمكش مستدام ميان نيروهاي شرّ و نيروهاي خير تصوير ميشود. روستاييان به من گفتند كه يك حسين[ع]، مردي كه در راه و بهخاطر خدا ميجنگد، و يك يزيد، كه بر ضد خدا ميجنگد، وجود دارد.
بر طبق دو ايدئولوژي ياد شده، اسطوره يا داستان آنچه در كربلا اتّفاق افتاد يك خبر و قول متفاوت نيست. با اينهمه، نظامهاي اعتقادي مبتني بر اين اسطوره و معني و اهميّت حوادث عاشورا، زمانيكه چهارچوب "امام حسين به عنوان الگو" با چهارچوب [امام حسين(ع) به عنوان[ شفيع مقايسه شوند، به طور قابل ملاحظهاي متفاوت خواهد بود. به همان اندازه، پيامدهايشان بر رابطؤ ميان معتقد و حسين[ع]؛ بر طرز تلقيها و رفتار نسبت به اشخاص ديگر؛ بر خودپنداري از رفتار؛ و بر فعّاليّت سياسي متفاوت هستند.
در اين دو نگرش متباين، امام حسين[ع] شخصيت محوري و شهادتش در كربلا حادثؤ محوري است. با اينهمه، د رحالي كه در نگرش نخست، شهادتش اساساً به هدف اعطاي اختيار شفاعت به او كمك ميكند، در نگرش دوّم، شهادتش به الگويي براي رفتار تمام معتقدين مبدل ميشود. معناي زندگي بر روي زمين روشن ميشود؛ زندگي حقيقي انسان در برگيرندؤ حفظ اعتقاد و آمادگي براي نبرد و مردن براي آن است. در اينجا نيز معتقدين در تقلا براي نزديك شدن به حسين[ع] هستند. امّا به جاي نزديك شدن به او از طريق برقراري يك رابطؤ متقابل تجاري با او، آنها به او از طريق تقليد از وي نزديك ميشوند. "دوستان حسين[ع] آنهايياند كه مايلند چون حسين[ع] در راه دفاع از دين بميرند.11" معتقدين بايد چون حسين[ع] شوند. دقيقاً همانطور كه او"با خونش اسلام را آبياري كرد"، آنها نيز بايد مايل به اين كار باشند. به جاي اهميّت اصلي قائل شدن براي معضلات دنيوي و مزاياي مادي، آنها بايد بر پيشرفت روحاني تمركز يابند. رهايي از نفسپرستي بايد جانشين خودخواهي گردد. به جاي چانه زدن و رابطؤ "تجاري"12با شخصيتهاي مقدس، معتقد بايد براي فدا كردن همه چيز در راه مذهب آماده باشد. ماهيت رابطؤ سلسله مراتبي اكيداً از بين رفته است. ميان شخص كاملاً قدرتمند و فرد بدون قدرت هيچ تماس و ارتباطي وجود ندارد مگر رابطؤ برابري، مثل رابطؤ ميان همكاران و همقطاران كه در كار به سبب يك هدف متقابل همكاري ميكنند. مردم خودشان درك ميكنند كه بايد از حسين[ع] متفاوت باشند امّا نه به طور مطلق بلكه به درجات. به همين دليل، خواهر يك مرد جوان شهيد شده در جريان انقلاب ايران، برادرش را با حسين[ع] و خودش را با زينب[س]، خواهر حسين[ع] مقايسه كرد: "زينب حسين بزرگش را داد؛ من حسين كوچكم دادهام."
[در نگرش دوّم]، تاكيد كامل بر رابطؤ دوگانه و ابزاري با يك شخصيت قدرتمند، به تاكيد بر همكاري مشترك در كار براي هدفي كه به تمام بشريت سود خواهد رساند، مبدّل ميشود. علاقه و احترام فرد به مسلمانان همكيش افزايش مييابد؛ ساير افراد هم در مبارزه و هم در استدلال براي فداكاري، شريك و ياور محسوب ميشوند. همينطور، اين نگرش در مورد ويژگيهاي شخصي امام حسين[ع] اطلاعات بيشتري ارائه ميدهد و توجّه و عنايت بيشتري به خصوصيات، طرز تلقّيها، و رفتار دارد. آنچه او انجام داد و دلايلش براي انجام آن، او را سزاوار و لايق احترام و تقليد ميكند. مردم به دليل فلسفؤ زندگي و اَعمال امام حسين[ع]، به او عشق ميورزند و خود را براي او فدا ميكنند.
