قتلهاى مرموز در صدر اول اسلام
ديدگاههاى دو خليفه
تأليف: نجاح الطائى
مترجم: رئوف حق پرست
تلاش براى قتل پيامبر (صلى الله عليه وآله وسلم)
غزوه ى تبوك در سال نهم هجرى اتفاق افتاد، واقدى در كتاب مغازى خود آنرا ذكر كرده مى گويد:
اخبار شام هر روز در اختيار مسلمانان قرار مى گرفت زيرا نبطى هائى كه از آنجا مى آمدند بسيار بودند و روزى يك گروه آمدند و گفتند: كه دولت روم جمعيت فراوانى را در شام گرد هم آورده و هرقل خرجىِ اصحاب خود را به مدت يك سال پرداخته و افراد لُخَم و جُذام و غَسان و عامِلة بهمراهش فرا خوانده شده و حركت كرده اند و مقدمه ى خود را به بلقاء فرستاده در همانجا اردو زده اند و هرقل در حِمص باقى مانده است.
البته واقع چنين نبود و فقط به آنها گفته شده بود چنين بگويند و آنها گفتند و براى مسلمانان دشمنى ترسناكتر از آنان وجود نداشت. بخاطر آنكه (در برخورد با آنها در سفرهاى تجارى) تعداد و تجهيزات و اسبهاى آنها را ديده بودند. رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم)هيچ غزوه اى را انجام نمى داد مگر آنكه آنرا با چيزهائى مخفى مى نمود تا اخبار پراكنده نشوند و معلوم نشود كه چه قصدى دارد. تا آنكه غزوه تبوك پيش آمد و پيامبر (صلى الله عليه وآله وسلم)آنرا در گرماى شديد انجام داد.
جلاس بن سويد گفت: بخدا سوگند اگر محمد راست بگويد ما از خران بدتريم! به خدا سوگند آرزو مى كنم از من بخواهند هر كدام ما صد ضربه شلاق بخوريم و از اينكه قرآنى دراين باره بخاطر حرفهاى شما نازل شود، معاف شويم.
رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) به عمار ياسر فرمود: اين گروه را درياب كه در آتش سوختند، از آنها درباره ى مطالبى كه گفتند سؤال كن و اگر انكار كردند، بگو، آرى چنين و چنان گفتيد.
عمار به طرفشان رفت و به آنان گفت و آنها نزد رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) آمدند تا معذرت خواهى كنند... پس خداوند اين دو آيه را نازل كرد (وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ... كانُوا مُجرِمينَ)(361) يعنى «اگر از آنها بپرسند كه چرا سخريه و استهزا مى كنند پاسخ دهند كه ما به مزاح و شوخى سخن رانديم، اى رسول بگو به آنها، آيا با خدا و آيات خدا و رسول خدا تمسخر مى كنيد، عذر نياوريد كه عذرتان به كلّى پذيرفته نيست كه شما بعد از ايمان كافر شده ايد، اگر از برخى ساده لوحان شما درگذريم گروهى را نيز عذاب خواهيم كرد كه مردمى بسيار زشت كارند».
و چون مسلمانان در گرماى تابستان آن صحرا احتياج به آب پيدا كردند رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) دعا كرد و باران باريد. و اوس بن قيظى منافق گفت: ابرى گذرا بود.(362)
غزوه تبوك در سال نهم هجرى يعنى بعد از پيروزى مسلمانان بر مشركين و تسلطشان بر جزيرة العرب اتفاق افتاد. منافقان دريافتند كه پادشاهى مسلمانان عظمت پيدا كرده و كشورشان پهناور شده است لذا براى قتل پيامبر و تسلط بر خلافت تلاش بسيار نمودند.
در جنگ تبوك آيات بسيارى درباره ى منافقين و كردارشان نازل شد. كه ميتوان به اين آيات اشاره كرد. (وَ قالُوا لا تَنْفِرُوا...)(363) يعنى «و آنها مى گفتند در اين هواى سوزان از وطن خود بيرون نرويد، آنانرا بگو آتش دوزخ بسيار سوزان تر از اين هواست اگر مى فهميدند، اكنون بايد آنها خنده كم و گريه بسيار كنند كه به مجازات سخت اعمال خود خواهند رسيد».
و آيه ى (وَالَّذينَ اتَّخَذُوا مَسْجِداً ضِراراً...)(364)
يعنى «آن مردم منافقى كه مسجدى براى زيان به اسلام برپا كردند و مقصودشان كفر و عناد و تفرقه ى بين مسلمين و مساعدت با دشمنان ديرينه ى خدا و رسول بود و با اين همه، قَسَم هاى مؤكد ياد مى كنند كه ما جز قصد خير و توسعه ى اسلام نداريم خدا گواهى مى دهد كه محققاً دروغ مى گويند».
منزلت على (عليه السلام) نسبت به پيامبر (صلى الله عليه وآله وسلم)همچون
منزلت هارون به موسى است
چون پيامبر (صلى الله عليه وآله وسلم) على (عليه السلام) را جانشين خود بر مدينه نمود على (عليه السلام) به حضرت عرض كرد: آيا مرا بر زنان و كودكان خليفه نمودى؟
حضرت فرمود: آيا راضى نمى شوى نسبت به من بمنزله هارون نسبت به موسى باشى، مگر آنكه پيامبرى بعد از من وجود ندارد.(365)
بعضى از منافقين بيشترين ترس را از رسيدن امام على (عليه السلام) به خلافت پيامبر (صلى الله عليه وآله وسلم)داشتند، زيرا خلافت على (عليه السلام) بمعناى تسلط بنى هاشم بر حكومت و محروم شدن قريش از خلافت بود.
و خلافتِ الهى على (عليه السلام) آنجا بيشتر نمايان شد كه او را در مدينه ى منوره باقى گذاشت تا آنرا حفظ كند و او را همانند هارون (عليه السلام) نسبت به موسى (عليه السلام)توصيف نمود.
دقت كننده ى در حركت منافقان در مى يابد كه بعضى از مسلمانان مشغول جنب و جوش جديدى شدند كه با روشهاى سابقشان متفاوت بود، زيرا با احداث مسجدى اسلامى نمايان مى شد، تا پايگاهى براى هدف گرفتن اسلام محمدى باشد. و براى اولين بار در تاريخ اسلام رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) مسجدى را ويران نمود زيرا براى ضرر رساندن ساخته شده بود. و گروهى ديگر براى به قتل رساندن پيامبر (صلى الله عليه وآله وسلم) قبل از منتقل شدن حكومت به على (عليه السلام) تحرّكاتى انجام دادند.
كسى كه تاريخ سيره را به خوبى درك مى كند در مى يابد كه معارض اصلى بنى هاشم بر سر قدرت فقط قريش بودند، نه انصار. لذا پيامبر (صلى الله عليه وآله وسلم) در مكّه قريش را نفرين كرد و بر انصار نفرين نكرد بلكه بر ايشان دعا نمود. امام على (عليه السلام) نيز بر قريش نفرين نمود و براى انصار دعا كرد.
و در اينجا به اين نتيجه مى رسيم كه حيله گران باهوش قريش كارهائى را انجام دادند كه تا به امروز براى بسيارى از علما و محققين پوشيده مانده است و بيان كننده ى حرص و آز آنان براى كسب قدرت بود.
و از جمله ى آن كارها اينكه:
حديثِ «الْخُلَفاءُ مِنْ بَعْدى إثناعَشَر أوَّلُهُمْ عَلىُّ (عليه السلام) ... يعنى: خلفاى بعد از من دوازده نفر هستند كه اولين آنان على (عليه السلام) است...» را به نفع خود تحريف كردند و حكومت را تا روز قيامت در قبائل قريش قرار دادند. و بدون هيچ سند الهى و عقلى انصار و ديگران را از خلافت دور نمودند.
تلاشى براى كشتن پيامبر (صلى الله عليه وآله وسلم)
از نافع بن جُبير بن مَطعَم نقل شده است كه «رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) منافقينى را كه شبِ عقبه، در تبوك شترش را رم دادند نام نبرد، و آنان دوازده نفر بودند». اما آنها در حديث اين جمله ى خود را اضافه كردند: يك نفر از قريش در آنان نبود و تمامى آنان از انصار يا از هم پيمانانشان بودند!(366)
در قضيه ى سقيفه نيز رجال قريش همان كار را انجام دادند. آنان مراسم دفن پيامبر (صلى الله عليه وآله وسلم) را رها كردند و در سقيفه با ابوبكر بيعت نمودند و به اين هم اكتفا نكرده بلكه تلاش كردند مخالفين خود (انصار) را به كلّى نابود سازند. كه به صورت متهم ساختن انصار به بيعت گرفتن براى سعد بن عبادة در سقيفه و به غصب حكومت از قريش نمايان گرديد.
در حالى كه انصار براى بيعت با سعد در آنجا جمع نشدند و با او بيعت نكردند و اصلا نقشه اى براى اين كار نداشتند، و آن اخبار دروغين فقط هجومى براى از پا درآوردن انصار بود.(367)
آمده است كه: هنگامى كه رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) از تبوك به مدينه باز مى گشت در قسمتى از راه تعدادى از اصحاب او حيله و توطئه كردند تا حضرت را از پرتگاه گردنه پرتاب نمايند. و خواستند راه را براى همين منظور با او طى كنند. رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) از راز آنان خبردار شد و به اصحاب خود فرمود: هر كدام شما بخواهد، از ميان درّه عبور كند زيرا براى شما وسعت بيشترى دارد. و پيامبر (صلى الله عليه وآله وسلم) راه عقبه را در پيش گرفت و مردم از ميان درّه عبور كردند بجز عده اى كه قصد حيله داشتند، آنها آماده شدند و صورتهاى خود را پوشاندند، رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) به حذيفة بن يمان و عمار بن ياسر دستور داد، پس بهمراه او با پاى پياده حركت كردند، و به عمار دستور داد مهار شتر را بگيرد و به حذيفه دستور داد از پشت سر، شتر را براند، در بين راه ناگاه صداى دويدن قوم را از پشت سر شنيدند كه بر آنان حمله كردند. پس رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) خشمگين شد و حذيفه را دستور داد آنان را ببيند و شناسائى نمايد، حضرت با عصاى خود بازگشت و روبروى صورت اسبهاى آنها ايستاد و با عصا آنها را زد و قوم را ديد كه صورتها را بسته اند، آنها چون حذيفه را ديدند وحشت كردند و گمان كردند حيله و نيرنگشان فاش شده است، لذا شتاب گرفتند، و در ميان مردم پراكنده شدند.
و حذيفه برگشت تا به رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) رسيد، چون به او رسيد، حضرت فرمود: حذيفه ناقه را بزن و تو اى عمار حركت كن. پس سرعت گرفتند و از گردنه بيرون رفتند و منتظر رسيدن مردم شدند. آنگاه پيامبر (صلى الله عليه وآله وسلم) فرمود: اى حذيفه كسى از آنان را شناختى؟
گفت: مركبِ فلان و فلان را شناختم و تاريكى شب آنها را فرا گرفته بود و چهره هاى خود را پوشانده بودند.
رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) فرمود: آيا دانستى چه مى كردند و چه مى خواستند؟
گفت: نه اى رسول خدا.
فرمود: آنها فكر كردند همراه من حركت كنند و چون به گردنه رسيدم مرا در آن پرتاب نمايند.
گفت: خوب است موقعى كه مردم آمدند آنها را به هلاكت برسانى.
فرمود: دوست ندارم مردم گفتگو كنند و بگويند محمد اصحاب خود را كشت، سپس همگى آنان را نام برد.(368)
در كتاب ابان بن عثمان بن عفّان، اعمش گفت: آنها دوازده نفر بودند كه هفت نفر آنان از قريش بودند.
و ابوالبخترى گفت: حذيفه گفت:
اگر حديثى را برايتان بگويم سه ثلث شما مرا تكذيب خواهيد كرد.
(ابوالبخترى) گفت: جوانى متوجه شد و گفت: اگر سه ثلث مردم تو را تكذيب كنند چه كسى تو را تصديق مى كند؟
گفت: اصحاب محمد (صلى الله عليه وآله وسلم) از رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) درباره ى خير سؤال مى كردند و من از ايشان درباره ى شر مى پرسيدم.
ابوالبخترى گفت: گفته شد: چرا چنين مى كردى؟
گفت: كسى كه شر را شناسائى كند در خير واقع مى شود.(369)
و حسن بن على (عليه السلام) فرمود: «روزى كه رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) را در عقبه متوقف كردند تا شتر او را رم دهند، دوازده نفر بودند و ابوسفيان از آنها بود.»(370)
ابن عبدالبر اندلسى در كتاب «الاستيعاب» خود مى نويسد: ابوسفيان از زمانى كه اسلام آورد براى منافقان كهف و پناه گاه بود.(371)
همچنين آمده است كه: «در هنگام بازگشت، بين راه و قبل از رسيدن به مدينه دوازده نفر منافق كه هشت نفر آنان از قريش و بقيه از اهل مدينه بودند براى كشتن رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) توطئه نمودند، بدين ترتيب كه شتر حضرت را در گردنه ى ميان مدينه و شام رم بدهند و حضرت را به دره اى كه آنجا بود پرتاب نمايند.
و چون لشكر اسلام به ابتداى آن منطقه (گردنه) رسيدند، رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم)فرمود: هر كدام بخواهد، دره را در پيش بگيرد، زيرا برايتان وسيع تر است پس مردم راه درّه را در پيش گرفتند، لكن رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) راه گردنه را در پيش گرفت حذيفة بن اليمان مهار شتر پيامبر (صلى الله عليه وآله وسلم) را در دست گرفت و عمار ياسر شتر را مى راند، در حال حركت، رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) به پشت سر نگاه كرد، در روشنائى ماه سوارانى را با چهره هاى بسته مشاهده نمود كه نزديك او رسيده اند و ميخواهند شتر او را رم دهند و آهسته با هم صحبت مى كردند، پس رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) غضبناك شد و بر آنان فرياد زد و حذيفه را دستور داد صورت شترانشان را بزند. و رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) با فرياد خود بشدت آنان را وحشت زده كرد و دانستند كه رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم)به حيله و توطئه ى آنان واقف شده است، لذا با شتاب عقبه را ترك كردند و بين مردم متوارى شدند.
