آيه ى شريفه به چهار وجه دلالت دارد بر عصمت [ تعريف عصمت، نقل از كلام علّامه حلّى رحمه اللَّه:
«العصمة هى ما يمتنع المكلّف معه من المعصية متمكّنا فيها، و لا يمتنع فيْها مع عدمها».
يعنى: عصمت چيزى است كه ممتنع است شخص مكلّف با بودن آن چيز، اينكه معصيت از او صادر شود در حالتى كه تمكّن دارد در معصيت كردن و ممتنع نيست كه معصيت از او صادر شود با نبودن آن چيز.
گويا مراد به موصول، قوّه ى قدسيّه يا ملكه ى الهيّه باشد، به جهت آنكه اين دو چيز اگر بوده باشند، ممتنع است مكلّف معصيت كند و با نبودن اين دو چيز امكان دارد كه معصيت صادر شود. و بعضى نقض و ابرام ها بر اين تعريف وارد كرده اند كه محلّ ذكر آنها نيست. ] خمسه ى طيّبه: (عليهم السلام) اوّل: دعاى حضرت رسول (صلى اللَّه عليه و آله) كه از خداوند تبارك و تعالى خواهش كرد كه خدايا اينها اهل بيت من هستند پس از ايشان شك و گناه را برطرف فرما و خداى تعالى هم دعاى آن حضرت را مستجاب فرمود و اين آيه را فرستاد.
دوّم آنكه، سياق آيه ى در مقام مدح و تعظيم خمسه ى طيّبه است و اين مطلب با غير عصمت مناسبت ندارد.
سوّم آنكه، بايد رجس، غير كثافت و نجاست صورى باشد، زيرا كه اگر نجاست صورى باشد اين را خداى تعالى از همه ى بندگان خواسته و مختص به خمسه ى طيّبه نيست و حال آنكه سياق آيه مفيد حصر است.
چهارم، استدلال حضرت اميرالمؤمنين (عليه السلام) در غصب فدك چنانچه مجلسى رحمه اللَّه در «بحار» و پاره اى كتب ديگرش نقل فرموده و در «علل الشرايع» از حضرت صادق (عليه السلام) نقل فرموده:
«لَمَّا مَنَعَ اَبُوبَكْر فاطِمَةَ (عليهاالسلام) فدكاً وَ اَخْرَجَ وَكيلَها جاءَ اَميرُالمُؤْمِنينَ اِلَى الْمَسْجِدِ، وَ اَبُوبَكْر جالِسٌ وَ حَوْلَهُ الْمُهاجِرُونَ وَ الْأَنْصارُ، فَقالَ (عليه السلام): يا اَبابَكْر لِمَ مَنَعْتَ فاطمة (عليهاالسلام) ما جَعَلَهُ رَسُولُ اللَّهِ (صلى اللَّه عليه و آله) لَها وَ وَكيلُها فيهِ مُنْذُ سِنينَ؟!
فَقالَ اَبُوبَكْر: هذا فَيى ءٌ [ الفى ء: الرّجوع و فى «المجمع»: و منهُ: أفاء اللَّه على المسلمين.اَى ارجعْهُ اليهم وَ صيّره لهم. مجمع البحرين 2/ 440 حرف فاء. ] لِلْمُسْلِمينَ، فَاِنْ اَتَتْ بِشُهُودٍ عَدُولٍ، وَ اِلّا فَلا حَقَّ لَها فيه.
قالَ (عليه السلام): يا اَبابَكْر! تَحْكُمُ فينا بِخِلافِ ما تَحْكُمُ فِى الْمُسْلِمينَ؟!
قال: لا.
قال (عليه السلام): أَخْبِرنى لَوْ كانَ فى يَدِ المُسْلِمينَ شَى ءٌ فَادَّعَيْتُ اَنَا فيهِ مَنْ كُنْتَ تَسْئَلُ البَيِّنَةَ؟ قالَ: اِيَّاكَ كُنْتُ اَسْئَلُ البَيِّنَةَ.