درست همان طور كه ادراك در مورد گونؤ شخص حسين[ع] متحوّل ميشود، خودپنداري معتقد نيز تغيير مييابد. با جهانبيني ارائه شده توسط ايدئولوژياي كه در اينجا "امام حسين[ع] به عنوان الگو" ناميده شد، معتقد ديگر خود را نا اميد، بيقدرت، و وابسته نميبيند. به سبب ياري و همراهي متصوّر پيرو با امام [كه در مقايسه با نگرش نخست] بر پايه بالنسبه همترازتر با او قرار دارد و تماسش با يك جماعت بزرگ هم در حال و هم در آيندؤ دور كه در يك كار تعاوني تبلور مييابد، به او اين احساس دست ميدهد كه داراي قدرت و ارزش شخصي است.13 او فعّال است نه منفعل. او خود احساس ميكند كه به كار كردن براي دستيابي به اهدافش در زندگي و جستجوي فلاح و رستگاريش قادر است، نه اينكه وابسته به ديگران جهت انجام آن براي وي باشد. او بر اين باور است كه ابتكارات و تلاشهاي فردي موثرند به طوري كه تصميمات و اعمال خود شخص ميتوانند اختلاف ساز باشند. به جاي اصلاح و تعديل رفتارش جهت خوشامد شخص ديگر در قالب يك تلاش مستقيم براي دستيابي به نيازهايش، به طور فعّال و مستقيم آنچه را كه ميخواهد دنبال ميكند.
چند ماه قبل از انقلاب ايران، اخطار سياسي اين جهانبيني اسلاميِ جايگزين، شجاعانه و بيمهابا عمل كرد. "دور ماندن از زحمت و بلا" بهمثابؤ پيوستن به يزيد بود؛ معناي زندگي، خوشگذراني يا پيشي گرفتن در رفاه نيست، [بلكه] تلاش براي تماس فرد با قدرت است، البته بر ضـد قدرت ناعادلانه بايد قيام كرد. به طور مشخص، پند سياسي براي رفتار سياسي دربرگيرنده نكات زير بود:
1ـ به جاي همنوايي خودتان با قدرت ناعادلانه، بر عليه آن شورش كنيد. يك رهبر سياسي را فقط به دليل آنكه داراي قدرت است نپذيريد14. براي قدرت، موضع، و تماسهاي دو فاكتور (بالفعل و عملي و نه بهطور رسمي) بايد اهميّت كمتري قائل شد تا براي چيستي يك شخص و آنچه او انجام ميدهد. در برابر ستمگري ايستادگي كنيد و تنها رهبري را بپذيريد كه در مورد ديگران و نه خودش نگران است و شخص بر حق و خداترسي باشد. [با ستمگران] سازش نكنيد و آنچه ديگران ميخواهند انجام دهيد به ازاي سلامتي، آسايش، رفاه، و مزاياي ماديتان انجام دهيد.
2ـ منافع شخصي، ماديگرايانه، و اين جهانيتان را فراموش كنيد. نوع دوستانه عمل كنيد نه خود پرستانه. به جاي پيشرفت خودتان در جامعه، هدفتان بهبود و اصلاح آن باشد. ارزش ذاتي هر فرد را در اجتماع شناسايي كنيد، نه فقط با كسانيكه داراي قدرت و ارتباطاتند، و با ديگران بر يك اساس و پايؤ مساوي براي كوشش در دستيابي به اهدافي كه به كل جامعه سود ميرساند، همكاري كنيد. به جاي رقابت با ديگران براي دسترسي به كالاهاي كمياب و روابط نزديك با قدرتمندان، به ديگران با يك موضع مشابه براي واژگوني قدرتمندان بپيونديد.
3ـ اگر احتياط و ترس را فراموش نماييد؛ جرات و اعتماد پيدا ميكنيد. آنچه واقعاً در مورد زندگي و معاشتان به دور از ترس فكر و احساس ميكنيد، پنهان نسازيد. با اعتقادتان زندگي نماييد نتايج آن مهم نيست. به جاي پرداختن به امور فرعي براي دور ماندن از بلا و زحمت، خود را به دل حادثه بيندازيد. افراد و تلاشهايشان داراي تاثير سياسي هستند. حتّي اگر شما در موقع تلاش بميريد، مرگتان بدون اثر نخواهد بود؛ با غلبه برخود و جهان مادي، شما به بالاترين سطح قابل دسترس روحاني خواهيد رسيد. و شهادتتان ميتواند به عنوان يك الگو باشد و به ديگران عمل الهام نمايد، با اين حساب، منازعه بر ضد ستمگري را شتاب بخشد.