حذيفه مى گويد: من آنان را از شترانشان شناختم و براى رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) نام بردم و عرض كردم: خوب است بفرستى آنها را بكشند؟
رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) در جواب با لحنى مملو از مهر و عاطفه فرمود: خداوند مرا امر كرده است از آنان صرف نظر كنم و دوست ندارم مردم بگويند: او مردمى را از قوم و اصحابش به سوى دينش دعوت نمود و آنان او را اجابت كردند و به همراه آنان جنگ كرد تا بر دشمن چيره شد، سپس آنان را كشت، لكن اى حذيفه آنان را رها كن كه خداوند در كمين است».(372)
و مطابق روايتِ حذيفة بن اليمان در ميان آن گروهِ مردان، ابوبكر و عمر و عثمان و طلحه و سعد بن ابىوقاص هم به چشم مى خوردند.(373)
روايت حذيفه درباره ى توطئه كشتن پيامبر (صلى الله عليه وآله وسلم)
حذيفة بن يمان عبسى (صاحب سرِّ پيامبر (صلى الله عليه وآله وسلم) به توصيف عمر)(374) تلاش تعدادى از صحابه را براى قتل پيامبر (صلى الله عليه وآله وسلم) در غزوه ى تبوك ذكر كرد كه مى خواستند او را از گردنه به درّه پرتاب نمايند.
و ابن حزم اندلسى متوفاى سال 135 هجرى حادثه را در كتاب المحلى ذكر كرد و گفت: اما حديث حذيفه بى ارزش است زيرا از طريق وليد بن جميع نقل شده و او فاسد است و به نظر مى رسد از وضع حديث اطلاعى ندارد، زيرا اخبارى روايت كرده است كه در آنها آمده است: ابوبكر و عمر و عثمان و طلحه سعد بن ابىوقاص قصد كشتن پيامبر (صلى الله عليه وآله وسلم)و پرتاب كردن او را از گردنه اى در تبوك داشتند. و اگر اين اخبار صحيح باشد براساس مطالبى كه بيان كرديم بى شك اين گروه از كسانى هستند كه نفاق آنها صحيح و مسلم است. و بعد به توبه پناه بردند و چون حذيفه و ديگران يقين به باطن امر آنها نداشتند، از نماز بر جنازه آنها خوددارى مى كردند.(375)
لكن وليد بن جميع همان وليد بن عبدالله بن جميع است.
در كتاب «ميزان الاعتدال» ذهبى آمده است كه:(376) ابن معين و عجلى، وليد بن جميع را توثيق كرده و احمد و ابوزعه گفته اند: اشكالى ندارد و ابوحاتم گفته است: صالح الحديث است.
در كتاب «الجرح و التعديل» رازى آمده است كه: اسحاق بن منصور از يحيى بن معين نقل مى كند كه گفت: وليد بن جميع موثق است.(377)
ابن حجر عسقلانى در كتاب «الاصابة» او را در ضمن راويان خود ذكر كرده است.(378)
ابن كثير او را در ضمن راويان موثق و مورد اطمينان خود ذكر كرده است.(379)
مسلم او را در صحيح خود در ضمن راويان خود ذكر كرده است.(380) و چون «حاكم» بر حديث حذيفه كه به واسطه وليد بن عبدالله بن جُميع ذكر شده اطلاع پيدا كرد، گفت: «اگر مسلم آنرا در صحيح خود نقل نمى كرد بهتر بود».(381)
بنابرين مطابق نظر مسلم و ذهبى و ابن معين و عجلى و ابى زرعة و ابى حاتم و رازى و ابن حجر، سند اين حديث صحيح است و اين گروه حذيفه يمان و وليد بن جُميع را توثيق مى كنند.
ابن حزم اندلسى قطع و يقين نمود كه حذيفه بر ابوبكر و عمر و عثمان نماز نخواند، زيرا چنين گفت: نه حذيفه و نه غير او بر باطن امر آنان آگاه نبودند، پس، از نماز خواندن بر او خوددارى كرد. و همانطورى كه ذكر كرديم حذيفه صاحب سرِّ پيامبر (صلى الله عليه وآله وسلم) بود، و هنگامى كه يك نفر مى مرد، عمر درباره ى حذيفه سؤال مى كرد. اگر در نماز او حاضر مى شد عمر بر او نماز مى خواند و اگر حذيفه در نماز حاضر نمى شد عمر نيز حاضر نمى گرديد.(382)
ابوهريره مى گويد: «مردى ابوبكر را دشنام داد در حاليكه پيامبر (صلى الله عليه وآله وسلم) نشسته بودند، و پيامبر (صلى الله عليه وآله وسلم) با تعجب و تبسّم نگاه مى كردند».(383)
و ذكر شده است آن كسى كه در زمان عمر و حذيفه مُرد ابوبكر بود. و ابن حزم اندلسى قطع و يقين نمود كه حذيفه بر او نماز نخواند.
سپس ابن عساكر نويسنده ى «تاريخ دمشق» ذكر كرد كه: حذيفه بر فلانى يعنى ابوبكر نماز نخواند.
و عادت مشهور همين بود كه به شيخين يعنى ابوبكر و عمر فلان مى گفتند، ولى با همين حال ابن حزم نام هر دو را به صراحت برد و گفت عمر خود پيش آمد و نماز خواندن بر او را از حذيفه طلب نمود، و چون حذيفه نماز نخواند، پريشان شد و دو چشم او بيرون زد، سپس از حذيفه سؤال كرد: آيا من از همان گروه (يعنى منافقان) هستم؟
پيامبر (صلى الله عليه وآله وسلم) و على (عليه السلام) و عمر تصريح كرده اند كه حذيفه بن اليمان نام منافقان را مى داند، على (عليه السلام) فرمود: او مردى است كه معضلات و مفصّلات را دانست و به نام منافقين علم دارد. اگر از او درباره ى آنها سؤال كنيد در مى يابيد كه به آنها عالم است.(384)
حذيفه كسى را به نام منافقين خبر نداد لكن بر آنان نماز نخواند و مقصود از منافقين در اينجا مجموعه افرادى هستند كه در گردنه به پيامبر (صلى الله عليه وآله وسلم) هجوم آوردند.
حذيفه مى گويد: عمربن الخطاب از كنارم عبور كرد و من در مسجد نشسته بودم، پس گفت: اى حذيفه فلانى يعنى ابوبكر مُرد بيا بر او نماز بخوان.
حذيفه مى گويد: سپس عبور كرد و چون نزديك در مسجد رسيد به من رو كرد و ديد من همچنان نشسته ام، پس دانست. آنگاه به سويم برگشت و گفت: اى حذيفه تو را به خدا آيا من از همان گروه هستم؟
حذيفه مى گويد گفتم: خداوندا نه، و من أحدى را بعد از تو تبرئه نمى كنم.
حذيفه مى گويد: ديدم دو چشم عمر برگشتند.(385) يعنى دانست حذيفه رغبت ندارد بر جنازه ى ابوبكر نماز بخواند.
ابن عساكر روايت كرده است كه: «عبدالرحمن بر ام سلمه داخل شد و ام سلمه گفت: از پيامبر (صلى الله عليه وآله وسلم) شنيدم كه مى فرمود: از اصحاب من كسانى هستند كه بعد از مردنم هرگز مرا نمى بينند، پس عبدالرحمن از نزد او خارج شد در حاليكه بسيار ناراحت بود، تا بر عمر وارد شد و گفت: چيزى را كه مادرت مى گويد بشنو، پس عمر به پا خاست و بر او داخل شد و از او سؤال كرد، سپس گفت: تو را به خدا آيا من از آنها هستم؟
(ام سلمه) گفت: نه ولى بعد از تو احدى را تبرئه نمى كنم. و ظاهراً عمر بشدت از اين موضوع هراسان بود لذا درباره ى آن از حذيفه و ام سلمه سؤال كرد! و ام سلمه و حذيفه در تنگناى شديدى بخاطر سؤال حساس و خطير عمر گرفتار شدند و اين تنگنا و حرج از اين كلام آنها ظاهر شد كه گفتند: هرگز احدى را بعد از تو تبرئه نمى كنيم.
نافع بن جبير بن مطعم مى گويد:
«رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) از نام منافقينى كه در شب عقبه ى تبوك شترش را رم دادند به احدى جز حذيفه خبر نداد و آنان دوازده نفر بودند»(386)
و به حديث ابن عساكر جمله اى اضافه كردند كه در اصل كتاب موجود نيست و آن جمله اينست: از قريش كسى در آنها وجود نداشت و همگى از انصار و هم پيمانان آنها بودند! تا هرگونه شك و ترديد را از قريش دور كنند و بر عهده ى انصار قرار دهند. همانطوريكه در حوادث بسيارى چنين كردند. كه ماجراى سقيفه يكى از همانهاست.
حذيفه گفت: اگر بر ساحل رودى باشم و دست خود را دراز كرده باشم تا مشتى آب بردارم آنگاه به تمام آنچه مى دانم خبرتان مى دادم، هنوز دستم به دهانم نرسيده كشته مى شدم.(387)
يعنى اگر حذيفه خبر از نام منافقين زنده يا مرده مى داد به سرعت كشته مى شد. براى همين نام آنها را نبرد. و براى اشاره به منافق بودن آنها بر جنازه هايشان نماز نخواند.
سپس در اواخر حكومت عثمان و در زمان حكومت على (عليه السلام) خبر از نام آنها برد، پس او را كشتند.
از حذيفه نقل شده است كه گفت: (علم) را از ما بگيريد كه براى شما مورد اطمينان هستيم، سپس از كسانى بگيريد كه از ما مى گيرند. و از كسانى كه بعد از آنها هستند نگيريد. گفتند: چرا؟ گفت: چون آنها حديث شيرين را مى گيرند و تلخ آنرا رها مى كنند، در حاليكه شيرين آن صلاحيت پيدا نمى كند مگر با تلخ آن.(388)
حذيفه مى گويد: رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) مرا به آنچه واقع مى شود تا روز قيامت خبر داد. مگر آنكه من از آن حضرت نپرسيدم چه چيزى موجب خارج شدن اهل مدينه از آنجا مى شود.(389)
از حذيفه نقل شده است كه گفت: چند فرسخ بين شما و بين آنكه شر بر شما نازل شود وجود دارد مگر آنكه سوارى از اينجا سر برآورد و خبر هلاكت عمر را بگويد.(390)
از نزال بن سبره هلالى نقل شده است كه گفت: روزى على بن ابى طالب (عليه السلام) را شاد و مسرور يافتيم، پس گفتيم اى اميرمؤمنان، درباره ى اصحاب خود سخن بگوئيد... (و حديث را ذكر كرد و در ضمن حديث آمده است) گفتيم: درباره ى حذيفه سخن بگوئيد.
فرمود: او مردى است كه معضلات و مفصلات را دانست... و نام منافقين را دانست، اگر از او در اين باره سؤال كنيد در مى يابيد عالم به آن است.(391)
علل بوجود آمدن حادثه ى تبوك
سبب اساسى حادثه ى تبوك سخن پيامبر (صلى الله عليه وآله وسلم) در سال هشتم هجرى در هنگام حج بود كه فرمود: «يا أَيُّهَا النّاس قَدْ تَرَكْتُ فيكُمْ ما إِنْ أَخَذْتُمْ بِه لَنْ تَضِّلُوا: كِتابَ اللّهِ وَ عِتْرَتى أَهْلَ بَيْتى وَ مَنْ كُنْتُ مَوْلاهُ فَهذا عَلىٌّ مَولاهُ» يعنى اى مردم بين شما چيزى را به يادگار گذاشتم كه اگر بدان تمسك كنيد هرگز گمراه نمى شويد: كتاب خدا و عترت من يعنى اهل بيت من و هركس من مولاى او هستم اين على مولاى اوست.(392)
ترمذى اين حديث را يك بار از جابربن عبدالله انصارى و بار ديگر از زيد بن ارقم نقل كرده است. همانطوريكه حديث را ابن سعد و احمد بن حنبل هم ذكر كرده اند.
و حادثه ى دومى كه منجر به حادثه ى تبوك شد اين سخن رسول خدا محمد (صلى الله عليه وآله وسلم)به على (عليه السلام) در هنگام جانشين نمودن او بر مدينه بود كه فرمود: آيا راضى نمى شوى، اى على كه نسبت تو به من، مانند منزلت هارون نسبت به موسى باشد، مگر آنكه پيامبرى بعد از من وجود ندارد.(393) و اين حديث، نص آشكار بر خلافت است كه هيچ شبهه و شكى در آن نيست. و ما در همين كتاب دلائلى از زبان عمر آورده ايم كه ولايت على بن ابى طالب (عليه السلام) را اثبات مى نمايد.
و با وصيت پيامبر (صلى الله عليه وآله وسلم) براى خلافت على (عليه السلام)، معظم رجال قريش كه تلاش براى قبضه نمودن قدرت و تقسيم آن بين قبايل قريش را داشتند، مخالفت كردند.
آيا ابوموسى اشعرى از منافقين بود؟
حذيفة بن اليمان ذكر كرد كه ابوموسى اشعرى از منافقان بود، و عالم اندلسى، ابن عبدالبر در كتاب استيعاب نوشت: «در آن كلامى درباره ى او از حذيفه روايت شده است كه نپسنديدم آنرا ذكر كنم، و خدا او را مى آمرزد.»(394)
روايت شده است كه از عمار درباره ى ابوموسى اشعرى سؤال شد، گفت: از حذيفه درباره ى او سخنى عظيم شنيدم، شنيدم مى گويد: او دارنده بُرنس سياه است، سپس روى درهم كشيد كه از او دانستم كه در شب عقبه در ميان آن گروه بوده است.(395)
ابن عُدى در «الكامل» و ابن عساكر در التاريخ براساس نقل منتخب كنزالعمال بنحو مستند از ابن نجاء حكيم نقل كرده است كه گفت: به همراه عمار نشسته بودم، پس ابوموسى اشعرى آمد و گفت: مرا با تو چه كار است؟ آيا برادر تو نيستم؟
عمار گفت: نمى دانم، اما در شب حادثه ى كوه (عقبه ى تبوك) شنيدم رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم)تو را لعنت مى كند. گفت: او برايم استغفار كرد، عمار گفت: من شاهد لعن بودم و شاهد استغفار نبودم.(396)
عبدالله بن عمر به ابى بردة فرزند ابوموسى اشعرى گفت: پدر تو از پدر من بهتر بود.(397)
در حالى كه حذيفه و اشتر درباره ى ابوموسى اشعرى گفته اند: «او از منافقان است.»(398) «و او از شركت كنندگان در توطئه كشتن رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) در عقبه بود.»(399)
شقيق مى گويد: با حذيفه نشسته بوديم، پس عبدالله (بن عباس) و ابوموسى اشعرى وارد مسجد شدند، (حذيفه) گفت: يكى از اين دو منافق است، سپس گفت: شبيه ترين مردم از نظر راه رفتن و حركات و سكنات به رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم)عبدالله (بن عباس) است.(400)
عقيل بن ابى طالب درباره ى او گفت: او ابن المراقه يعنى ولد زنا است.(401) در همين حال جرير بن عبدالحميد ضبى از اعمش از شقيق ابى وائل نقل مى كند كه گفت: حذيفه بن يمان گفت: بخدا قسم در اصحاب رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) احدى داناتر از من به منافقين نيست.. و من شهادت مى دهم ابوموسى اشعرى منافق است.(402)
بنابراين از جمله ى مهاجمان به رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) در عقبه، ابوبكر و عمر و عثمان و طلحه و سعد بن ابى وقاص و ابوسفيان و ابوموسى اشعرى هستند.
