آشنايى با اثر
نگارش تاريخ - اگر با رعايت مسؤوليت و امانتدارى همراه شود - بسيار مشكل است ؛ به ويژه وقتى فاصله زمانى بسيار باشد ؛ آن هم ذكر حوادث زندگانى شخصيتهايى آسمانى چون حضرت سيد المرسلين ، فخر دودمان آدم ، گرامى پيامبر خاتم صلى الله عليه و آله . به اينها بايد افزود سكوت دردناك و تحريف قلم را در دوره غصب همه حقيقت .
مورخان ، غالبا - به ويژه در دوره هاى درخشان و طلايى فتوحات اسلامى (!!) - سود و رضايت حاكمان را جسته اند و يا دست كم از بيم جان ، حقايقى را پنهان كرده و دروغهايى را حقيقت جلوه داده اند. در اينجا بررسى نمونه هايى از اين دست را مجال نيست ؛ به تحقيقات ارزنده دانشورانى چون علامه بزرگوار شيخ عبدالحسين امينى در اثر گرانسنگ الغدير بايد مراجعه كرد. (16)
كتابى كه پيش رو داريد ، شامل دو اثر مرحوم ثقة الاسلام حاج شيخ عباس ‍ قمى است : قسمت اول ، ترجمه كتاب كحل البصر فى سيرة سيد البشر است (اين كتاب يادگار يك سفر آن مرحوم و اقامت در جوار حضرت ثامن الحجج عليه السلام و استفاده از چند كتاب است كه در اختيار داشته اند ؛ به ويژه نسخه خطى ازهار بستان الناظرين كه معرفى آن را در بخش منابع ويراستارى مى بينيد. بازگردان اين نام براى همه كتاب انتخاب شد) و قسمت دوم ، تلخيص آن مرحوم از كتاب (( الشمايل النبوية و الخصال المصطفويه )) تاءليف محمد بن عيساى ترمذى (209 - 279 ق) (17) است .
بنابر جمع آورى عبدالجبار الرفاعى ، اصل كتاب (( الشمايل )) با نام (( الشمايل النبوية و الخصال المصطفويه )) دست كم 6 بار به چاپ رسيده است . ترجمه فارسى آن نيز در لاهور چاپ شده است (1309 ق). رفاعى همچنين حداقل از 28 شرح مختلف ياد مى كند كه نويسندگان متعدد بر اين كتاب نوشته اند و نيز از 15 (( شرح شمايل )) ديگر ، كه معلوم نيست آيا شرح همين كتاب ياد شده است يا نه ؟ (18)
مرحوم حاج شيخ عباس قمى گاه آثارى را كه مورد پسندش بود تلخيص ‍ مى كرد تا در اختيار خوانندگان بيشترى قرار گيرد. گاهى به رسم پيشينيان (19) اثر خود را نيز خلاصه و جداگانه عرضه مى نمود. (20)
شايد بتوان شيوه كار دانشمندى فرزانه و پارسا چون نويسنده پرتلاش ‍ آفريننده اين اثر را - به سبب كثرت نقل و روايت حديث - روش مبتنى بر نقل ناميد ؛ نه شيوه اى متكى بر نقد. افزون بر اين نكته ، تنوع و گوناگونى آثار پربركت آن مرحوم از امكان نقد و ارزيابى همه روايتهاى تاريخى در اين آثار كاسته است .
ضرورى ديديم كه به همراه اين ترجمه ، اين نكته را در نظر خوانندگان عزيز روشن سازيم كه آنچه ترمذى (21) آورده رواياتى است كه با تصوير دلخواه دستگاه خلافت از چهره آسمانى پيامبر رحمت ناسازگار نيست . در اين تصوير ، راوى بايد بيشتر عايشه باشد و انس بن مالك ... و نه على بن ابى طالب عليه السلام - پرورده رسول خدا صلى الله عليه و آله و فاطمه زهرا سلام الله عليها بضعه طاهره و صديقه اش ! از اين زاويه ديد ، تعداد كسانى كه با آن حضرت بر چهارپا سوار شده اند و اختلاف عدد آنها ، اهميت پيدا مى كند و اينكه آن حضرت بند پاى افزار را به كدام انگشت پا مى كرده است ... تا توصيه هاى وحيانى پيامبر راستگوى خدا در مورد آينده آيين آسمانيش ، اين نهال تازه پا گرفته و در معرض خطر طوفان - كه سرنوشت تاريخ بشر است - ناديده گرفته شود. و اين راه و رسم همه تاريخ نويسان و سيره نويسانى است كه در انديشه زندگى اند و نه بندگى !
مؤلف پارسا و آگاه كتاب - كه اكنون ديدن عشرى از دانش و پارساييش را بايد آرزو داشت - سعى بر اين داشته است كه در گزينش مطالب تاريخى ، ناسره ها را با سره نياميزد. با اين همه - چنانكه رفت - به مواردى اعتماد داشته كه بيش از اين شايسته بررسى است .
بارى ، (( توتياى ديدگان )) حاصل چند تلاش است : تحقيق و تاءليف مرحوم مؤلف رضوان الله عليه ، بازگردانى مترجمان محترم ، پانوشتهايى شامل مدرك يابى و بعضا توضيحات ديگر انجام شده در متن عربى . اين ناچيز ، پس از بررسى اجمالى ترجمه و احساس ضرورت اصلاحاتى چند ، به ويراستن ترجمه پرداخت . در اين كار نسخه اى خطى از كتاب - كه همه آن به خط مؤلف نيست اما ظاهرا به نظر آن مرحوم رسيده است - و نيز تحقيقات انجام شده ، مورد مراجعه قرار گرفت . (22) هر جا در پانوشت به مؤلف اشاره شده مقصود نسخه اصلى است .
متاءسفانه اعلام و عبارات عربى ، چه در متن و چه در ترجمه ، فاقد حركت گذارى بود. منابع تحقيق در پايان كتاب نام برده شده است . ضبط بعضى از نامها نيز در كتاب درست به نظر نمى رسيد. اين موارد اصلاح و براى حفظ امانت در پانوشتها مشخص گرديد.
فهرستهاى مفيدى هم در پايان كتاب براى سهولت كار مراجعه كنندگان محترم افزوده شد. ديگر اينكه سعى شده است عبارات دعايى مثل (( عليه السلام )) و مانند آن به صورت كامل و غير اختصارى آورده شود. اعداد تاريخى ، سالهاى قمرى است مگر اينكه مشخص شده باشد. شماره صفحات بعضى از مآخذ ذكر نشده است ؛ زيرا راه يافتن مطلب در آنها روشن است مثل كتابهاى لغت و رجال .
بخشى از تصوير و پاره اى اصلاحات را مرهون برادر فاضل و دوست با حقيقت جناب آقاى احمد احمدى هستم . در اين راه سعى داشتم دانش آموزانه نادانسته ها را با پرسش از دانايان كمتر سازم . مزاحمت هاى گاه و بيگاه براى پدر بزرگوارم اطال الله عمره در اين راستا بود و نيز بايسته مى دانم كه ياد كنم از شخصيت بزرگ علمى دوران معاصر علامه مفضال حضرت حاج شيخ محمد رضا جعفرى - كه بى تاءمل نسبت استادى كاستن از آن مقام است - و راهگشاييهايى كه اگر نبود بى مايگى اين قلم آشكارتر مى شد. همچنين از محبتهاى بيدريغ و دقتهاى علمى و فنى كم نظير سرور محترم جناب آقاى حسن تاجرى نصيب فراوان داشتم و چه بجا و ضرورى است كه همه ناشران ما به اين اخلاص و دانش و دقت و سختگيرى مجهز شوند.
با همه اينها بيشك كاستيهايى - خواسته يا ناخواسته - باقى مانده است كه از ديد صاحبنظران و پژوهشگران پوشيده نخواهد ماند. از ارشادات و راهنماييهاى ايشان پيشاپيش سپاسگزارى مى شود.
در پايان تاءكيد مى كنيم كه آنچه در كتاب مى خوانيم - على رغم عظمت مؤلف و كار مجدانه او و تلاشهاى تكميلى بعدى كه جمعا صرف ساليانى را در بر مى گيرد - تصويرى است ناقص و نادر خور ، در حد تلاش بشرى كه نه هيچ قلمى را ياراى معرفى بايسته سيره آسمانى برترين آفريده حبيب خداست و نه اين اندك ، راه درست شناخت ساحت قدس نبوى . آرى ايمان مؤمنان به آن حقيقت تام در پى ايمان به خداوند است و سازگار فطرت پاك و حق پذير.
به اميد فرا رسيدن آن عصر و روزگار كه پيشواى معصومش پرده از حقايق مستور تاريخ برگيرد و نويسندگان در پرتو هدايتش سيماى تابناك نماينده الاهى و پيك عظيم آسمانى ، خاتم انبيا و فخر اوليا ، نبى گرامى اسلام صلى الله عليه و آله را به روشنى و چندانكه در خور فهم بشرى است بر خامه آرند. آمين .