اين طرز تلقّيها، در مبارزؤ سياسي بر ضد شاه توسط حاميان انقلاب به طور مستمر به كار گرفته شدند. در ميان عملگرايان مذهبي، مكالمات بي پايان در مورد تلاش انقلابي بر ضد رژيم شاه با دو قطب خير ـ شر و حسين[ع] ـ يزيد سنجيده ميشد و دربارؤ تاثيرات كنش سياسي شكوفا شده توسط اين جهان بيني انقلابي شيعي بحث صورت ميگرفت. نياز به انسجام و همكاري اغلب در قالب عباراتي چون "برادر"، "خواهر"، "اتّحاد"، "همه با هم" شنيده ميشد. مردم تاكيد ميكردند، "من مرگ با عزّت را بر زندگي در خواري و ذلت و تسليم ترجيح ميدهم. "تظاهركنندگان براي نكوهش كردن كساني كه فقط ايستاده و تماشا ميكنند، اين عبارت برگرفته از آثار دكتر علي شريعتي را فرياد ميزدند: "كسانيكه شهيد شدهاند كار حسيني كردهاند، كسانيكه ماندهاند بايد كار زينبي كنند و گرنه يزيدياند." شعار ديگر حامل اين پيام چنين بود: "تماشاگراني بر شهادت حسين[ع] وجود نداشتند." (به عبارت ديگر، اگر شما با او نيستيد، اگر شما بر ضد او هستيد، پس بي طرف نمانيد.) بويژه وقتي اعتصابات جدي در پاييز 1978 شروع شد و كمبودهايي در امر غذا، سوخت، و ساير احتياجات پيدا شد، مردم، اغلب اعتمادشان را نسبت به نتيجؤ احتمالي جنبش و جراتشان را در مواجهه با مشكلات ابراز داشتند. "اگر محروم از روغن يا پودر رختشويي يا نفت هستيم، نگران نيستيم. ما ميتوانيم سرما و گرسنگي را تحمّل كنيم. ما پسران و دخترانمان را فدا خواهيم كرد. آنها مثل بسياري از مردم كه خواهان كشته شدن هستند، ميتوانند كشته شوند امّا هرگز تسليم نخواهند شد. گرچه ممكن است اين وضع براي سالها طول بكشد، ليكن در پايان پيروز خواهيم شد، زيرا ما دينداريم."
به موازات وضع دشوار[دستيابي به] نيازها، رفتار تعاوني و بدون ترس مورد تاكيد ايدئولوژي انقلابي شيعه در طيّ انقلاب در قالب فعاليتهايي چون اعتصابات، تظاهرات، راهپيماييها، و در ماههاي نهايي، به صورت حملات بدون سلاح بر پايگاههاي شاه، ادارات ساواك، و در نهايت بر دژهاي حكومت همچون پادگانها، ايستگاههاي پليس شهري، ايستگاههاي ژاندارمري، و پايگاههاي نظامي رواج و گسترش يافت.
در چشم بسياري از ايرانيان درگير، درك متغيّر از معناي اسلام شيعي دست كم تا حدودي پاسخگوي پيروزي انقلاب بود، يك ايراني، دو روز قبل از عاشوراي 1979، دگرديسي در جهانبيني شيعه را به صورت زير توصيف كرد:
اين عاشورا، عزاداري خواهد شد امّا با يك تفاوت بزرگ. عزاداري همراه با پيروزي خواهد بود. اكنون ما در مورد تعليمات حسين[ع] آگاهتر شدهايم. اكنون هر كسي ميداند كه چرا حسين[ع] به نبرد با يزيد رفت. قبلاً آنها نميدانستند. سه شب پيش من به روضه رفتم و روضه خوان، حسين[ع] را "رهبر انقلاب" ناميد و او يك روضه خوان تحصيلكرده نبود، فقط يك فرد ساده و معمولي بود. او قبلاً هرگز حسين[ع[ را چنين نخوانده بود. قبلاً آنها به جاي ستايش جرات و شجاعت حسين[ع] به او دلسوزي ميكردند. حالا مردم از معناي كامل مذهب آگاهتر شدهاند. براي بهدست آوردن مزاياي بهتر در زندگي و برطرف شدن حاجتتان خود را به آب و آتش نزنيد. در نظر مردم عادي ايران، حسين[ع]، به دليل آنچه براي خدا و نثار جانش براي خدا انجام داد، يك حاجتدهنده محسوب ميشد. او ميتوانست به آنها هر چه بخواهند اعطا كند، هر خواسته و هر ميلشان را اجابت نمايد. روضهخوان گفت، "الان خواستهيتان را مطرح كنيد و او به تمام نيازهاي شما پاسخ خواهد داد. امسال ما ميدانيم كه پيامش "مرگ" است. اگر شما ميتوانيد بكشيد، بكشيد. اگر نميتوانيد، در راه هدف بميريد. يا بكشيد يا كشته شويد، امّا مثل حسين[ع] بر ضد سركوب و ستمگري بجنگيد.
اگر چه اين زن بيان كنندؤ عبارات فوق از سطح بالاي معرفت مذهبي برخوردار بود، ليكن طرز تلقي او نمايانگر تمام عيار [طرز تلقّي[ بسياري از شيعيان در آن زمان بود. در حقيقت، تا حدودي به دليل نظام ارتباطاتي خيلي موثري كه در ميان فعّالان قبل و بعد از انقلاب عمل ميكرد، بين سخنرانيها و عقايد شخصيتهاي مذهبي كه از طريق تلويزيون، راديو، مطبوعات، ضبط صوت، و مجامع عمومي منتشر ميشد، و نيز در بحث در ميان روستاييان ايران، تا حد قابل توجهاي شباهت وجود داشت.