و نويسنده ى كتابِ منتخب التواريخ به اين گروه، ابن عوف و ابن الجراح و معاويه و ابن العاص و مغيره و اوس بن حدثان و ابوهريره و ابوطلحه انصارى را اضافه كرد.(403)
كشته شدن طالب بن ابى طالب در سال دوم هجرى
قريش، بنى هاشم، يعنى عباس و عقيل و نوفل بن الحارث و طالب بن ابى طالب را با قهر و غلبه به جنگ بدر فرستادند و بنى هاشم خواستند بازگردند، پس ابوجهل بر آنها سخت گرفت و گفت: اين گروه از ما جدا نمى شوند تا بازگرديم.(404)
طالب خواست با بنى زهره بازگردد، پس مشاجره اى بين او و قريشيان درگرفت و گفتند: بخدا دانستيم كه ميل و رغبت شما با محمد (صلى الله عليه وآله وسلم) است. و طالب با همان افراد به مكه رجوع كرد... لكن نه در بين كشته ها و نه در بين اسرى و نه در بين كسانى كه به مكه بازگشته بودند يافت نشد، بنابراين او مفقودالاثر بود.(405)
طالب در اشعارى چنين مى گويد:
يارَبِّ إِمّا يَغْزُوَنَّ طالِبٌ *** فى مَنْقَب مِنْ هذِه الْمَناقِب
فَلْيَكُنِ الْمَسْلُوبُ غَيْرَ السّالِبِ *** وَلْيَكُنِ الْمَغْلُوبُ غَيْرَالْغالِبِ
يعنى پروردگارا يا طالب در يكى از اين مناقب جنگ كند و بايد سلب شده غير از سالب باشد و مغلوب غير از غالب باشد...
و ظاهر امر نشان از اسلام طالب دارد. او مى گويد:
وَ خَيْرُ بَنى هاشِم اَحْمدُ *** رَسُولُ اِلا لهِ إلى الْعالَمِ
يعنى بهترين بنى هاشم احمد (صلى الله عليه وآله وسلم) فرستاده خدا براى جهان است.(406)
و قريش مى گفت از دشمنان خود احدى را پشت سر خود رها نكنيد.(407)
و چون قريش اصرار داشت دشمنان خود، از بنى هاشم در جنگ حاضر باشند، به او اجازه نداد پشت جبهه بماند، پس براى طالب بن ابى طالب كه به پشت جبهه باز مى گشت حيله كردند و او را كشتند.
و براى آنكه غدر و حيله ى آنان ثابت نشود و قاتل او شناخته نگردد ادعا كردند جن ها او را ربوده اند.(408)
و هرگاه قريش فردى را به حيله از پاى در مى آوردند و از عشيره او بيمناك مى شدند آن ادعاى پوچ را مى آوردند.
هنگامى كه محمد بن مسلمة (مأمور مخصوص عمر) سعد بن عباده را در شام كشت، دولت ادعا كرد اجنه او را كشته اند! و عايشه آنرا شايع كرد، آنها از زبان اجنه شعرى را به نظم درآوردند كه: ما سيد خزرج سعد بن عباده را كشتيم، و او را دو تير زديم و در زدن قلب او خطا نكرديم.(409)
و از اشخاصى كه به نيرنگ و فريب بين مكه و مدينه كشته شدند عبدالرحمن بن ابى بكر است.(410) و اين سه نفر كسانى بودند كه بواسطه ى حزب قريش به قتل رسيدند.
چه كسى ابوبكر و پسر او را با زهر كشت؟
ابواليقظان به نقل از سلام بن ابى مطيع ذكر كرد كه: ابوبكر مسموم شد و در آخر روز دوشنبه مُرد. و همان دستى كه ابوبكر را به قتل رساند پسر او را بعد از آن، به قتل رسانيد.
براى شناخت قاتل در جنايات، تحقيق كنندگان از نظريه ى «جستجو از اولين سودبرنده از قتل قربانى» پيروى مى كنند. و ظاهر امر نشان مى دهد كه اولين سودبرنده از مردن او (ابوبكر) عمر بن الخطاب بود زيرا به جاى او نشست! و درباره ى سطح علاقه آنها، عبدالله بن عمر گفت: آندو با هم اختلاف پيدا كردند.(411)
نصوص و روايات هم اختلاف آندو را تأييد مى كند، زيرا عمر گفت: او مخالفتر است و او از تمام قريش حسودتر است.
و عمر به فرزندش گفت: آيا غافل از مقدم شدن احمقِ پستِ بنى تيم و ظلم او بر من هستى!؟(412)
ما نمى گوئيم كه قاتل، عمر بن الخطاب است، بلكه نصوص و روايات را مطرح مى كنيم تا خواننده به نتيجه برسد.
عمر گفت: از دست حقير بنى تيم حسرت و تأسف مى خورم، به ظلم از من پيش افتاد و آنرا از روى گناه به من تحويل داد و گفت: آن (خلافت) را به من تحويل نداد مگر بعد از آنكه از آن مأيوس شد.
عمر همچنين گفت: بخدا سوگند اگر زيد بن الخطاب را اطاعت مى كردم اصلا (ابوبكر) شيرينى آن (خلافت) را نمى چشيد.(413) و ظاهر امر آنست كه نزاع بين آندو بسيار شديد بود، لذا عمر ابوبكر را تهديد كرد و گفت: آگاه باش، بخدا سوگند يا دست بر مى دارى، يا سخن بليغى درباره ى خودم و خودت مى گويم كه سواران به هرجا بروند آنرا با خود ببرند.(414) و عمر گفت: بيعت ابوبكر اشتباه بود.(415)
دومين نفرى كه از قتل ابوبكر سود مى برد عثمان بن عفان اموى بود كه بعد از عمر قدرت را بدست گرفت.
عمر با تعيين واليان و حكام ديگرى از بنى اميه چون سعيد بن العاص و وليد بن عقبة بن ابى معيط امتيازات آنها را افزود. و همانطورى كه ذكر شد امتيازات ام حبيبه دختر ابوسفيان را زياد كرد و منزلت و مقام ابوسفيان و معاويه را در عطاى حقوق به مقام و منزلت مقاتلين مهاجر بدر بالا برد و آنها را بر تمام انصار برترى داد.(416)
معاويه ى اموى، عبدالرحمن بن ابى بكر را نيز در شرايط مبهم و نامعلومى به قتل رساند تا از تبعات ريختن خون او در امان باشد لكن دلائل كشتن عبدالرحمن آشكار بودند.(417)
و از امور قطعى، شركت بنى اميه در پيش بردن نقشه ى قتل ابوبكر است تا ابوبكر اولين نفرى باشد كه با زهر بنى اميه قربانى شده باشد و بعد از او ابن عوف و عبدالرحمن بن ابى بكر و حسن بن على (عليه السلام) و عبدالرحمن بن خالد بن وليد و سعد بن ابىوقاص و مالك اشتر و معاويه ى دوم و عبدالرحمن بن عمر و عمر بن عبدالعزيز و دهها نفر ديگر، در زير سايه ى نظريه ى معاويه كه مى گفت: خداوند را لشكريانى از عسل است (چون امويان سم را در عسل قرار مى دادند) به قتل رسيدند.(418) و چيزى كه در وصيت ابوبكر براى عمر جلب توجه مى كند آنست كه وصيت به خط عثمان بود و به خط ابوبكر نبود. و عثمان تنها شخصى بود كه در هنگام وصيت كردن ابوبكر در حال مردنش، حضور داشت.(419) كه اين مطلب مخالفت با عرف گذشتگان و عرف سياسى است كه اهل و دوستان و وزرا و خواص در هنگام وصيت، همگى حاضر مى شوند مخصوصاً اگر محتضر خليفه ى مسلمانان باشد.
طبرى در تاريخ خود حادثه ى قتل ابوبكر را ذكر كرده مى گويد: «ابوزيد به نقل از على بن محمد با اسناد او كه قبلا ذكر شد خبرم داد كه: ابوبكر در حالى از دنيا رفت كه شصت و سه سال عمر داشت در ماه جمادى الثانيه روز دوشنبه هشت روز مانده به آخر ماه، و گفته اند سبب وفات او آنست كه يهوديان او را با برنج مسموم كردند و گفته مى شود با جذيذه او را مسموم نمودند. حارث بن كلده با او غذا خورد سپس از خوردن دست كشيد و به ابوبكر گفت: غذاى آلوده به سم يك ساله خوردى، و بعد از يك سال مرد، و پانزده روز بيمار شد و به او گفته شد خوب است دنبال طبيب بفرستى. گفت: مرا معاينه كرده است. گفتند: چه گفت؟ گفت: هر چه بخواهم انجام دهم، (ابوجعفر) گفت: عتاب بن اُسيد در مكه در همان روزى كه ابوبكر مرد، از دنيا رفت.(420) (و حارث بن كلده بن عمرو ثقفى طبيب عرب نيز از دنيا رفت).(421)
ليث بن سعد از زهرى نقل مى كند كه گفت: طعامى به ابوبكر اهدا شد و نزد او حارث بن كلده بود، و از آن غذا خوردند; پس حارث گفت: ما سم يك ساله خورديم، و من و تو تا سر سال حتماً مى ميريم! و هر دو، در يك روز و بعد از گذشتن يك سال از دنيا رفتند.(422)
مؤلف مى گويد: دوست دارم بگويم ابوسفيان كه متخصص در آدم كشى بود و مردى را براى كشتن پيامبر (صلى الله عليه وآله وسلم) فرستاده بود.(423) در مدينه و در كنار عمر و عثمان بسر مى برد.
معاويه هم در مدينه بسر مى برد و او دارنده ى اين نظريه ى مشهور است كه مى گويد: «خداوند لشكريانى از عسل دارد».(424)
بخاطر اقتضاى مصالح سياسى عمر دفن رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) را تا دو روز دوشنبه و سه شنبه به تأخير انداخت و بعضى گفته اند سه روز به تأخير انداخت.(425)
اما مصلحت سياسى اقتضا كرد كه عمر همان شب كه ابوبكر مُرد (شب سه شنبه)، قبل از آنكه مردم بيدار شوند او را دفن نمايند. لذا مردم در مراسم دفن او شركت نكردند.(426)
و اگر اين امور را ملاحظه كنيم و با حالت دشمنى و نزاع بين ابوبكر و عمر و رغبت ابوبكر در عزل او از خلافت جمع نمائيم قضيه واضح تر مى شود، زيرا ابوبكر گفته است: براى او (عمر) بهتر است چيزى از امور شما را بعهده نگيرد.(427)
وصيت ابوبكر به خلافت عمر جعلى بود
چيزى كه شك هر انسانى را بر مى انگيزد آنست كه عثمان بن عفان كه ادعا كرد خودش وصيت ابوبكر را (در جانشين كردن عمر) به تنهائى (و بدون هيچ شاهدى) نوشته است همان كسى بود كه وصيت را بر مردم خواند و چنانچه غيرعثمان بعد از عمر به خلافت مى رسيد مسلماً شك مردم به جوش مى آمد! حال كه عثمان بعد از عمر بن الخطاب و با امر او به خلافت رسيد، چه بايد گفت؟ و چيزى كه اين امر را بيشتر گرفتار شك و ترديد مى كند، اين سخن عثمان بود كه در هنگام خواندن وصيّت ابوبكر، در مقابل مردم آنرا بيان كرد: «اين وصيت ابوبكر است، اگر قبول مى كنيد آنرا مى خوانيم و اگر قبول نكنيد باز مى گردانيم!»(428)
و اين شاهدى بر تصديق نكردن و انكار وصيت ابوبكر توسط مردم است كه به خط عثمان و بدون هيچ شاهدى نوشته شده بود.
كيفيت قتل اصحاب ابوبكر
مجموعه ياران ابوبكر و عمر كه در حوادث سقيفه و بعد از آن، آنها را كمك كردند بسيار بودند و طبيعى است كه اين مجموعه از جهت انسجام با ابوبكر و عمر به دو گروه و حزب تقسيم شوند. مجموعه ى ابوبكر در افرادى چون خالد بن وليد و ابوعبيده ى جرّاح و عتاب بن اسيد و مثنى بن حارثه ى شيبانى و معاذ بن جبل و بلال و انس بن مالك و شرحبيل بن حسنه نمايان مى شدند. كه سوءرابطه ى اين افراد با عمر بن الخطاب ثابت شده است و از طرفى امويان هم به سه حزب تقسيم مى شدند. عده اى از آنها مثل محمد بن ابى حذيفه و خالد و عمرو و ابان فرزندان سعيد بن العاص، على بن ابى طالب (عليه السلام)را يارى مى كردند، و عده اى مانند عتاب بن اسيد اموى (والى مكه از طرف ابوبكر) فقط ابوبكر را يارى مى كردند و گروهى نيز از حزب عمر بودند كه آنها عبارت از، عثمان بن عفان و معاويه و عتبه و ابوسفيان و وليد بن عقبه و سعيد بن العاص بودند.