قالَ (عليه السلام): فَاِذا كانَ فى يَدى شَى ءٌ فَادَّعى فيهِ الْمُسْلِمُونَ، تَسْئَلُنى فيهِ الْبَيِّنَةِ؟ قالَ: فَسَكت اَبُوبَكْرٍ.
فَقالَ عُمَرَ: هذا فَى ءٌ لِلْمُسْلِمينَ وَ لَسْنا مِنْ خُصُومَتِكَ فى شَى ءٍ.
فَقالَ اَميرُالْمُؤْمِنينَ (عليه السلام) لِاَبى بَكْرٍ: يا ابابكر! تقرءُ [ در كتابهاى «بحار» و «علل الشرائع»، «تقّر» آمده است. م. ] بِالْقُرْآنِ؟ قالَ: بَلى.
قالَ (عليه السلام): فَاخْبِرْنى عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ (اِنَّما يُريدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ اَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرُكُمْ تَطْهيراً) [ سخنى در حقيقت اراده ى الهى و انواع آن:
قوله تعالى: (انّما يريد اللَّه): اراده به معناى مشيّت است. فى «المجمع» و الارادة المشّية. و اراده بر دو قسم است: اراده ى خالق و اراده ى مخلوق. امّا اراده ى خالق به معنى ايجاد است و اراده ى مخلوق خواستن به قلب است و مريد كه از صفات خداست، از صفات فعل است نه از صفات ذات، چنانچه عاصم بن حميد نقل مى فرمايد:
«قلْت لابى عبداللَّه (عليه السلام): لم يزل اللَّه مريداً؟ قال: انّ الْمريد لا يكون الّا لمراد معه، لم يزل اللَّه عالماً قادراً ثمّ أراد». مجمع البحرين: 1/ 249 حرف راء.
يكى از فرق هاى صفت فعل و صفت ذات اين است كه: هر چيزى كه خداوند متصف به او و به ضدّ او هر دو مى شود، آن را صفت فعل خوانند، مثل اراده و عدم الاراده. و اگر چنانچه متصّف به چيزى شود فقط و به ضد او متصف نشود، مثل علم و قدرت كه هيچ وقت خداوند متصف به ضد آن كه عدم العلم، و عدم القدرة باشد، نمى شود، آن را صفت ذات مى خوانند. و ارادة اللَّه، بر دو قسم است: يا در تكوينيات يا در تكليفيّات.
امّا در تكوينيّات: گفتيم كه ارادة اللَّه به معنى ايجاد است لا غير، و محال است كه اراده ى خدا در تكوينيّات از مراد تخلّف كند. يعنى هر چه بخواهد همان مى شود ولو اينكه به واسطه ى فعل مخلوق باشد (انّما أمره إذا أراد شيئاً أن يقول له كُنْ فيكون) آل عمران: 82).