همنوايي و انقلاب: ايدئولوژيهاي نمادين:
بعد از انقلاب، بسياري از مردم به محكوم كردن اعمال "خرافاتي" مثل جستجوي طلب از امامان و غذا دادن به احترام امامان به اميد برآورده شدن خواسته يا قدرشناسي [از امامان] به دليل اجابت آرزو ادامه دادند. مردم در قبال اين گفته كه امام حسين[ع] يك حاجت دهنده است موضع گرفتند و در مورد اينكه چگونه شاه و حكومتش در پشت معني واقعي اسلام پنهان شده و به آنها ياد داده بودند كه اسلام فقط به معناي گريه كردن و زدن به سر و صورتشان و برآورده شدن آرزوهايشان است، روشنگري ميكردند. آنها ميگفتند كه حكومت مردم را درگير در اين امور ميكند تا احساساتشان در اين راه مشغول دارد و آنها را از علم به چگونگي شهادت امام حسين[ع] و محبوب خداشدن باز دارد. آنها شكوه ميكردند كه گريه و مويه در عاشورا بيفايده است ـ گريه شما را به جايي نميرساند. راه پيروي از امام حسين[ع] اين نيست. يك خانم انقلابي روشنفكر به من گفت كه او اخيراً در يك مجلس روضه كه به نيّت امام حسين[ع] بر پا شده شركت داشته است. روضه خوان خوشبينانه توضيح ميداد كه "اين خانه هميشه در بهدست آوردن حاجت از امام حسين خوش شانس بوده است." دوستم با عصبانيّت گفت، "نه! در مورد امام حسين به عنوان يك حاجت دهنده صحبت نكن. دربارؤ جرات زيادش در مواجهه با مرگ بگو. گرچه او در برابر چشمانش شاهد مرگ تكتك گروهش بود ليكن هرگز جراتش را از دست نداد. جنگ تن به تن بود. او گرچه در نهايت كشته شد امّا هرگز تسليم نشد.
به هر حال، به موازات گذشت ماهها [از انقلاب]، طرز تلقّيهاي مردم نسبت به اعمال قديمي روند نرم و ملايم بهخود گرفت. مردم شروع كردند كه بگويند گريستن، به سرو سينه زدن، و حتّي فداكاري براي امام حسين[ع] به منظورهاي ابزاري، جايگاه و منزلت خودشان را دارند. تمام اين اعمال يك وظيفؤ مهم را تكميل كرده بودند؛ آنها خاطرؤ حسين[ع] و مبارزهاش را، در قلوب و افكار مردم زنده نگه داشته بودند بهطوريكه هرگاه فرصت فراهم ميشد، حسين[ع] به عنوان ايدئولوژي الگو ميتوانست مطرح شود و به مردم در مبارزه بر ضد ستمگري كمك كند. مخبران براي من توضيح دادند كه "گريستن براي حسين[ع] مقاومت انفعالي است، ما نبايد به اين فكر ادامه دهيم كه گريه كردن براي حسين[ع]، موهوم پرستي است، البتّه حسين[ع] و حكومت عدل حسين[ع] نيز نبايد فراموش شود." مردم براي رسم گريستن براي حسين[ع [اعتبار قائل بودند و خاطرهاش را بر ضد تمام كجيها و نابرابريها در طيّ قرون متمادي زنده نگه داشتند. همانطور كه يك مخبر خاطر نشان كرد، اكنون 1360 سال بعد از عاشوراي كربلا، شما شاهد آنچه در سراسر ايران در عاشوراي امسال اتّفاق افتاد هستيد، زيرا مردم متوجّه نيرومندي جايگاه و منزلت گريه شدند، به خيابان رفتند، مشتهايشان را تكان دادند، و فرياد "مرگ بر شاه! زدند."
اگر چه دو شخص نقل قول كننده ياد شده در امور مذهبي داراي تحصيلات عاليه بودند، ليكن اين طرز تلقّيها حتّي در ميان مردم بيسواد روستا نيز وجود داشت. بهنظر ميرسد برداشت بحث شده در اين مقاله مبني بر آنكه اين دو ايدئولوژي متفاوت در عمل، دو روي يك سكّهاند، در حال گسترش است. مردم به من توضيح دادند كه اسلام شيعي فراهم كنندؤ يك جهان بيني ويك راهنما براي مردمش ميباشد، بدون اينكه به شرايط اجتماعي و سياسياي كه در آن زندگي ميكنند اهميّت دهد. اسلام مذهب منعطفي است كه ميتوان آن را با تمام زمانها و مسائل انطباق داد. اسلام همواره متناسب [با مقتضيات زمان] است. لذا، در زماني كه يك حكومت سركوبگر و جبّار قوي بر تشيع نظارت و كنترل دارد، اسلام توصيه به سكوت ميكند، زيرا بقاي آن از اصول اوّليه است. در چنين دوراني، مقاومت انفعالي است و صرفاً شكل گريه بهخود ميگيرد.15 يكي ممكن است اضافه كند كه در چنين دوراني، ايدئولوژي شفيع براي فراهم كردن رفاه و آسايش در مواجهه با ناملايمات زندگي (زماني كه بهنظر ميرسد اميدي به ايجاد يك تغيير واقعي در وضعيت فرد نيست) مفيد است. معهذا، زماني كه شرايط به گونهاي است كه ميتوان اميدوار بود كه مبارزه بيهوده و عبث نخواهد بود، اسلام براي ايستادگي در مقابل ستمگري و بي عدالتي اميد و الهام ايجاد ميكند. وجود هر يك از اين دو ديدگاه، به وجود ديگري بستگي دارد، و اسلام في نفسه ميتواند تنها به اميد جهانبيني و استراتژي پايدار و باقي بماند. جنبؤ انقلابي اسلام، كه بر طبق نظر طرفداران اين تفسير هسته حقيقي اسلام است، به ايدئولوژي امام حسين[ع] به عنوان شفيع وابسته است تا بتواند آن را در دوران اختناق و سركوب سياسي زنده و فعّال نگه دارد.16دراين دوران، مردم خاطرؤ حسين[ع[ را زنده نگه خواهند داشت زيرا آنها معتقدند كه گريه و ياد او پاداش دنيوي و اخروي در پي دارد. از سوي ديگر، تصوّر شفيع بدون اسلام انقلابي ـ كه هستؤ زندگي حقيقي مذهب است ـ بزودي به طبل تو خالي و ديوار فرو ريخته مبدّل خواهد شد. معناي حقيقي اسلام از طريق عشق به امام حسين[ع] و فداكاري تني چند از معتقدان روشن ضمير زنده ميماند، هر چند كه گاهي اكثريت قاطع معتقدان كمتر از اين حد عمل ميكنند.