و ثابت شد كه ابوبكر و همراه او عتاب بن اسيد از آن غذاى مسموم خوردند و به هلاكت رسيدند. و خط اموى سعى كردند در آن حادثه ى هولناكِ مسموم كردنِ آن سه نفر، بعضى از حقايق را تغيير دهند، لذا ذكر كردند كه عتاب بن اسيد تا سال بيست و دو زنده بود. لكن ابن حجر عسقلانى اين مطلب را رد نمود و گفت: محمد بن اسماعيل از نقل كنندگان اين روايت است و او همان ابن حذافه ى سهمى است كه روايت او را ضعيف مى شمارند.(429)
و ظاهر امر نشان مى دهد كه كشندگان ابوبكر، عتاب بن اسيد را هم كشتند. و عمر بخاطر حوادث قتل مالك بن نويره و اصحاب او و زناى با همسرش توسط خالد، خواستار قتل او شد، اما ابوبكر به رغم شنيع بودن عمل خالد موافقت نكرد. و اولين عمل عمر بعد از رسيدنش به قدرت در عزل خالد بن وليد نمايان شد. سپس او را در حِمص در سال بيست و يك هجرى به قتل رساند.(430)
خالد سخت ترين دشمنان عمر و دارنده ى بزرگترين لشكر در عراق بود.
و فرمانده ى نظامى دوم در عراق شرحبيل بن حسنه بود كه به حبشه مهاجرت كرد و از سابقين در اسلام بوده و از فرماندهان فتح عراق بشمار مى آمد.
ابوبكر او را فرمانده ى لشكرى از لشكرهاى عراق قرار داد و بر او اعتماد نمود لكن عمر بن الخطاب (در هنگام رفتن به جبايه) شرحبيل بن حسنه را بركنار نمود، و سربازان او را دستور داد تا بر امراى سه گانه ديگر پراكنده شوند. شرحبيل بن حسنه به عمر گفت: اى اميرمؤمنان، آيا ناتوان شده ام يا خيانت كرده ام؟
گفت: عاجز نشدى و خيانت نكردى.
گفت: پس براى چه مرا عزل كردى؟
گفت: نمى خواستم تو را امير نمايم در حاليكه با كفايت تر از تو را مى يابم.
گفت: اى اميرمؤمنان در بين مردم (از ناتوانى و خيانت) مرا تبرئه كن و معذور بدار.
گفت: اين كار را انجام خواهم داد. و چنانچه مطلبى خلاف آن مى دانستم چنين نمى كردم، آنگاه ايستاد و او را معذور كرد و تبرئه نمود.(431)
اما شرحبيل چنان نبود كه عمر مى گفت، زيرا او تمامى اردن مگر طبريه را كه اهلش با او مصالحه كردند، با جنگ فتح نمود.(432)
بنابراين او از سابقين و از مجاهدين و از فرماندهان مدبّر بود ولى به رغم اينها عمر او را از مسئوليت كنار كشيد.
و هنگامى كه عمرو بن العاص را به جاى او گذاشت، شرحبيل گفت: عمرو بن العاص دروغ مى گويد، من با رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) مصاحب شدم در حالى كه عمرو از شترِ خاندان خود گمراه تر بود.(433)
پس از آن عمر، فرمانده ى سوم لشكر عراق را كه از خط ابوبكر به شمار مى رفت عزل نمود و او همان منثى بن حارثه شيبانى بود. كه او را عمر عزل كرد و به جاى او ابوعبيد ثقفى را نصب كرد.(434)
و اين سه فرمانده ى مشهور، در دوران خلافت عمر بن الخطاب به قتل رسيدند. زيرا مثنى در جنگ جسر با ايران مجروح شد و بعد از آن به هلاكت رسيد. و خالد بن وليد و شرحبيل بن حسنه براى فرار از عمر به ابوعبيدة بن الجراح والى شام پناهنده شدند و در آنجا معاذ بن جبل و بلال بسر مى بردند كه مجموعه اى را بر ضد عمر تشكيل مى دادند.
عمر معاويه را به رياست بر ابن الجراح گماشت!(435) و بعد از آن ابن جراح و معاذ و شرحبيل و بلال همزمان با هم از دنيا رفتند! و دولت ادعا كرد كه بلال و جماعت او به نفرين عمر هلاك شدند! خالد در سال 21 هجرى در شرايط مشكوك و مبهمى از دنيا رفت.
عمر، انس بن مالك والى ابوبكر بر بحرين را عزل كرد.(436) و ابوهريره را به جاى او گماشت، و انس موالى و طرفدار ابوبكر باقى ماند.
ابوقحافه بعد از ابوبكر شش ماه و چند روز زنده ماند و در محرم سال دهم در مكه از دنيا رفت.(437)
در حاليكه خاندان ابوبكر از دارندگان عمر طولانى به شمار مى روند و اگر ابوبكر را نمى كشتند مسلماً بيشتر زندگى مى كرد، لكن او را كشتند و فرزندان او را نيز كشتند!
مجموع اين حوادث ثابت مى كنند كه عزل و قتل اين گروه از يك جهت و با يك فرمان تحقق يافته و از طرف كسى بوده است كه از اين حالت سود مى برد.
چرا ابوبكر شبانه دفن شد؟
بعد از كشته شدن ابوبكر و دو مصاحب او با زهر، ابوبكر شبانه دفن شد زيرا در خبر آمده است كه: وفات او شب سه شنبه اتفاق افتاد و دفن او در شب سه شنبه پيش از بيدار شدن مردم واقع شد.(438)
برنامه ى دفن سريع و شبانه ى ابوبكر در همان شب وفات موجب شد مسلمانان در مراسم دفن او حاضر نشوند، و آخرين ديدار را با جنازه اش نداشته باشند، و صورتش را نبينند!
و همين سرعت فوق العاده در دفن ابوبكر و استفاده از پرده شب و خواب مردم ثابت مى كند كه برنامه ى قتل ابوبكر و دو مصاحب او سياسى بوده و از طرف افراد بانفوذ در قدرت و حكومت طراحى شده است، و چنانچه يهود او را به قتل رسانده بودند، مسلماً دولت از حضور مردم در دفن هراسان نمى شدند.
چرا عمر مجلس نوحه گرى بر ابوبكر را منع كرد؟
بعد از مرگ ابوبكر با زهر، عايشه و ام فروه دختر ابوقحافه مجلس عزا بپا كردند. اما عمر بر آن مجلس هجوم برد و بدون اجازه گرفتن مردان را بر آن داخل كرد و ام فروه را با تازيانه ى خود چنان زد كه منجر به از هم پاشيدن آن مجلس شد.(439) بنابراين حوادث به اين ترتيب صورت گرفتند: كشتن او با زهر، كشتن و عزل اصحاب او، و كشتن طبيب او، و دفن شبانه ى او، و منع مجلس نوحه گرى و عزادارى بر او.
ماهيت روابط خاندان ابوبكر با عمر و عثمان
روابط خانواده ى ابوبكر با عمر و عثمان بعد از حادثه ى قتل ابوبكر بد شد. و رابطه ى عبدالرحمن بن ابى بكر با آندو چنان تيره گرديد كه عمر او را به «دويبه ى سوء» يعنى حشره بد توصيف كرد.(440) و او را در دستگاه دولت استخدام نكردند. عمر و عثمان درخواست هاى او را اجابت نكردند. و عمر ام فروه را با تازيانه خود زد! و ام كلثوم دختر ابوبكر ازدواج با عمر بن الخطاب را در دوره ى خلافتش رد كرد، و با طلحة بن عبيدالله ازدواج كرد.(441) و عبدالرحمان و عايشه و محمد (فرزندان ابوبكر) و طلحه (پسر عموى او) بر عثمان شورش كردند و او را به هلاكت رساندند. و عمر با همسر سابق عبدالله بن ابى بكر بدون رضايت آن زن ازدواج كرد و مطلب عجيب آنست كه عايشه فقط با عمر رابطه ى عالى داشت!
ابن سعد به اين سؤال پاسخ داده مى گويد: آنها در مورد چگونگى مردن ابوبكر به عايشه دروغ گفتند.(442)
عمر عايشه را كمك كرد تا چيزهائى را كه در زمان پدرش نمى توانست بدست آورد، تحصيل نمايد. زيرا در عطاى حقوق او را بر تمام مردان و زنان مسلمان برترى، و به او مقام و منصب فتوى داد. لكن بعد از مردن عمر بن الخطاب روابط عايشه و حفصه بد شد. و قطع رابطه و جدائى تا زمان مردن حفصه استمرار داشت.(443)
ما در موضوعات سابق تيره شدن روابط ابوبكر و عمر را بيان كرديم و گفتيم كه عمر موجبات اين تيرگى روابط را بيان نمود و در رأس همه آنها اعتقاد عمر به مقدم شدن ابوبكر بر او از روى ستم، و ظلم ابوبكر بر او بود، زيرا به فرزند خود عبدالله گفت: آيا از جلو افتادن احقِ پستِ بنى تيم بر من و از ظلم او بر من غافل هستى!؟(444)
همچنين گفت: از دست حقير بنى تيم حسرت و تأسف مى خورم، به ظلم بر من پيش افتاد و آنرا در حالى به من تحويل داد كه گنه كار بود.(445) و عمر بيان كرد كه از ابوبكر خواسته بود تا از منصب خود به نفع او استعفا دهد. و ابوبكر گفت: چند روزى ديگر در اختيار تو خواهد گرديد.(446)
و چون ابوبكر از وصيّت شفاهى خود به نفع عمر پرده برداشت، بخاطر اتّصاف عمر به خشونت و بى رحمى، بعضى از اصحاب اعتراض كردند. لكن عمر به اين وصيت اكتفا نكرد بلكه از ابوبكر درخواست كرد تا از منصب خود استعفا دهد و گفت: گمان كردم جمعه اى بر او نمى گذرد مگر آنكه خلافت را به من باز مى گرداند، اما تغافل كرد، بخدا سوگند بعد از آن حتى با يك كلمه مرا ياد نكرد تا آنكه به هلاكت رسيد.
عمر همچنين گفت: آن چنان خلافت را به چنگ و دندان گرفت تا مردن او نزديك شد و از آن مأيوس گرديد.(447) ابوبكر مدتى طولانى حكومت نكرد، لكن صبر عمر به پايان رسيده بود، ظاهر امر هم نشان مى دهد كه امويان از طولانى شدن مدت حكومت ابوبكر و از مردن عثمان بن عفان قبل از رسيدنش به قدرت كه مساوى با نابود شدن بهره ى امويان در خلافت بود، بيم ناك شدند. زيرا كسى كه از آنها باقى مى ماند از آزادشدگان بود. و افراد با سابقه ى آنها در اسلام خالد و ابان، دو فرزند سعيد بن العاص و عثمان بن عفان و ابوحذيفة بن عقبة (كه سابقاً به قتل رسيد)، بودند.
خالد و ابان مخالف حزب قريش و خاندان ابوسفيان و يارى كننده ى خلافت على بن ابى طالب (عليه السلام) بودند و در جنگ اجنادين به مقام رفيع شهادت رسيدند.
قطع رابطه ى عايشه با بنى اميه از زمان معاويه شروع شد. و با قتل محمد بن ابى بكر بدست معاويه و ابن العاص آغاز گرديد و پس از آن در قنوت خود بعد از نماز آندو را نفرين مى كرد.(448) و معاويه همچون عمر او را با دادن عطاياى فراوان راضى نمود، سپس او را با كشتن عبدالرحمن بن ابى بكر به خشم آورد و چون بر امويان شورش كرد، معاويه او را در همان سالِ كشتن برادرش به قتل رسانيد.
چه كسى طبيب ابوبكر را به قتل رساند؟
حكومت ها وسائل مختلف را براى تحقق اهداف و مخفى نمودن اعمال خود استخدام مى كنند. و طبيب بى ترديد بهترين وسيله براى كشتن قربانيان و از طرفى بهترين شاهد براى كشف جرائم بشمار مى رود. لذا اطباء هم از جهت اولياى قربانيان و هم از جهت حكومتها در معرض قتل واقع مى شوند.
اولياى عبدالرحمن بن خالد بن وليد، ابن أثال، طبيب نصرانى را به قتل رساندند چون به دستور معاويه عبدالرحمن را كشته بود.(449)
و سلطان عبدالحميد عثمانى، سيد جمال الدين اسدآبادى را بدست طبيبى كه برايش فرستاد به قتل رساند.
و طبيب نصرانى در زمان هارون الرشيد با مشاهده ى چهره ى مباركِ امام كاظم، موسى بن جعفر (عليه السلام)، بعد از شهادت، به قتل رساندن او را با سم كشف نمود. و بعد از آنكه ابوبكر سم خورد و بيمار شد او را به طبيب مشهور عرب حارث بن كلده نشان دادند، زيرا از ابوبكر سؤال كردند: خوب است دنبال طبيب بفرستى، (ابوبكر) گفت: مرا معاينه كرد، گفتند: چه گفت؟ گفت: هر كار بخواهم بكنم.
و ابن كلده به ابوبكر گفت: «غذائى آلوده به زهر يك ساله خوردى.» و بعد از شهادت دادن ابن كلده ى طبيب به اين مطلب، باز هم او را زهر خوراندند، پس مُرد و از طرف او راحت شدند.(450)
سپس دولت، ابوبكر را شبانه قبل از بيدار شدن مردم دفن كردند و وصيت او به خط عثمان نوشته شد.
و طبيب درباره ى امام حسن (عليه السلام) قبل از شهادتش چنين گفت: «او مردى است كه سم احشا و امعاى او را قطعه قطعه كرده است».(451)
چه كسى ابولؤلؤ را به قتل عمر وادار كرد؟
ظلم مغيره يا امويان يا يهود؟
در حديث شريف آمده است كه: فرزند آدم نمى ميرد مگر آنكه جايگاه خود را در بهشت يا آتش ببيند.
هنگامى كه عمر كشته شد دولت اسلامى گسترده بود و عمر در ايام حكومت خود تمايل نداشت كافران وارد مدينه شوند، زيرا ابن سعد از ابن شهاب نقل مى كند كه گفت: عمر اجازه نمى داد اسيرى كه به سن بلوغ رسيده به مدينه وارد شود، تا آنكه مغيرة بن شعبه كه والى كوفه بود براى او نوشت و غلامى را ذكر كرد كه چندين صنعت دارد، و از اذن خواست تا به مدينه واردش كند و گفت:
اعمال بسيارى بلد است كه در آنها براى مردم منفعت است. او آهنگر، نقاش و نجار است. پس عمر برايش نوشت و اذن داد تا او را به مدينه بفرستد. پس مغيره ماليات او را صد درهم قرار داد، لذا آن غلام نزد عمر آمد و از سنگينى ماليات شكايت كرد.
عمر گفت: چه كارى را خوب بلدى انجام دهى؟ او اعمالى را كه بلد بود ذكر كرد.
عمر به او گفت: ماليات تو نسبت به اصل كارت زياد نيست.