قال فى «المجمع»: هو صريح فى انّ ارادته نفس ايجاده للشى ء و يشهد لذلك الاحاديث عنهم، منها ما صح عن صفوان، قال: قلتُ لابى الحسن (عليه السلام): اخبرنى عن الارادة من اللَّه و من الخلق؟ فقال: الارادة من الخلق، الضّمير و ما تبدوا لَهُمْ بعد ذلك من الفعل، و امّا من اللَّه فارادته: احداثه لا غير، لانّه لا يروى و لا يُهّم و لا يتفكّر، فهذه الصّفات منفّية عنه و هى صفات الخلق، فارادة اللَّه الفعل لا غير ذلك، يقول له كن فيكون بلا لفظٍ و لا نطق بلسان و لا هِمّة و لا تفكّر و لا كيف لذلك، كما انّه لا كيف له». مجمع البحرين: 2/ 248- 249 حرف راء. و امّا اراده ى خداوند در تشريعيات و تكليفيّات: به معنى محبوبيّت است و رضايت به فعل است و اراده ى خداوند به اين معنى ممكن است تخلّف كند از مراد، چنانچه ملاحظه مى شود كه اراده ى اسلام از شخص كافر دارد و شخص كافر اسلام نمى آورد و از شخص مسلم اراده ى اطاعت دارد و او عصيان مى كند. و اين مطلب از اطراف كلمات بعضى از علماء اعلام، مثل مرحوم شيخ محمّد تقى رحمه اللَّه در «هداية المسترشدين فى شرح معالم الدين» ص 119 ظاهر مى شود. و هم چنين از مرحوم شيخ محمّد حسين قدس سره، در كتاب «الفصول فى الاصول» ص 70. و چون عبارت كتاب فصول مختصرتر و جامع تر است لهذا عين عبارت آن را نقل مى كنيم:
در كتاب: فصول، بعد از ذكر آيه ى مباركه ى (و لو شاء ربّك لامن فى الارض كلّهم جميعاً) يونس: 99). مى فرمايد: «انّ الارادة على قسمين: ارادة تكوينيّة و ارادة تكليفيّة، و ما يمتنع تخلّفه عن مقتضاه، انّما هو ارادته بالمعنى الأول و هو المراد، بالشّيئية فى الاية دون الثانى. و تحقيق ذلك: انّ الارادة التكوينيّة راجعة الى ايجاد الشى ء اَوْ ايجاب اسبابه الموجبة له و لو بواسطة اختيار العبدو ارادته تعالى بهذا المعنى ممّا يمتنع تخلّفه عن مراده و لو بواسطة اختيار العبد. و الارادة التكليفية راجعة الى الرّضا بالفعل و محبوبيّته، كما اشار اليه تعالى بقوله: (وَ إن تشكروا يرضه لكم) زمر: 7) و ارادته بهذا المعنى يجوز تخلفها عن المراد. انتهى محل الحاجة.
حال كه معناى اراده معلوم شد، مى خواهيم بدانيم «انّما يريدُ اللَّه» از كدام قبيل است؟ اراده ى تكوينيه است كه به معنى ايجاد عصمت باشد كه تخلّف از آن محال است، و محال است كه غير معصوم باشد؟ و يا آنكه اراده ى تكليفيّه است كه به معناى محبوبيّت و رضا باشد كه ممكن است تخلّف از آن و جايز است كه معصوم نباشند؟ عرض مى كنيم: شكى نيست كه اراده در اينجا، اراده ى تكوينيّه است و محال است كه تخلف شود از مراد خدا كه عصمت اهل بيت (عليهم السلام) باشد، زيرا كه اراده ى تكليفيّه الهى در معصيت نكردن، منحصر به اهل بيت (عليهم السلام) نيست، بلكه از تمام بنى نوع انسان خواسته است كه معصيت نكنند. و اينكه خداوند به كلمه ى «انّما»، كه از ادات حصر است فرموده، معلوم مى شود كه اراده ى تكوينيّه است زيرا كه آن منحصر است به اهل بيت (عليهم السلام) و در ساير بنى نوع آدم نيست، به جهت آنكه مى بينيم معصيت مى كنند. ] اَفينا اَو فى غَيْرِنا نَزَلَتْ؟ قالَ: فيكُمْ.
قالَ (عليه السلام): فَاَخْبِرْنى لَوْ اَنَّ شاهِدَيْنِ مِنَ الْمُسْلمين شَهِدا عَلى فاطِمَةَ بِفاحِشَةٍ ما كُنْتَ صانِعاً؟ قالَ: كُنْتُ اُقيمُ عَلَيْها الْحَدَّكَما اُقيمُ عَلى نِساءِ الْمُسْلِمينَ.