با فرا رسيدن زمان عاشوراي 1979، اين درك از اهميّت اعمال سنّتي در رابطه با امام حسين كاملاً گسترش يافت. از اين روي، آيتاللّه خميني توانست اعلام كند، "هر چه در عاشوراي گذشته انجام داديد، همان را نيز در اين عاشورا عمل كنيد." به خاطر اين اعمال، مذهب حقيقي زنده باقي مانده و خفيف و سبك شمرده نشده بود. همچنين، عاشورا بازگشت به اعمال سنّتي بود. در واقع، مردم مصمم بودند تا شاهد عاشوراي 1979 حتّي بهتر و با عظمتتر از عاشوراي سال قبل باشند.
در سالهاي قبل از انقلاب، شركتكنندگان در مراسم عزاداري عاشورا درحالي كه با مشت به سينه و با زنجير به پشت ميزدند و عزاداري و نوحه خواني ميكردند يكصدا گريان فرياد ميزدند كه: "حسين، حسين، حسين" بر عكس، در جريان عاشوراي 1978، راهپيمايان با مشتهاي گره كرده در هوا، اين عبارت را يكصدا فرياد ميزدند: "مرگ بر شاه". عاشوراي بعد از انقلاب 1979 شاهد تركيبي از اين اعمال بود و سازگاري بين ديدگاه امام حسين به عنوان شفيع و ديدگاه امامحسين به عنوان الگو را نمادين كرد. راهپيمايان عاشورا در سال1979، همراه با نوحه خواني و زنجيرزني، هم اشعار سنّتي ميخواندند و هم اشعار انقلابي.
ايدئولوژي و غير شيعيان:
ايدئولوژي همچنين پاسخي بود به يارگيري غيرشيعيان به درون جنبش. بعضي از اين افراد صادقانه علاقهمند به ايدئولوژي پيشرفتؤ عرضه شده از سوي رهبران جنبش بودند و قضاوتشان آن بود كه اين ايدئولوژي نيز منعكس كنندؤ طرز تلقيها ونيازهايشان است. آنها معتقد بودند كه انقلاب سبب تحقق يافتن اهداف بيان شده از سوي اين فعّالان ميشود. ديگران فقط با عمدهترين و فوريترين هدف جنبش ـ رهايي از دست شاه ـ و ابزارهايي كه جنبش براي دستيابي به اين هدف در نظر گرفته بود، موافقت داشتند. چند ماه بعد از انقلاب، يكي از فعّالان چپگراي كُرد به من گفت،"از همان ابتدا كردها ميدانستند چه اتّفاق خواهد افتاد. ما ميدانستيم كه يك جنبش مذهبي اجازه حكومت نمايندگي نميدهد، ميدانستيم كه به كُردها خود مختاري نخواهد داد. امّا ما ميدانستيم كه بدون رهايي از شخص اوّل شاه، نميتوان به هيچ توفيقي دست يافت. ميدانستيم كه بايد قدم اوّل را برداشت. لذا، در انقلاب فعّال بوديم.
در مورد ايران، شعار"مرگ بر شاه" منعكسكنندؤ احساساتي بود كه همگي در جنبش با آن موافق بودند، احساساتي چون احساسات ضد شاه، ضد ستمگري و موافق عدالت، خودكفايي، و افتخار ملّي. با اينهمه، در ذيل اين سطح از موافقت، بسياري از سطوح ديگر ايدئولوژي وجود داشت و موجد انسجام و همبستگي در ميان گروهي از مردم بود كه به ترتيب در سطوح پايينتر قرار داشتند. با توجّه به تمركز بر روي چند مفهوم مهم در پارهاي از نظامهاي اعتقادي متفاوت، شعار "مرگ بر شاه" قادر شد تا احساسات مشترك تودههاي عظيم مردم ـ مردمي كه در ميان آنها در واقع اختلافات ايدئولوژيكي بزرگي وجود داشت ـ حول يك تلاش هماهنگ كه به سرنگوني پرشور شاه منجر گشت، برپا دارد.