پس با خشم دور شد و خود را ملامت مى كرد، عمر چند شب باقى ماند تا آنكه غلام از كنارش عبور كرد، پس او را صدا زد و گفت: آيا نشنيده ام كه مى گوئى اگر بخواهم آسيائى مى سازم كه با باد كار مى كند؟
در حاليكه با عمر گروهى بودند، غلام رو به او كرد و با خشم و ترشروئى گفت: براى تو آسيائى درست مى كنم كه مردم درباره اش سخن بگويند. و چون غلام دور شد، عمر رو به جماعت كرد و گفت: اين عبد مرا براى همين زودى ها تهديد كرد.
پس چند شب گذشت، سپس ابولؤلؤ خنجرى دو سر كه دسته اى در وسط داشت با خود حمل كرد و در تاريكى سحر در يكى از گوشه هاى مسجد مخفى شد و همانجا ماند تا عمر براى بيدار كردن مردم براى نماز صبح به مسجد آمد و عمر هميشه اين كار را مى كرد. و چون عمر نزديك شد بر او جهيد و سه ضربه به او زد كه يكى از آنها به نافش اصابت كرد و صفاق او را پاره كرد و همان ضربه او را كشت. سپس به طرف اهل مسجد رو آورد و به كسانى كه نزد او بودند چاقو زد تا آنكه بجز عمر دوازده نفر را مجروح كرد و سپس با همان خنجر خودكشى كرد.(452)
هنگامى كه عمر خونريزى پيدا كرد و مردم اطراف او را گرفتند گفت: به عبدالرحمن بن عوف بگوئيد با مردم نماز بخواند سپس خونريزى بر او غلبه كرد و بيهوش شد.
در روايت ابن اثير آمده است كه: بعد از آنكه عمر مجروح شد گفت: اى ابن عباس ببين چه كسى مرا كشت؟ او ساعتى جستجو كرد سپس به مسجد آمد و گفت: غلام مغيرة بن شعبه بود.
گفت: همان استاد صنعتگر؟ گفت: آرى. گفت: خدا او را بكشد! برايش امر به خير و معروف كردم، الحمدالله كه مردن مرا بدست مردى كه مدّعى اسلام است قرار نداد.
و ابولؤلؤ برده ى مغيرة بن شعبه بود و آسياب مى ساخت، مغيره روزانه چهار درهم از او ماليات مى گرفت، ابولؤلؤ عمر را ملاقات كرد و گفت: اى اميرمؤمنان، مغيره ماليات مرا سنگين كرده است با او صحبت كن آنرا سبك كند.
عمر گفت: از خدا بترس و به مولاى خود احسان كن.
و گفته اند كه عمر به ابولؤلؤ گفت: نمى خواهى آسيائى براى ما بسازى؟
گفت: آرى، آسيائى برايت مى سازم كه اهل شهرها درباره اش گفتگو كنند.(453)
و يكى از آنان گفت ابولؤلؤ نصرانى بود و ديگران گفته اند او مسلمان بود. و ظاهر آنست كه برده گان مسلمان در مدينه، همانطوريكه عمر گفت، بسيار شده بودند.
عمر قربانى پشتيبانى و حمايت نامحدودش به مغيره شد
ابولؤلؤ متوجه ظلم مغيرة بن شعبة به خود شد، بنحوى كه حال خود را به عمر يعنى بالاترين مقام سياسى دولت شكايت نمود.
و ظاهراً ظلم مغيرة نسبت به برده ى خود به حد اعلاى خود رسيده بود، و چون عمر به ابولؤلؤ گفت: از خدا بترس و به مولاى خود احسان كن، عقل از سر اين برده پريد و اختيار خود را از دست داد و بجاى انتقام از مغيره از عمر بن الخطاب انتقام گرفت! و شايان توجه است كه عمر مغيره را در چند موضع مجازات نكرد: موضع اوّل روزى كه اهل بحرين از او شكايت كردند، او را به حكومت بزرگترى منتقل كرد كه شهر بصره بود. و دوم روزى كه زناى او با چهار نفر شاهد از اهالى بصره ثابت شد، او را به حكومت بزرگترى منتقل كرد! و موضع سوم روزى بود كه ابولؤلؤ دادخواهى كرد.
و ذكر شده است كه عمر بن الخطاب نيت داشت با مغيره درباره ى ماجراى شكايت ابولؤلؤ صحبت نمايد، لكن دليلى بر اين مطلب نداريم. ابولؤلؤ هم آگاهى از اين نيت عمر نداشت زيرا آنرا از عمر يا كس ديگرى نشنيد و به جاى آن، مقابله با شكايت خود را شنيد كه وجوب اطاعتِ مغيره و تقواى خداوند تعالى بود.
بعلاوه اگر عمر قصد داشت حق ابولؤلؤ را از مغيره بگيرد بدون آنكه مردد باشد اقدام مى كرد و به او پيغام مى داد او را به آن امر مى كرد. و بعضى از صحابه، اطرافيان خود را به حدى دوست داشتند كه شكايت بر ضد آنها را، همين دوستى، آسان و ناچيز مى كرد.
همانطوريكه عثمان با مروان رفتار مى كرد، بنابراين اگر اين فرضيّه را كه مطرح كرديم صحيح باشد، مغيرة عامل اصلى در قتل عمر است همانطوريكه مروان عامل اصلى در قتل عثمان است.
و عمل ابن عمر عليه هرمزان عكس العمل بى خردانه اى بود كه دامن گير دختر و همسر ابولؤلؤ و جفينه شد.
و كتابهاى سيره ثابت مى كنند كه خشونت عمر موجب عكس العمل مخالف در مدينه شد زيرا در او خشونت و قساوتى بود كه با سيره ى ابوبكر مخالف بود.(454)
از طرفى هم قتل خلفا در آن زمان احتياج به توطئه هاى بزرگى كه از طرف مؤسسات حمايت بشوند، نداشت، زيرا خلفا بدون نگهبان بين مردم رفت و آمد مى كردند، لذا براى ابولؤلؤ قتل عمر، و براى ابن ملجم خارجى قتل امام على (عليه السلام)آسان گرديد.
مؤلف مى گويد: مغيرة حالتى شوم داشت كه منجر به دشمنى مردم با وى در بحرين و بصره و كوفه گرديد. او بخاطر فريب دادن خويشان خود فرار كرد و براى پناهندگى داخل اسلام شد و در همان ابتداى اسلام آوردن باعث قتل مسلمانى شد. و با پيشنهاد خلافت يزيد بر مسلمانان سيره ى ننگين خود را خاتمه داد!
و معلوم نيست چرا عمر راضى شد اين گروه، يعنى مغيرة، معاويه، ابن العاص، ابوهريره، تميم، و عبدالله بن ابى ربيعه اطراف او باشند، با آنكه از فراست كافى براى شناخت مردم بهره مند بود! بعلاوه سوابق فاسد و اعمال تلخ فعلى آنها شهادت بر نادرستى آنان مى داد.
عمر نامزد نمودن فرزندش عبدالله را براى خلافت بخاطر ضعيف بودنش رد نمود. و عثمان را از كشته شدنش ترساند و معاويه را به كسرى شدنش آگاه نمود. و على (عليه السلام) را به عدالتش مشخص نمود و زبير را به كافر غضب توصيف نمود، گفته مى شود: «از دوستانت بگو تا بگويم تو كه هستى».
البته عمر نيز مانند سايرين گاهى بر خطا و گاهى بر صواب بود. لذا آزادشدگان مكّه در رساندن رجالى چون وليد و سعيد بن العاص و ابى ربيعه و معاويه و يزيد به قدرت كامياب شدند.
اما در مورد احاديثى كه كعب الاحبار درباره ى شهيد شدن زود هنگام عمر ذكر كرده بود، او تمام آنها را در عصر اموى ذكر كرد تا صحت تورات تحريف شده و غيبگوئى خود را به اثبات رساند. زيرا چنين گفت: «هيچ چيزى وجود ندارد مگر آنكه در تورات نوشته شده است»!(455)
و اگر چنين نبود بعد از تهديد ابولؤلؤ و سخن او چگونه كعب مى توانست به عمر بگويد تا سه روز ديگر مى ميرى!... و اگر اين قول صحيح باشد بر او اتهام ثابت مى شد و بخاطر آن به قتل مى رسيد، و منطقى نيست كه قاتل، مقتول خود را برحذر دارد و سوءِظنِ ديگران را نسبت به خود برانگيزد بلكه سعى مى كند اتهام را از خود دور نمايد.
بنابراين اقوال كعب در زمان معاويه وضع شدند تا صحت توراة و آگاهى كعب به علم غيب ثابت شود. و پايه و ستونى براى قبول احاديث فراوان كعب باشد كه در شريعت اسلامى و سيره ى نبوى وارد مى كرد.
اين احاديث اگر چيزى را اثبات كنند فقط اوج زرنگى و حيله گرى كعب الاخبار را اثبات مى كنند كه او را قادر ساخت بر كرسى مشاوره با عمر و عثمان و معاويه تكيه زند و تبديل به مرجعى دينى شود كه ابوهريره و عبدالله بن عمر و عبدالله بن عمروعاص و ديگران از او أخذ حديث و علم كنند.
دروغگوئى كعب به حدى رسيد كه معاويه درباره ى آن چنين تعبير كرد: «ما دروغ را با او آزمايش مى كرديم»(456) يعنى از او دروغ بسيار مى شنيديم.
انسان از دست يابى ابن العاص و معاويه و كعب و مغيره و مروان و ابن سرح و وليد بر مناصب حساس در حكومت اسلامى، آنهم به حساب و اعتبار علما و شجاعان اهل تقوى و سابقه كه در جنگهاى بدر و احد و خيبر و حنين شركت كرده بودند، تعجب مى كند.
و سرّ مطلب در اين نهفته است كه اين گروه با آن حيله گرى شيطانى متوجه گرفتن زمام امور شدند بدون آنكه تقوائى داشته باشند و در ارتكاب اعمال ناپسند ترديدى نمايند.
هنگامى كه تقوى ضعيف شد و آگاهى سياسى و اتحاد ملّى اندك گرديد، اوضاع براى رسيدن حيله گران فاجر مهيّا مى شود.
عبدالله بن عباس مردى زيرك و باتقوى و با نسب هاشمى بود لكن عمر او را دور نمود.
محمود ابوريّه ذكر كرد كه كعب و هرمزان در قتل عمر بن الخطاب دستى داشته اند و گفت:
مسور بن مخرمه ذكر كرد كه: چون عمر بن الخطاب بعد از تهديد ابولؤلؤ به منزل رفت، كعب الاحبار آمد و گفت: اى اميرمؤمنان وصيّت كن زيرا تا سه شب ديگر خواهى مرد... (روايت طبرى مى گويد تا سه روز ديگر) گفت: از كجا مى دانى؟ (كعب) گفت: نمى دانم، نه والله، لكن نشانه و توصيف تو را مى يابم، به حتم اجلت تمام شده، و اين مطلب را در زمانى گفت كه عمر هيچ درد و ناراحتى احساس نمى كرد. چون روز ديگر شد كعب آمد و گفت: دو روز باقى مانده است، و چون روز ديگر شد، كعب آمد و گفت: دو روزش رفت و يك روز باقى ماند و تا فردا صبح زنده اى. و چون صبح بيدار شد عمر براى نماز بيرون رفت، او چند نفر را مأمور صفها كرده بود و موقعى كه صفها منظم مى شدند تكبير مى گفت، و ابولؤلؤ بين مردم وارد شد و در دست خنجرى دو سر داشت كه دسته آن در وسطش قرار گرفته بود و با آن عمر را شش ضربه زد كه يكى از آنها زير ناف او اصابت نمود و همان موجب هلاك او گرديد. (و ابولؤلؤ از اُسراى نهاوند بود)(457)
ابوريّه چند دليل ديگر نيز آورده است:
ـ كعب به عمر گفت: در بنى اسرائيل پادشاهى بود كه هرگاه او را ياد مى كنيم عمر به ياد مى آيد و هرگاه عمر را ياد مى كنيم او به ياد مى آيد. و نزد او پيامبرى وجود داشت، پس خداوند به پيامبر وحى كرد تا به او بگويد: پيمان خود را محكم كن و وصيت خود را برايم بنويس، زيرا تا سه روز ديگر خواهى مرد. پس پيامبر او را خبر داد... و چون روز سوم شد خود را بين ديوار و تخت انداخت و به پروردگار خود روآورد و گفت: بار خدايا اگر مى دانى كه در حكومت عدالت روا مى داشتم و موقعى كه امور اختلاف پيدا مى كردند هدايت تو را پيروى مى كردم، عمرم را زياد كن تا كودكم بزرگ شود و كنيزم (دخترم) رشد كند، خداوند به پيامبر وحى نمود كه: چنين و چنان گفت و صادق هم بود و من بر عمر او پانزده سال افزودم و در اين چند سال فرزند او بزرگ مى شود كنيز او رشد مى نمايد، و هنگامى كه عمر مجروح شد كعب گفت: خوب بود عمر از پروردگار خود مى خواست او را نگه دارد. و چون عمر از اين گفته خبردار شد گفت: خداوندا جانم را بگير درحالى كه نه عاجز هستم و نه ملامت شده.(458)
و ابوريّة اضافه مى كند كه: قسم كعب راست درآمد و عمر در روز چهارشنبه و چهار روز مانده به آخر ذى الحجه سال 23 هجرى به هلاكت رسيد و در روز يكشنبه اول محرم سال 24 هجرى دفن شد.
عبدالرحمن بن ابى بكر، هرمزان را با ابولؤلؤ در شب قتل عمر بن الخطاب ديده بود، لذا بر همين گمان ـ كه هرگز از حق و علم بى نياز نمى كند ـ تكيه كرد و هرمزان و دختر و همسر ابولؤلؤ و جفينه را بدون هيچ دليل و گناهى به قتل رسانيد. عثمان هم او را مورد عفو قرار داد، اما امام على (عليه السلام) بخاطر كشتن آنها قصاص او را مطالبه نمود. در حالى كه عثمان هيچ حقى براى عفو و گذشت نداشت و زياد بن لبيد شاعر هم قتل او را مطالبه كرد و گفت: اى عبيدالله گريزگاه و پناهگاه و نگهبانى از ابن اروى ندارى، بخدا سوگند مرتكب خون حرام شدى. و قتل هرمزان گران و سنگين است. كه بدون هيچ دليلى بجز آنكه گوينده اى گفت: آيا هرمزان را بر قتل عمر متهم نمى كنيد؟، صورت گرفت.