قالَ (عليه السلام): اِذَنْ كُنْتَ عِنْدَاللَّهِ مِنَ الْكافِرينَ. قالَ: وَ لَم؟ قالَ (عليه السلام) لِاَنَّكَ كُنْتَ تَرُدُّ شَهادَةَ اللَّهِ وَ تَقْبَلُ شَهادَةَ غَيْرِه، لِاَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ قَدْ شَهِدَ لَها بِالطَّهارَةِ، فَاِذا رَدَدْتَ شَهادَةَ اللَّهِ وَ قَبِلْتَ شَهادَةَ غَيْرِهُ كُنْتَ عِنْدَاللَّهِ مِنَ الْكافِرينَ.
قالَ: فَبَكَى النّاسُ وَ تَفَرَّقُوا وَ دَمْدَمُوا». [ علل الشرايع: ص 190 باب 151 ح 1، بحار: 29/ 124- 125 ح 26. ] «چون ابابكر منع كرد فاطمه را از فدك و بيرون كرد وكيل آن حضرت را ، حضرت اميرالمؤمنين (عليه السلام) تشريف آوردند به مسجد در حالتى كه ابوبكر نشسته بود و مهاجر و انصار اطرافش بودند، پس حضرت امير (عليه السلام) فرمودند: چرا منع كردى از فاطمه فدكى را كه رسول خدا به او مرحمت فرموده بود و حال آنكه وكيل آن حضرت چند سال است در فدك است؟ يعنى: فدك به تصرف صدّيقه (عليهاالسلام) بوده است.
ابوبكر گفت: فدك مال مسلمانان است، اگر چنانچه حضرت صدّيقه چند شاهد عادل بياورد فدك مال اوست، وگرنه حقى در فدك ندارد.
حضرت امير (عليه السلام) فرمودند: اى ابابكر، حكم مى كنى درباره ى ما به خلافت آنچه درباره ى مسلمانان حكم مى كنى؟!
ابابكر گفت: نه.
حضرت امير (عليه السلام) فرمود: خبر ده مرا اگر چيزى به تصرف مسلمانان باشد و من مدعى بشوم، از كه شاهد مى طلبى؟ ابوبكر گفت: از تو شاهد مى طلبم.
حضرت فرمود: پس اگر در تصرف من چيزى باشد و مسلمانان ادعا در آن بكنند از من شاهد مى طلبى؟ چون كلام به اينجا رسيد، ابوبكر ساكت شد.
پس عمر گفت: فدك مال مسلمانان است و ما مدعى تو نيستيم.
پس حضرت امير (عليه السلام) به ابوبكر فرمود: قرآن مى خوانى (آيا به قرآن اقرار دارى)؟ ابوبكر گفت: بلى.
حضرت امير (عليه السلام) فرمود: خبر ده مرا از فرمايش خداى عزّوجل كه مى فرمايد: (اِنَّما يُريدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ اَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرُكُمْ تَطْهيراً) اى ابابكر! اين آيه در شأن ما نازل شده يا در غير ما؟ ابوبكر گفت: در شأن شما نازل شده است.
حضرت امير به ابوبكر فرمودند: خبر ده مرا اگر دو شاهد از مسلمانان شهادت بدهند بر اينكه فاطمه معصيتى كرده چه به او مى كنى؟ ابوبكر گفت: اقامه ى حدّ بر او مى كنم همچنانكه بر ساير زنان مسلمانان اقامه ى حد مى كنم.
حضرت امير (عليه السلام) فرمودند: اى ابابكر اگر چنين كنى كافرى نزد خدا!
ابوبكر گفت: چرا كافرم؟ حضرت امير فرمودند: به جهت آنكه رد كرده اى شهادت خدا را و قبول كرده اى شهادت غير خدا را، به جهت آنكه خداوند شهادت داده از براى فاطمه به طهارت كه مراد عصمت است، پس وقتى كه ردّ كنى شهادت خدا را و قبول كنى شهادت غير خدا را كافرى نزد خدا.
پس مردم به گريه درآمدند و متفرق شدند و همهمه و گفتگو مى كردند كه حق به جانب حضرت امير و فاطمه است».

نوشتن دیدگاه