مفهوم ضد ستمگري و ضد اختناق در امام حسين[ع] به عنوان ايدئولوژي الگو اسلام شيعي، به همان اندازه كه شيعيان را جذب كرد، غيرشيعيان را هم مجذوب ساخت. لذا، ايدئولوژي كارت برندؤ شيعه و غير شيعه، هر دو، بود، هر چند كه در مورد آنچه كه ميبايست بعد از تحقّق هدف فوري رهاييِ خود از ستمگري رژيم شاه، صورت گيرد، اختلافنظر وجود داشت.
هم شيعيان و هم غير شيعيان از طريق ايدئولوژي و مشاهده شرايط و حوادث واقعي بود كه مجذوب فرآيند انقلاب شدند. همينطور، هر دو گروه به طرق مشابه جنبههاي ديگر انقلاب را تجربه كردند.
در ميان هم شيعه و هم غير شيعه، ايدئولوژي انقلابي از طريق شبكههاي انجمنها، از طريق ادبيات، نوارهاي ضبطصوت، سخنرانيها، و بحثهاي بي انتها در ميان دوستان و متحدان منتشر و پخش ميشد. گروندگان به جنبش كه سابقاً در مورد دقّت و مناسبت ايدئولوژي انقلابي با بحث، اطلاعات، و استدلال متقاعد شده بودند و اكنون به اجبار به شركت در انقلاب كشيده ميشدند نيز به طور مشخص شيعه نبودند. اظهار طرز تلقّي و احساسات اين امكان را براي يك ايراني فراهم ميآورد تا از خود بيخود يا به زبان فارسي"از خود گذشته" يا "از جان گذشته "گردد و اين امر او را وادار ميكند تا خود را در دل خطر و مهلكه بيندازد. اين عبارت توسط مردمي به كار برده ميشد كه داشتند براي من آنچه كه آنها يا ديگران را به شركت در بعضي حوادث انقلابي برميانگيخت توصيف ميكردند؛ اين حالت به شخصي مربوط ميشود كه خواهان دست كشيدن از زندگي است و ديگر بر اساس آنچه كه زندگياش را حفظ خواهد كرد تصميم نميگيرد. يك روستايي اين مفهوم را به صورت زير توضيح داد:
آدم بايد محاسبهگر باشد و الاّ ممكن است كار بدي اتّفاق بيفتد. اگر شما از زندگي خيلي مراقبت نكنيد، درآن صورت ديگر محاسبهگر نيستيد. اگر شما زندگي خودتان بخواهيد بايد محاسبهگر باشيد. شما بايد در مورد نتايج نهايي اقداماتتان فكر كنيد. آيا شما ميتوانيد نتيجؤ نهايي را تحمّل كنيد يا نميتوانيد؟ امّا زمانيكه شما آنچنان ناراحت هستيد كه خيلي توجّهاي به زندگي نداريد، در آن صورت حتّي اگر اميدي نداريد كه پيروزي قطعي خواهد بود، شما تا جايي كه امكان دارد مبارزه خواهيد كرد و برايتان اهميّتي ندارد كه چه اتفاق ميافتد. درست مثل زمانيكه مردم بهقدري در رژيم شاه ناراحت بودند كه ديگر ترسي از تيربارها نداشتند. وقتي من ديگر به زندگي خودم توجهاي ندارم، وقتي دست از زندگي خودم كشيدهام، خيلي به شما نيازي ندارم. وقتي ديگر خواهان زندگي خودم نيستم، نيازي به كمكتان ندارم. اگر من بدانم تصميم به مردن دارم، به سمت شخصي كه مرا ناراحت ميكند شليك خواهم كرد. اگر او پشت مرا هدف بگيرد اهميّتي ندارد، زيرا من بههرحال تصميم به مردن دارم.