عبيدالله بن عمر از زياد بن لبيد و شعر او به عثمان شكايت كرد، پس عثمان، زياد بن لبيد را فرا خواند و منع كرد، ولى زياد همانجا اين شعر را سرود:
اى ابوعمرو (عثمان)، عبيدالله در گرو است، پس در قتل هرمزان شك نكن. و مسلماً اگر از او گذشت كنى همراه و دوشادوش خطا خواهى شد. آيا گذشت مى كنى؟ اگر به ناحق عفو كنى با كسى كه مى گوئى برايش قصاص مى گيرند (يعنى مظلوم) چه خواهى كرد؟(459)
و در واقع پيش گوئى و وعده ى كعب به قتل عمر، در زمان امويان ذكر شده است تا صحت سخنان و وسعت علوم غيبى يهودى او به اثبات رسد. و مردم او و احاديث و روشش را پيروى نمايند.
در حاليكه هيچ دليل جانبى خاصى وجود ندارد كه سخنان كعب را به اثبات رساند، مثلا عمرو اصحاب و اهل او از هشدارهاى كعب در زمان حادثه و قبل و بعد از آن برحذر باشند و مواظبت نمايند.
پس نتيجه مى گيريم كه كعب، عمر را به مردنِ نزديكش اصلا خبر نداده است. و در آنجا اتهامى در اطراف امويان گردش مى كند كه خودشان عمر را به قتل رسانده اند، زيرا آنها از قتل او بيشترين سود را مى بردند. و كسى كه از قتل سود مى برد به احتمال قوى تر، خود قاتل است، البته اگر خلاف آن ثابت نشود.
بنى اميه مى دانستند عمر، عثمان را خليفه ى خود نموده، زيرا او وزير اوّل خليفه بوده و عمر قبل از مجروح شدن بدست ابولؤلو تصريح به خلافت او كرده بود. به اين صورت كه سعيد بن العاص براى گرفتن زمينى نزد عمر آمد و عمر وعده داد كه بعد از رسيدن عثمان به قدرت به آن زمين خواهى رسيد. و طبيعى است كه امويان منتظر مرگ عمر و آرزومند آن باشند تا عثمان جانشين او شود.
و از اقرع، مُؤْذن (دربانِ) عمر نقل شده است كه: عمر مرا بسوى اسقف فرستاد پس او را دعوت كردم و مشغول سايه انداختن بر آنها از تابش آفتاب شدم.
عمر گفت: اى اسقف، آيا ما را در كتابها مى يابى؟
گفت: آرى
گفت: مرا چگونه مى يابى؟
گفت: تو را قلعه اى مى يابم.
راوى مى گويد: عمر تازيانه را بر سر او بالا برد و گفت: چه قلعه اى؟
گفت: قلعه اى از آهن، با امنيّت و محكم.
گفت: آنرا كه بعد از من است چگونه مى بينى؟
گفت: جانشين شايسته ايست لكن خويشاوندان خود را ترجيح مى دهد.
(عمر) گفت: خدا عثمان را رحم كند، خدا عثمان را رحم كند و اين جمله را سه مرتبه گفت.(460)
و عمر بدون هيچ ترديدى مى دانست عثمان خليفه ى اوست نه غير او، و كعب، و اسقف نصرانى و تمام خوّاص عمر بر اين مطلب آگاه بودند. و چون امويان در دولت صاحب نفوذ بودند، بسيارى از مردم سعى مى كردند دنياى خود را از طريق آنها آباد نمايند. عثمان وزير اوّل و معاويه حاكم اوّل بود و ابوسفيان هم روابط عالى با خليفه داشت.
و ما بعدها دريافتيم كه امويان براى رسيدن به مقاصد و تمايلات خود از هيچ كارى خوددارى نكردند، آنها هم پيمان و وصى عثمان، عبدالرحمن بن عوف، و وزير عمر، محمد بن مسلمة، و ابوذر و محمد بن حذيفه و مالك اشتر و حجر بن عدى را به صورتهاى گوناگونى به قتل رساندند. بنابراين بعيد نبود كه درباره ى قتل عمر فكر كرده و مردم را به اين جهت راهنمائى و ترغيب نمايند.
امويان رابطه اى محكم و استوارى با مغيرة بن شعبه و كعب الاحبار داشتند و اين دو، يارى كننده و طرفدار حكومت بنى اميه به ويژه معاويه بودند و از خواص عمر به شمار مى رفتند.
امويان هر مدرك جرم و نشانه اى را كه در اين راه بجا گذاشته بودند با كشتن محمد بن مسلمه رازدار عمر، همانطوريكه حذيفه رازدار و حافظ سرّ پيامبر (صلى الله عليه وآله وسلم)بود، محو كردند و وزير دوم عمر، عبدالرحمن بن عوف را نيز كشتند، چون ممكن بود ابن عوف اسرار حساس و مهمى را دانسته باشد كه بر امويان لازم مى كرد در زمان عثمان او را به قتل برسانند.
وگرنه امويان از ناحيه ى او هراسى بر نظام خود نداشتند. و بعد از آنكه عثمان او را از خلافت دور كرد و وصيت خود را نسبت به او باطل كرد، هيچ چيزى نداشت كه با آن دولت را تهديد نمايد.
بعد از حوادث قتل، بسيار مى شود كه صاحبان اسرار و آگاهان از اوضاع بلافاصله بعد از حادثه كشته شوند، و براى ابن عوف و ابن مسلمه چنين شد. سكوت ابن عوف در مورد اعمال عثمان ابتداءاً ميتواند از رضايت او نسبت به خلافت عثمان سرچشمه گرفته باشد، زيرا وصى او بود، و چون امويان خلافت او را باطل كردند، بر آشفت و بر آنان شوريد، لذا بلافاصله بعد از بركنارى، وى را به قتل رساندند. حتى ممكن است امويان عمر را بصورتى غيرمستقيم و در طى برانگيختن ابولؤلؤ، به قتل رسانده باشند. و برايش بيان كرده باشند كه عمر بسيار خشن بوده و از غير عربها بدش مى آيد و مغيره را دوست داشته و رغبتى هم به مجازات او ندارد.
يا آنكه جو عمومى را آماده كردند و يا كمك كردند تا افكار عمومى بر ضد عمر شعلهور گردد، مخصوصاً كه بسيارى از مردم از حكومت عمر خسته شده بودند.
و بسيار طبيعى است كه ابوسفيان و مروان و عثمان و معاويه و حكم بن ابى العاص و وليد بن عقبه و عبدالله بن ابى سرح و سعيد بن العاص و ام حبيبه دختر ابوسفيان در هر مخالفت مخفيانه اى كه منجر به سقوط عمر شود شركت نموده تا عثمان بر سر كار آيد.
و طبيعى است كعب با رسيدن عثمان و معاويه به خلافت شادمان گردد زيرا او عمر را راهنمائى كرد، معاويه را خليفه نمايد، و يكى از اهداف يهوديان رسيدن بنى اميّه به قدرت بود تا يهوديت و كفر بر منطقه سيادت كند.
مشغول شدن حكومتها به دشمنان
سقوط آنها را بدست دوستان آسان مى نمايد
بنابراين دانستيم كه بزرگترين اشتباه، توافق و پيمان بستن عمر با كسانى بود كه هيچ رحمى نداشتند و دور كردن بنى هاشم و قائد آنان على (عليه السلام) از قدرت بود.
بلكه عمر همنشينان خود را (همانطوريكه ذكر كرديم) از آگاه شدن بنى هاشم بر اسرار دولت برحذر مى داشت! در حالى كه اسرار آنرا در اختيار كعب و معاويه و مغيره و ابن العاص قرار مى داد.(461)
و ذكر مى كنند كه عمر براى بنى اميه و كعب تسهيلاتى بوجود آورد تا با آزادى كامل كار كنند، زيرا عمده ى همّت او مصروف مراقبت از بنى هاشم و طرفداران آنان و دور كردنشان از قدرت، مى شد.
و همين امر امويان را جرأت داد تا با خيال آسوده و اطمينان كامل عمل كنند و با يد طولا در اين ميدان وارد شوند. چون وزير اول و ولى عهد و والى اوّل از خودشان بود. و چه بسيار دولتهاى جهان با همين خطاى فاحش سقوط مى كنند، يعنى نه بدست دشمنان معروف، بلكه به دست متحدان مقرّب خود سقوط مى نمايند.
و مثالها بر اين مطلب بسيار است، مثل خانواده ى ابوسفيان كه همّت خود را كاملا معطوف مخالفان نمود، خانواده ى مروان بن الحكم بر قدرت مسلط شدند و معاويه بن يزيد بن معاويه و جانشين او وليد بن عتبة بن ابى سفيان را به قتل رسانند.(462)
امويان فقط به كشتن رقباى خود براى بدست گرفتن قدرت اكتفا نكردند بلكه معاويه براى بدست گرفتن قدرت، بر شورشيان، قتل عثمان اموى را تسهيل نمود. و عبدالله بن ابى سرح او را بر اين مطلب متهم نمود.(463) و مسلماً معاويه از فرستادن امداد نظامى به خليفه ى تحتِ محاصره خوددارى نمود... و سپاه معاويه همچنان در ميانه ى راه به انتظار كشته شدن عثمان به حال آماده باش باقى ماند.
ديدگاه طبقاتى و قوميت گرائى و خشونت
و اثر آن در كشته شدن عمر!
حزب قريش اعتقاد داشتند كه قريش برتر از تمام عربهاست، لذا خلافت مسلمانان را بدون هيچ نص و دليل الهى در اختيار خود گرفتند و اعتقاد به برترى عربها بر غير عربها داشتند، و بر همين شيوه عمر و عثمان و معاويه پيش رفتند. لذا عثمان، عبيدالله بن عمر را به خاطر كشتن چهار مسلمان غيرعرب مجازات نكرد.
ذكر شده است كه نخستين كسى كه شهادت بَردهِ را رد كرد عمربن الخطاب بود. به اين صورت كه برده اى براى شهادت دادن پيش او آمد و گفت: اگر شهادت بدهم بر جان خود بيم ناك مى شوم و اگر كتمان كنم پروردگار خويش را معصيت كرده ام. عمر گفت: شهادت بده، اما از اين پس شهادت برده اى را نخواهيم پذيرفت.(464)
عمر دوست نداشت افراد ملتهاى فتح شده را به مدينه بياورند، حتى آنها را كه مسلمان شده بودند و به ابن عباس گفت: تو و پدرت دوست داشتيد كفار در مدينه زياد شوند، ابن عباس گفت: اگر بخواهى انجام مى دهيم. (و آنها را از مدينه خارج مى كنيم).
(عمر) گفت: حال كه بزبان شما سخن مى گويند و با نماز شما نماز مى خوانند و با مناسك شما حج بجا مى آورند؟(465)
و هنگامى كه عبيدالله بن عمر، هرمزان و جفينه و همسر و دختر ابولؤلؤ را كشت بعضى مطالبه كردند او را به خاطر قتل اين افراد قصاص كنند، ابن سعد در طبقات خود ذكر كرد كه: عبيدالله بن عمر را در آنروز ديدم كه با عثمان گلاويز شده بود و عثمان به وى چنين مى گفت: خدا تو را بكشد، مردى را كه نماز مى خواند و دختر بچه ى كوچك و ديگرى كه از پناهندگان به رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم)بود به قتل رساندى، رها كردن تو، حق نيست.
(ابن سعد) مى گويد: از عثمان شگفت زده و متحيّرم كه چطور بعد از خلافت او را رها نمود.(466)
و ذكر كرده اند كه چون عبيدالله، هرمزان و جفينه و همسر و دختر ابولؤلؤ را كشت، سعد نزد او آمد، و هر كدام سر ديگرى را بدست گرفت و مشغول كشيدن موى همديگر شدند تا آنكه مردم آنها را جدا كردند...
در آنروز دنيا در ديده مردم تيره و تار گرديد و در نظرشان چنين مجازاتى بسيار سنگين و گران آمد و موقعى كه عبيدالله، جفينه و هرمزان و دختر و همسر ابولؤلؤ را كشت، ترسيدند مبادا عذاب و عقوبتى از جانب پروردگار نازل شود. و بعد از آنكه امام على (عليه السلام) عهده دار خلافت شد، عبيدالله بن عمر از ترس كشته شدن بخاطر آنهائى كه كشته بود از مدينه گريخت و به شام رفت. زيرا در كتاب «الاستيعاب» آمده آمده است كه: عبيدالله، هرمزان را بعد از آنكه مسلمان شد به قتل رساند. و عثمان از او گذشت، و چون على (عليه السلام) خليفه شد بر جان خود ترسيد و به طرف معاويه گريخت و در جنگ صفين به قتل رسيد.(467)
موافقت عمر براى آمدن ابولؤلؤ به مدينه از دو جهت بود. اولا در تعدادى از صنايع استاد بود و ثانياً مغيره درخواست كرده بود و مغيره مقرّب عمر بود و خواسته ى او را رد نمى كرد.
بنابراين ميتوان گفت: عمر مغيره را از مرگ حتمى (در قضيّه ى زناى او با ام جميل) نجات داد و مغيره عمر را در مرگ حتمى (در قضيه ى ابولؤلؤ) قرار داد!!!
در واقع عمر بن الخطاب قربانى ديدگاه طبقاتى و قوميّت گرائى و خشونتى گرديد كه بدان ايمان داشت و بر آن عمل مى كرد. او قريش را بر عربها و عربها را بر غيرآنها و آزادگان را بر بردگان(468) و افراد حزب قريش را بر بقيه ى مردم ترجيح و برترى مى داد.
و خشم او بر بردگان به درجه اى رسيد كه پيره زن كنيزى را كتك زد چون لباس زن آزاد پوشيده بود، در حاليكه پيامبر (صلى الله عليه وآله وسلم) و ابوبكر بر چنين كارى اقدام نكردند.(469)
و در قضيه ى عبادة بن الصامت و برده ى نبطى، قصاص گرفتن را ترك كرد.(470) و براى همين عمر، گرفتن حق ابولؤلؤ را ترك نمود زيرا ابولؤلؤ برده ى غيرعرب بود و مغيره آزاد و عرب!!