- پینوشتها -

16- از ميان آثار جديد مى توان اشاره كرد به (( الصحيح من سيرة النبى الاعظم )) از سيد جعفر مرتضى عاملى و آثار پژوهشگر رهيافته دكتر محمد تيجانى سماوى تونسى و تاءليفات سيد مرتضى عسكرى ؛ به ويژه براى فارسى زبانان ، دوره (( نقش ائمه عليهم السلام در احياء دين )) مفيد تواند بود.
17- مؤلف (( الجامع الصحيح )) معروف به سنن ، يكى از صحاح معروف حديثى عامه . اين كتاب به (( الشمايل المحمديه )) نيز مشهور است . از اين رو مرحوم حاج شيخ عباس قمى اثر خود را (( مختصر الشمايل المحمديه )) ناميده است .
18- معجم ما كتب عن الرسول و اهل البيت صلوات الله عليهم ، المجلد الاول ، ص 114 و المجلد الثانى ، صص 257 262 و 266 و صص 258 287 و المجلد الثالث ، ص 386. با افزودن چاپ (( موسسة الكتب الثقافية )) در بيروت به تحقيق سيد بن عباس الجليمى تعداد چاپها به 7 مى رسد. عارف نوشاهى در مقدمه رساله حليه رسول الله صلى الله عليه و آله از محمد هاشم كشمى بدخشانى به موارد ديگرى نيز اشاره مى كند. ( رك . نامه شهيدى ، انتشارات طرح نو تهران ، 1374 ش ، صص 586 591)
19- همچون ملا محسن فيض كاشانى كه تفسير صافى خود را خلاصه كرد و آن را (( الاءصفى )) ناميد.
20- به فهرست آثار آن مرحوم در مقدمه همين كتاب ( سخن ناشر) مراجعه فرماييد.
21- و عموم محدثان و مورخان سنى و حتى برخى از تاريخ نويسان شيعى .
22- اصل اين نسخه نزد بزرگترين نواده مؤلف فقيد جناب آقاى حسين محدث زاده و تصوير آن در دفتر تحقيقاتى نشر آفاق موجود است

نوشتن دیدگاه