مردم اين حالت را احساس ميكردند و اين طرز تلقي را از طريق شنيدن يا شركت در حوادثي كه نيروهاي نظامي حكومت با خشونت و بي عدالتي با مردم برخورد ميكردند بهدست آوردند. اكثر روستاييان فعّال در مورد شركتشان در يك حادثؤ مهيب مثل قتلعام در مسجد شاه يا مسجد "حبيب" در شيراز؛ حملات پليس به دبيرستانها يا معلّمان مدارس؛ و مقابله با نيروهاي مسلح در خيابانها كه با پرتاب گاز اشكآور و باتوم پليس به سوي مردان و زنان كامل ميشد، براي من دست كم يك داستان نقل كردند. به غير از حوادث متعددي كه در آن روستاييان به طور بالفعل درگير بودند، در روستا، در شيراز، يا در شهرهاي اطراف آن، در مورد اين حوادث مصيبت بار در جاهاي ديگر كشور كه در طيّ آن مردم كشته يا مجروح ميشدند، جريان مستمري از اخبار وجود داشت. براي نمونه چند مورد ذكر ميشود: آتش زدن سينما ركس در آبادان، حملؤ حكومت به تظاهركنندگان بدون سلاح در ميدان ژاله تهران و مسجد كرمان، و گزارشهاي نيروهاي نظامي حكومت در مورد حمله به يك بيمارستان در مشهد و كشتن پزشكان، بيماران، و جوانان. اين حوادث يكي پس از ديگري صورت ميگرفت و روستاييان در مورد آنها بحث مستمر داشتند. روستاييان با شنيدن اين حوادث از ترس و خشم و پرخاشگريشان و عزمشان مبني بر اينكه آنها از پا نمينشينند مگر اينكه شاه و حكومتي كه اين امور غير انساني را در مورد هموطنانشان مرتكب ميشود ديگر وجود نداشته باشد به من خبر ميدادند. شنيدن در مورد مرگ يك دوست يا خويشاوند نيز ميتوانست سبب اين احساسات گردد يا ميتوانست در مورد يك شهيد گمنام قبلي و اينكه كدام زن يا مرد و تحت چه شرايطي كشته شده آموزش دهد. با تجربؤ كسب شده از شيعيان و غير شيعيان به يك اندازه، اين احساسات موجب شدند تا ايرانيان تمام احتياطها را كنار گذارند و در فعاليتهاي انقلابي همچون تظاهرات و راهپيماييهايي كه از مراسم انقلاب بود، شركت كنند.
به همين صورت، احساسات و طرز تلقّيهاي برانگيخته شده توسط شركتكنندگان در راهپيماييها و تظاهرات كاملاً موثر افتاد، بودن اينكه وابستگي ايدئولوژيكي يا مذهبيشان اهميّتي داشته باشد. همين نفرت و خشم(كه مدت زمان مديدي به دليل ترس پنهان شده بود) نسبت به يك ديكتاتوري سركوبگر، سرور، سرفرازي، و غرور؛ و تعهد و اعتماد شديد توسط هر فردي تجربه شد و فقط به مسلمانان شيعي كه در اعمال و مراسم عاشوراي سنّتي سالهاي گذشته شركت داشتند، اختصاص نداشت.
نتيجهگيري:
مراسم، بويژه راهپيماييها و تظاهرات و بطور مشخص تظاهرات تاسوعا و عاشوراي 1978، نقش مهمّي در انقلاب ايران ايفا كردند. اين مراسم اعتماد و ايمان به پيروزي نهايي بهوجود آوردند، به يارگيري اعضاي جديد به درون جنبش كمك كردند، احساس وحدت و انسجام الهام نمودند، تعهد و عزم قويتر القا كردند، و نمايش كاملي از نيرومندي جنگ اعصاب و اخلاقي نشان دادند كه در آن تودههاي بدون سلاح يك غول نظامي را از پا درآوردند. امّا شركت در مراسم انقلاب ـ تظاهرات و راهپيماييها ـ و درخود انقلاب خودكار و بي اختيار يعني به صورت واكنش بدون فكر برخاسته از اعماق قلوب شيعيان به يك نيروي مذهبي بسيار كهن نبود. كاملاً برعكس، از نظر مسلمانان شيعي، شركت در راهپيمايي تاسوعا و عاشورا مستلزم شكستن حصار اعمال مذهبي سنّتي و مراسم يادبود سنّتي مرگ امام حسين[ع] بود. در حقيقت، بسياري از شيعيان مخلص ازاين رفتار جا خوردند و ترسيدند كه مبادا مردم، تقدّس اين دو روز مذهبي را به خاطر اموري كه ماهيت دنيوي و سياسي دارند لوث و آلوده كنند. مردم در نوع ديگري از مراسم، راهپيماييها و تظاهرات، فقط بعد از آنكه قبلاً تصميم گرفته بودند و به ميزاني از تعهد نسبت به هدف رسيده بودند، شركت كردند.
ارزيابي مجدّد و عقلاني (تجسّم شده در ايدئولوژي) از شرايط سياسي، اقتصادي، و اجتماعي واقعي، و نه دلبستگي واكنشي احساساتي به مراسم سنّتي، ابزاري براي جمع كردن مردم دور هم براي انقلاب بود. شيعه براي ارزيابي طرز تلقّيهاي جهاني و فردي از آن، فكر كرد دو امكان محوري فراهم كند. هر دوي آنها با شهادت امام حسين[ع] ارتباط نزديكي داشتند: حسين[ع] به عنوان شفيع ـ كه ايدئولوژي سكوت گرايان براي انطباق با روابط قدرت موجود بود؛ حسين[ع] به عنوان الگو ـ كه ايدئولوژي انقلابي مبارزه بر ضد استبداد و ستمگري بود. ستم اجتماعي همه جانبه و تغيير روابط اقتصادي و اجتماعي در خود روستا[ي علي آباد] با ضعيف شدن ايدئولوژي سنّتي حسين[ع] به عنوان شفيع مناسب و مساعد بود.تصوّر انقلابي از مفهوم حسين[ع]، برداشت تودههاي شيعي را از مذهبشان و، براي بسياري، از عامل تجديد حيات ميراث و هويت اسلاميشان دگرگون ساخت. از نظر ديگران، ايدئولوژي پيشرفتؤ اسلام انقلابي محرّك و انگيزهاي براي شركتشان[در انقلاب] به اميد تحقق اهداف و منافع سياسيشان فراهم كرد. در هر حال، اين ايدئولوژي، با جذب كوچكترين مخرج مشترك گروههاي ديگري آرمانها و باورهايشان كاملاً در تباين بودند، توانست كنش اجتماعي تعداد زيادي از مردم را ـ دست كم تا وقتي كه هدفشان مشترك بود(سرنگوني رژيم شاه) متحقق سازد.