و بعد از آنكه عبيدالله بن عمر دختر و همسر ابولؤلؤ و هرمزان و جفينه را (كه مردى غيرعرب بود) به قتل رساند، گفت: هيچ غيرعربى را رها نمى كنم مگر او را به قتل برسانم!!(471)
چرا عمر وصيت به ولايت سعد و اشعرى نمود
و مغيره و ابن العاص را رها كرد
عمر مجموعه ى واليان خود را كه از قريش انتخاب كرده بود دوست داشت و اسرار خود را نزدشان سپرد و بر ديگر مسلمانان برترى داد و بالا برد و بر شيوه ى آنان عمل كرد و آنان بر شيوه ى او عمل كردند.
و در طول مدت خلافت عمر گرچه واليان در پست حكومتى باقى بودند اما عمر بعد از وفات فقط براى بعضى از آنان وصيت نمود و از خليفه ى بعدى (عثمان) خواست سعد بن ابى وقاص را والى كوفه نمايد و ابوموسى اشعرى را بر بصره معيّن نمايد.(472)
و سبب وصيّت نكردن به تعيين عمرو بن العاص به ولايت كوفه، مشاجره اى بود كه بين آندو بوقوع پيوست و آنرا در موضوع نسب عمر ذكر كرديم، در زمانى كه عمرو، احسان عمر را به خود ناديده گرفت و در پى افشاى اسرار قلبى خود درباره ى نسب عمر بيرون رفت.(473)
اما سبب وصيّت نكردن عمر به ولايت مغيره با آنكه امانت دار اسرار عمر به شمار مى رفت، به حادثه ى ابولؤلؤ بر مى گردد، او دريافت كه براى مغيره بيش از حد استحقاق، كار كرده است، و به رغم مستحق نبودن، او را والى بحرين نمود، و بعد از شكايت مردم از وى او را والى بصره نمود و سپس او را از حادثه ى زنايش با ام جميل در بصره نجات داد، گرچه مردم بصره و مدينه مطلب را شنيده بودند و شاهدان به مدينه آمده بودند. و به سبب بد شمردن و انكار فعل مغيره توسط اهالى بصره، عمر ناچار شد او را منتقل نمايد و والى كوفه كند. بنابراين دوبار او را منتقل كرد يك بار از بحرين به بصره و يك بار از بصره به كوفه، ولى نه او را عزل كرد و نه او را مجازات نمود.
و بعد از آن درخواست مغيره را مبنى بر وارد كردن ابولؤلؤ به پايتخت خلافت پذيرفت، گرچه رغبت به چنين كارى نداشت.
پس از آن عمر شكايت ابولؤلؤ را بر ضد مالك خود، مغيره نپذيرفت و گفت: تقواى خدا پيشه كن و به مولاى خود احسان كن.(474)
بهمين جهت ابولؤلؤ تصميم گرفت انتقام بگيرد لكن نه با قتل مالك خود مغيره بلكه با قتل عمر كه حمايت كننده ى او بود و شكايت و ملامت ابولؤلؤ را از مغيرة ناشنيده گرفته بود.
و ظاهر امر نشان مى دهد كه عمر از حمايت نامحدود نسبت به مغيره پشيمان شد و اين پشيمانى بصورتِ وصيت كردن به والى شدن سعد بن ابى وقاص و ابوموسى اشعرى و معاويه و ترك وصيت براى مغيره، بروز كرد. در حاليكه مغيره از سعد به عمر نزديك تر بود، به دليل اينكه عمر در پى شكايات مردم سعد را از ولايت كوفه عزل نمود و خانه نشين كرد ولى با وجود شكايات بسيار عليه مغيره درباره ى او چنين نكرد.
و دليل ديگر آنست كه براى مغيره و اشعرى، همانطورى كه در باب رابطه ى عمر با ابوبكر گفتيم، اسرار خود را فاش كرد لكن براى سعد چنين نكرد.(475)
مغيره راه هاى مقرّب شدن، نزد زعما و رهبران را خوب مى دانست و تمام راهها را تحت عنوانِ هدف وسيله را توجيه مى كند، بكار گرفت، مغيره كسى بود كه در تمام اعمال سقيفه و بعد از آن شركت كرد، او بود كه براى تضعيف على (عليه السلام)پيشنهاد داد عباس جذب دولت شود،(476) او بود كه عمر را به اميرمؤمنان لقب داد، او بود كه خدمات خود را به امام على (عليه السلام) عرضه نمود و حضرت به او اهميّت نداد و خدمات خود را به معاويه نشان داد و موفق شد!
او حيله گرى از حيله گران آن روزگار بود. اما كار ابولؤلؤ براى عمر روشن كرد كه مردانى چون مغيره گاهى مسبب مشكلاتى عظيم براى او هستند كه ممكن است قربانى آنها شود و چنين هم شد.
فاصله ى بين مجروح شدن و مردن عمر كافى بود او را قانع كند، شر امثال مغيره از نفعشان بيشتر است. و بعد از آن بپذيرد كه نظريه ى «بهتر بودن فاسق قوى از مؤمن ضعيف» باطل است.
و بهتر است بگوئيم بسيارى از زعماى جهان قربانى محبّت نامحدودشان نسبت به وزرا و خويشان و خواص خود شدند.
حال كه عمر قربانى مغيره شد، عثمان قربانى محبت و حمايت از مروان و ديگر افراد بنى اميه گرديد.
و ظاهراً پشيمانى مذكور عمر بر عثمان هم اثر كرد، چون مغيره را دور نمود و از خدمات تلخ و كشنده ى او استفاده نكرد.
آرزوهاى عمر قبل از مردن
عمر قبل مردن به آرزوهاى شگفتى تصريح كرد كه بيان كننده ى وحشت او از مردن بود. و ظاهراً اين آرزوها را زمانى بر زبان جارى كرد كه در اثر مجروح شدن بدست ابولؤلؤ از دنيا مأيوس شده بود. عمر بعد از آن، سه روز بر رختخواب بيمارى، منتظر مردنى بود كه به تصريح طبيب از آن هيچ گريزى نبود. عبدالله بن عمار بن ربيعه مى گويد: ديدم عمر كاهى را از روى زمين برداشت و گفت: اى كاش همين كاه بودم! اى كاهش هيچ نبودم، اى كاش مرا مادر نمى زائيد!(477)
عمر گفت: اى كاش گوسفند خاندانم بودم، و تا ميخواستند مرا پروار مى كردند و همينطور كه چاق مى شدم، بعضى از دوستان به زيارت آنان مى آمدند پس جزئى از مرا كباب و جزئى را خشك مى كردند و سپس مرا مى خوردند و مرا به صورت مدفوع و نجاست خارج مى كردند و بشر نبودم!!!(478)
و همچنين گفت: دوست داشتم درختى در كنار راه بودم و شترى از كنارم مى گذشت و مرا به دهان مى برد و مى جويد و فرو مى داد سپس مرا بصورت پشكلى خارج مى كرد و بشر نبودم!(479)
و عمر گفت: اى كاش، اى كاش گوسفند خاندانم بودم و تا ميخواستند مرا پروار مى كردند، و چون به نهايت چاقى مى رسيدم، كسانى كه دوست مى دارند به زيارتشان مى آمدند و مرا بخاطر آنها ذبح مى كردند و قسمتى از گوشتم را كباب و قسمتى را خشك مى كردند، سپس مرا مى خوردند، و بشر نبودم.(480)
عذرخواهى ابوبكر قبل از مردن بخاطر هجوم به خانه ى فاطمه (عليها السلام) به دست ما رسيده است لكن چنين عذرخواهى از عمر بدست ما نرسيده است.
ابوبكر پشيمانى خود را از بعضى حوادث اعلان نمود لكن عمر چنين اعلانى نكرد زيرا ابوبكر گفت: بخدا سوگند، بر چيزى تأسف نمى خورم مگر بر سه چيز كه انجام دادم و اى كاش انجام نمى دادم و بر سه چيز كه انجام ندادم و اى كاش انجام مى دادم، و سه چيز كه اى كاش آنها را از رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) مى پرسيدم، اما آنها را كه انجام دادم و كاش انجام نمى دادم، اى كاش خانه ى على را رها مى كردم گرچه بر من اعلان جنگ مى كرد(481)...
و عمر گفت: اگر بگذشته برگردم و بخواهم از نو شروع كنم احدى از آزادشدگان را به كار نمى گيرم.(482)
و همچنين گفت: اگر بهمراه اسلام ما، اخلاق پدرانمان نيز بود، اكنون زنده بوديم.(483)
از ابن عباس نقل شده است كه: وقتى عمر مجروح شد بر او داخل شدم و گفتم: بشارت يابى، اى اميرمؤمنان. خداوند شهرها را بدست تو ايجاد كرد، و نفاق را بدست تو دفع نمود و رزق را بدست تو گسترده كرد.
گفت: اى ابن عباس آيا درباره ى امارت و خلافت بر من ثنا مى گوئى. گفتم: در غير آن هم...
(عمر) گفت: قسم به خدائى كه جانم در دست اوست دوست داشتم همانطوريكه به دنيا آمدم از آن خارج مى شدم، نه اجر و نه عقاب!(484)
زيد بن اسلم از پدر خود روايت مى كند كه: وقتى عمر مجروح شد چنين گفت: اگر آنچه را آفتاب بر آن مى تابد در اختيار داشتم فداى سختى اين ساعت ـ يعنى مردن ـ مى كردم، چرا فديه ندهم در حالى كه آتش را بعد از مردن نمى خواهم.(485)
عمر ماجراهاى بسيارى با پيامبر (صلى الله عليه وآله وسلم) داشت كه از جمله ى آنها موارد زير هستند:
لباس پيامبر (صلى الله عليه وآله وسلم) را در هنگام نماز خواندن بر جنازه ى اُبى گرفت و حضرت را به طرف خود كشيد.(486)
و از مشاركت در لشكر اسامة ابن زيد خوددارى ورزيد.(487)
و گفت: پيامبر هذيان مى گويد.(488)
و در مراسم دفن پيامبر (صلى الله عليه وآله وسلم) شركت نكرد و دفن آن حضرت را به تأخير انداخت.(489)
و بر خانه ىفاطمه دختر پيامبر (صلى الله عليه وآله وسلم) هجوم برد و دَر را بر او فشار داد.(490)
و صداى خود را بر صداى پيامبر (صلى الله عليه وآله وسلم) بلند نمود و آيه نازل شد كه: (يا أيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا لاتَرْفَعُوا...)(491) يعنى «اى اهل ايمان فوق صوت پيامبر (صلى الله عليه وآله وسلم) صدا بلند نكنيد و درباره ى او مانند بلند صحبت كردن بعضى از شما درباره ى بعضى ديگر، بلند صحبت نكنيد كه اعمالتان محو و نابود مى گردد».
و عمر از ابوبكر سزاوارتر بود تا درباره ى هجوم آوردن بر خانه ى فاطمه (عليها السلام)عذرخواهى كند زيرا دَرِ خانه را با دست خود بر حضرت فشار داد. اما چون ابوبكر امر به هجوم مسلحانه كرد خود را سزاوارتر به معذرت خواستن مى ديد.
درست است كه عذرخواهى زبانى از عمر درباره ى حادثه ى اسفبار خانه ى فاطمه (عليها السلام)بدست ما نرسيده است، اما هنگامى كه با ابوبكر به طرف حضرت رفت (به ابوبكر) گفت: ما را نزد فاطمه ببر، زيرا ما او را غضبناك كرديم...(492) عملا عذرخواهى كرد.
لكن عظمت هجوم و حوادث وحشتناكى كه با آن هجوم همراه گرديد مانع شد فاطمه (عليها السلام) معذرت خواهى آندو را بپذيرد. به ويژه آنكه آن هجوم منجر به شهادت وى و شهادت فرزندش محسن گرديد.
و ابوبكر بعد از آنكه فاطمه ى زهرا (عليها السلام) فرمود: بخدا سوگند در هر نمازى كه به جا مى آورم، بر تو نفرين مى كنم، از پشيمانى و ندامت خود، در بدست گرفتنِ حكومتى به ناحق و غصب، كه بعد از آن بايد جوابگو باشد، به صراحت پرده برداشت و با گريه بيرون آمد و چون مردم اطراف او را گرفتند، به آنان گفت: هر مردِ از شما شب را شادمان در آغوش همسر خود مى خوابد و مرا با اين حال رها كرديد، احتياجى به بيعت شما ندارم، بيعت مرا پس بگيريد.(493)
و از نشانه هاى پشيمانى بر آنچه خود را در آن گرفتار كرده بود اين سخن اوست: بخدا سوگند دوست داشتم درختى در كنار جاده اى باشم و از كنار من شترى عبور مى كرد و مرا مى گرفت و در دهان مى گذاشت و مى جويد سپس مرا فرو مى داد سپس مرا بصورت پشكل خارج مى كرد.(494)
و همچنين ابوبكر گفت: به خدا سوگند اگر يك قدم در بهشت و يك قدم خارج آن گذاشته باشم از مكر الهى در امان نخواهم بود.(495) و نسائى از اسلم نقل مى كند كه روزى عمر ابوبكر را ديد كه زبان خود را گرفته، و مى گويد اين است كه مرا در موارد (خطرناك) وارد كرد.(496)
و معاوية بن ابى سفيان در هنگام وفات چنين گفت:
آگاه باشيد، اى كاش در پادشاهى حتى يك ساعت بى نياز نمى شدم و در لذتها چشم كم سوئى نداشتم و اى كاش مانند دارنده ى دو جامه بودم كه با قوت اندك شبها را سر مى كرد تا آنگاه كه تنگناى قبرها را زيارت كرد.(497)
و همسر يزيد بن معاوية بن ابى سفيان به پسرش معاويه، هنگامى كه از حكومت دست كشيد، گفت: اى كاش خون حيضى بودى. چون معتقد بود با استعفاى از حكومت گرفتار خطاى فاحشى شده است. در حاليكه معاويه ى دوم معتقد به ضرورتِ استعفاىِ از حكومتى بود كه از آل محمد (صلى الله عليه وآله وسلم) غصب گرديده بود و اعتقاد به وجوب بازگرداندن حكومت به آنان داشت. و كيفر او اين شد كه طغيانگران بنى اميه او را زهر خوراندند.(498)
همين فرار معاويه ى دوم از حكومت قبل از دست گرفتن آن، چيزى بود كه ابوبكر و عمر چند ساعت قبل از مردنشان آرزو كردند. و وقتى معاويه ى دوم آنرا در ابتداى خلافت خود آرزو كرد، بى درنگ آرزوى خود را برآورده ساخت. و على بن ابى طالب (عليه السلام) بعد از ضربت خوردن با شمشير ابن ملجم، فرمود: به پروردگار كعبه رستگار شدم.