_______________________________________________________________
1ـ اين مقاله مبتني بر تحقيقات قرن هيجدهم هجري شمسي در ايران است كه به دليل رفاقت و دوستي با شوراي تحقيقات علوم اجتماعي و شوراي دانشآموختگان امريكا انجام آن ممكن شد. نتيجهگيريها، ابراز عقايد، و ديگر گفتههاي در اين مقاله، از آن نويسندهاند. در سراسر جريان انقلاب ايران، از ژوئن 1978 تا دسامبر 1979، پژوهش ميداني تنظيم و هدايت شد.
2ـ نيكي كدي اخيراً در مورد تنوّعات در اسلام شيعي بحث كرده است. بنگريد به: Nikki R. keddie,"Iran: change in islam; Islam and Change", International gournal of Middle East Studies 11)1980(: 527 - 42.
3ـ نگاه كنيد به: Mahmoud Ayoub, Redemptive Suffering in Islam: A Study of the Devotional Aspects of Ashura in Twelver Shi'ism )The Hague:Mouton Publishers, 1978(, PP. 142-43.
4- Gustav Thaiss, "Religious Symbolism and Social Chang: The Drama of Husain",ph.D. dissertation, washington university, St. louis, 1973, p.165.
5ـ نيز بنگريد به: Anne Betteridge, "the controversial vows of urban Muslim women in Iran", in unspoken worlds: women's Religious Lives in Non - western Cultures, ed. Nancy falk and Rita Gross )New york: Harper and Row, 1980(, pp. 144-45.
6ـ نيز بنگريد به: Anne Betteridge, "Ziarat: pilgrimage in iran" Paper Presented, at the tenth annual Meeting of the Middle East studies Association, los Angeles, California)1976(,p.11.
7ـ من با جزئيات بيشتر در مورد وابستگي روستاييان با "ماري هوگ لاند" مشتركاً كار ميكنم: " Peasants and the process of revolution: An Iranian Case Study", Paper Presened at the Second Annual conference of Amess )Alternative Middle East Studies Seminar(, washington, D.C.)1980(. همچنين رجوع كنيد به: Mary Hooglund, "one village in the Revolution", MERIP Reports 9)1980( : 7-12
8ـ رجوع كنيد به: Abner Cohen, Two - Dimensional Man: An essay on the Anthropology of power and Symbolism in complex Society )Berkeley: un iversity of California press, 1976( , p.53; Jame peacock, Rites of Modernization: Symbolic and social Aspects of Indonesian Proletrarian Drama )Chicago: The university of chicago press, 1968( ,p.244; and David Kertzer, "The role of ritual in political change," paper presented at the annual Meeting of the American Political Science Association, washington,D.C. )1980( , p. 13.
9ـ بنگريد به: Peacock, Rites,pp. 236-39 ريچارد آنتون و بروس لينكلن نيز در مورد اين موضوع در ارتباطات شخصي بحث كردهاند
10ـ من مديون ريچارد آنتون به خاطر پيشنهادش براي اين عبارت هستم.
11- Thaiss, "Religious Symbolism," p.367.
12- Betteridge, "controversial
13ـ گرلاچ و هين نيز در مطالعهشان د رمورد جنبشها به "معناي قدرت شخصي" و يك "تصور متحول شدؤ راديكال از خود" در آيينهاي مربوط به جنبش عيد گلريزان و جنبش قدرت سياه پي بردند: Luther Gerlach and virginia Hine, people, Power, change: Movements of social Transformation )Indianapolis: Bobbs - Merrill Educational publishing , 1970(, p.143.
14ـ يك مثال از طرز تلقي مخالف، قبل از انقلاب خيلي رايج بود، يكي از برادران عسكري دفاعش از رژيم شاه را به من اينطور توضيح داد:"هيچ مهم نيست كه آيا شاه خوب است يا بد ـ او كسي است كه قدرت دارد."
15ـ تايز همچنين در مورد مبارزؤ منفي با گريه بحث ميكند: Thaiss, "Religious Symbolism," pp. 324,325,402.
16ـ ايوب نيز اشاره ميكند كه "بر روي حفظ خاطرؤ اين حادثؤ غم انگيز و زنده به هر طريق ممكن به رغم مخالفت، سختي، و آزار تاكيد زياد شده است. از همان ابتدا، عزم و انگيزه توسط خود امامان كه در مورد پاداش زياد براي اشكهاي فدائيان قول دادهاند، ايجاد شد." Ayoub, Redemptive Suffering, p.148.