دو تصوير بسيار حساس براى عمر و فاطمه (عليها السلام) قبل از مردن
فاطمه (عليها السلام) بعد از پدر نزديك به سه ماه زنده ماند، سه ماهى كه آكنده از آه و درد و حزن و اندوه بود و در آن پهلويش شكست و فرزندش كشته شد و مورد توهين قرار گرفت و فدكش غصب گرديد.
و عمر و ابوبكر در يك زندگىِ مملو از شادى و سرور بخاطر بدست گرفتن حكومت اسلامى و مملو از رفاه و سرمستى حكومت، و مملو از رسيدن به آمال و مقاصد خصوصى، بين خويشان و دوستان بسر بردند.
انسان بين اين دو صورت حساس و خطير سرگشته و متحير و متأسف مى ماند.
صورت اوّل: آنچه درباره ى حضرت فاطمه (عليها السلام) بعد از حادثه ى هجوم بر خانه اش ذكر مى كنند: در حاليكه سر را بسته و بدنش لاغر شده و چهره اش زرد گرديده براى ايراد سخنرانى در جمع مهاجر و انصار دامن كشان و باوقار گام برمى داشت. آنگاه: آهى سخت كشيد، كه تمام مردم به يكباره مشغول گريه شدند و مجلس به لرزه افتاد و بعد از خطبه ى حضرت گريه كنندگانى بيشتر از آنروز يافت نشدند.
و در خلال مخفى كردن قبر خود از مسلمانان، خواست حزن و اندوه هميشگى خود را ابراز نمايد و خشم خود را بر كسى كه بر او ظلم كرد و حق او را پايمال نمود، بيان كند.
و هنگامى كه زنان مدينه به عنوان عيادت، خدمتش حاضر شدند و عرض كردند: از بيماريت چگونه صبح كردى؟ (و حال تو چگونه است) اى دختر رسول خدا؟
فرمود: بخدا در حالى صبح كردم كه از دنياى شما متنفرم، مردان شما را دشمن مى شمرم و از آنها بيزارم.(499)
ابن سعد در كتاب طبقات خود ذكر كرد كه حضرت زهرا (عليهما السلام) بعد از پدرش بيش از چند ماهى باقى نماند، كه تمام آنرا با گريه و افغان و اندوه گذراند، تا جائيكه از بكائين (بسيار گريه كننده ها) به شمار رفت و هرگز خندان ديده نشد!(500)
و صورت دوم: پشيمانى عمر بر عهده دار شدن خلافت و كارها و حوادث تلخ گذشته خود و وحشت از آخرت، تا جائيكه آرزو كرد اى كاش بصورت اشياء گوناگونى باشد، كه مردم حتى گاه از تلفظ و ذكرشان حيا مى كنند.
بنابراين در اينجا دو تصوير مختلف پيدا كرديم، تصويرى براى فاطمه (عليها السلام) كه از دنيا گريزان بود و تصويرى براى عمر كه از آخرت گريزان بود. خداوندا مردان و زنان مسلمان و مؤمن را خودت رحم كن.
سليمان بن حرب از ابن عباس روايت مى كند كه: عمر به فرزندش عبدالله گفت: سرم را از روى متكا بردار و بر خاك بگذار، شايد خدا رحمم كند. واى بر من، واى بر مادرم، اگر خداى عزوجل رحمم نكند. و چون مرگ مرا دريافت دو چشم مرا ببند و در كفنم ميانه روى كنيد، زيرا اگر در نزد خدا خيرى داشته باشم، بجاى آن چيزى بهتر به من مى دهد و اگر چنين نباشم همان را هم از من مى گيرد و چه زود مى گيرد. و اين شعر را بر زبان آورد.
ظَلُومٌ لِنَفْسى غَيْرَ اَنّى مُسْلِمٌ *** اُصَلِّى الَّصلوةَ كُلَّها وَاَصُومُ
يعنى بر خود بسيار ظلم كردم اما مسلمان هستم، تمام نمازها را مى خوانم و روزه مى گيرم.(501)
و در روايتى آمده است كه: قبل از وفات او (عمر)، سرش در دامان فرزندش عبدالله بود، پس گفت: گونه ام را روى زمين بگذار، و او اطاعت نكرد، پس نگاهى به تندى بر او انداخت و گفت: اى بى مادر گونه ام را روى زمين بگذار.
پس گونه اش را بر زمين گذاشت و گفت: واى بر عمر و بر مادر عمر، اگر خدا از عمر نگذرد.(502)
و گفت: اى كاش آنچه را كه خورشيد بر آن مى تابد داشتم تا از عذاب قيامت نجات يابم، گفتند فقط همين تو را به گريه انداخته است؟
گفت: بجز اين مرا گريان نكرد.(503)
و عمر گفت: بخدا سوگند اى كاش تمام طلاى روى زمين از آن من بود تا خود را از عذاب خداى عزوجل آزاد كنم قبل از آنكه او را ديدار نمايم.(504)
زمخشرى در كتاب «ربيع الابرا» مى گويد: چون وفات عمر نزديك شد به فرزندان و اطرافيان گفت: اگر به اندازه كل زمين از زرد (طلا) و سفيد (نقره) داشتم خود را از وحشت آنچه اكنون مى بينم آزاد مى كردم.(505)
او روز چهارشنبه، چهار شب مانده به آخر ماه ذى الحجّه سال بيست و سوم هجرى مجروح شد و روز شنبه اول محرم سال بيست چهارم، دفن گرديد. مدت خلافت او ده سال و پنج ماه و بيست و يك روز بود.(506)
زهرى مى گويد: او در حالى از دنيا رفت كه پنجاه و چهار سال و به گفته اى شصت و شش سال عُمر داشت.
چند نمونه ى ديگر
هشام بن عبدالملك در هنگام مردن به خانواده ى خود چنين گفت: هشام با دنيا بر شما بخشش كرد و شما با گريه بر او بخشش كرديد. و آنچه را جمع كرد براى شما باقى گذاشت، و آنچه را كسب كرد بر عهده ى او باقى گذاشتيد، چقدر سخت است جايگاه هشام اگر خدا از او نگذرد.(507)
و طلحة بن عبدالله كه مى ديد در اثر تير خوردن خونش بند نمى آيد، پشيمان شد و به اطرافيان گفت: زخمم را رها كنيد، اين تيرى است كه خداوند فرستاد.(508) و گفت: من پشيمان شده ام و آرزويم بر باد رفت، و افسوس بر من و بر پدر و مادرم.
و بعد از آنكه على (عليه السلام) به زبير فرمود: «آيا بياد مى آورى سخن پيامبر (صلى الله عليه وآله وسلم)را درباره ى خودت كه به من فرمود: بخدا قسم با تو جنگ مى كند در حاليكه بتو ظلم مى نمايد،» زبير پشيمان شد و زمين معركه را ترك نمود.
و عبدالله بن عمر بخاطر جنگ نكردن با گروه بغى كننده پشيمان شد و گفت: در خود هيچ نگرانى از امر اين آيه ى (وَ اِنْ طائِفَتانِ مِن الْمُؤمِنينَ اقْتَتَلُوا...)احساس نكردم مگر آنكه احساس نگرانى كردم كه چرا مطابق امر خداى تعالى با اين گروهِ بغى كننده نجنگيدم؟(509)
عمر بن الخطاب در روز 26 ذى الحجه به قتل رسيد.(510) و بنا به روايتى او در روز نهم ربيع الاول به هلاكت رسيد.(511)
________________________________________________
[328]- سنن [361]- سوره ى توبه آيه ى 65 و 66
[362]- المغازى، واقدى 2/1009
[363]- توبه: 81 و 82
[364]- توبه، آيه 107
[365]- كامل ابن اثير 2/278
[366]- مختصر تاريخ دمشق، ابن منظور 6/253
[367]- به كتاب سقيفه از همين مؤلف مراجعه كنيد.
[368]- السيرة الحلبية 3/143، دلائل النبوة، بيهقى 5/257
[369]- مختصر تاريخ دمشق، ابن عساكر، ابن منظور 6/259
[370]- كتاب المفاخرات، زبير بن بكار، شرح نهج البلاغة، ابن ابى الحديد 2/103 چاپ دارالفكر 1388 هجرى
[371]- الاستيعاب 2/690
[372]- المغازى النبوية 3/1042 - 1045، مجمع البيان 3/46، امتاع الاسماع 1/477
[373]- المحلى، ابن خرم اندلسى 1/255
[374]- اُسد الغابة، ابن اثير، شرح حال خديفه، 1/468
[375]- المحلى، ابن حزم اندلسى 11/225
[376]- ميزان الاعتدال، 4/337 شماره 9362 چاپ دارالمعرفة، بيروت
[377]- الجرح و التعديل 9/8 چاپ درالكتب العلمية، بيروت
[378]- الاصابة 1/454
[379]- البداية و النهاية 4/362، 5/310، 6/225
[380]- صحيح مسلم 3/1414 حديث 98 - 1787 چاپ داراحياء الثرات العربى بيروت
[381]- المحلى، بن حزم 11/225
[382]- الاستيعاب، ابن عبدالبر 1/278 در حاشيه الاصابة و اُسد الغابة، ابن اثير 1/468، السيرة الحلبية 3/143، 144
[383]- مسند احمد بن حنبل 2/436
[384]- مختصر تاريخ دمشق، ابن عساكر، ابن منظور 6/252، اسدالغابة، ابن اثير، تاريخ دول الاسلام شمس الدين الذهبى ص 22
[385]- مختصر تاريخ ابن عساكر 6/253، دارالفكر چاپ اول 1404 هـ - 1984 م، دمشق، عمر هرگاه كه مى مرد درباره ى حذيفه سؤال مى كرد، اگر حذيفه بر نماز او حاضر مى شد بر او نماز مى خواند و اگر حذيفه بر او نماز نخوانده بود او هم نماز نمى خواند، الاستيعاب، ابن عبدالبر اندلسى 1/278 حاشيه ى الاصابة، اُسدالغابة، ابن اثير 1/468، السيره الحلبية 3/143
[386]- مختصر تاريخ ابن عساكر 6/253، مستدرك حاكم 3/381
[387]- مختصر تاريخ ابن عساكر 6/259
[388]- مختصر تاريخ ابن عساكر 6/259
[389]- مختصر تاريخ ابن عساكر 6/259
[390]- الايضاح، فضل بن شاذان ص 30
[391]- مختصر تاريخ ابن عساكر 6/252
[392]- ترمذى 5/621 صحيح مسلم، باب فضائل على بن ابى طالب
[393]- سيره ابن هشام 4/163 صحيح بخارى 5/24، صحيح مسلم 5/173، مستدرك حاكم 2/237
[394]- الاستيعاب در حاشيه ى الاصابة، ابن عبدالبر الاندلسى ص 372
[395]- كنزالعمال
[396]- منتخب كنزالعمال 5/234
[397]- المشكاة، 458 و گفت: بخارى آنرا روايت كرده و ابن اثير در كتاب الجامع 9/363 از بخارى نقل كرده است، صحيح بخارى باب مناقب الانصار 45
[398]- الاستيعاب در حاشيه ى الاصابة، ابن عبدالبر 372، تاريخ طبرى 3/501، العقد الفريد، ابن عبد ربه الاندلسى 4/325
[399]- همان مصدر
[400]- اعلام النبلاء، ذهبى 2/394، تاريخ الفسوى 2/771 و ابن عساكر همين مطلب را در صفحه 538 اقتباس كرده است
[401]- شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد 2/125
[402]- الايضاح، فضل بن شاذان ص 30
[403]- منتخب التواريخ، محمد هاشم خراسانى ص 63
[404]- السيرة الحلبية 2/154، دلائل النبوة 3/108
[405]- تاريخ طبرى 2/144، سيره ابن هشام 2/271 كامل ابن اثير 2/121، تاريخ الخميس 1/375 السيرة النبوية، ابن كثير 2/400
[406]- شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحديد 14/78، تاريخ الخميس، دياربكرى 1/375
[407]- المغازى، واقدى 1/37
[408]- السيره الحلبية 1/268
[409]- تاريخ الاسلام، ذهبى 3/149، انساب الاشراف، بلاذرى، العقدالفريد، ابن عبد ربّه اندلسى 4/247
[410]- الاستيعاب، ابن عبدالبر 2/393، اُسدالغابة 3/306
[411]- شرح نهج البلاغة ابن ابى الحديد 2/29
[412]- شرح نهج البلاغة، ابن ابى الحديد 2/29، چاپ داراحياء الكتب العربية
[413]- شرح نهج البلاغة ابن ابى الحديد 2/31-34، المستر شد، محمد بن جرير طبرى
[414]- همان مصدر
[415]- مسند احمد بن حنبل 1/55، تاريخ طبرى 2/446
[416]- الاستيعاب 3/471، المعارف، ابن قتيبه 345، تاريخ طبرى 3/311، سيره ى ابن هشام 1/385
[417]- تاريخ ابى زرعة ص 298، مروج الذهب 2/139، تاريخ يعقوبى 2/139
[418]- مروج الذهب 2/139، تاريخ يعقوبى 2/139 انساب الاشراف 1/404، مستدرك حاكم 3/476، الاصابة 3/384، اسدالغابة 3/440
[419]- الكامل فى التاريخ، ابن اثير 2/425
[420]- العقدالفريد، ابن عبد ربه 6/292 تاريخ طبرى 2/611، چاپ مؤسسه اعلمى، بيروت، المعارف، ابن قتيبة ص 283
[421]- اسدالغابة 2/413، تهذيب ابن عساكر، البداية و النهاية 10/137، العقد الفريد 5/5، 6/318 او گفتگوئى ارزشمند با پادشاه ايران، انوشيروان دارد 6/387
[422]- العقد الفريد، ابن عبد ربه 4/250، طبقات ابن سعد 3/198، مروج الذهب، مسعودى 2/301
[423]- دلائل النبوة، بيهقى 3/334
[424]- مختصر تاريخ ابن عساكر 24/24
[425]- تاريخ طبرى 2/442، 443، تاريخ ابن الوردى 1/130
[426]- تاريخ طبرى 3/622، تاريخ ابى زرعة الدمشقى 34، تاريخ ابى الفداء 1/222
[427]- تاريخ طبرى 2/618
[428]- العقد الفريد، ابن عبد ربه 4/253
[429]- الاصابة، ابن حجر 2/451
[430]- به باب ديدگاه ابوبكر و عمر در شرائط واليان و ادارات آنها در شرح حال خالد، مراجعه كنيد
[431]- مختصر تاريخ دمشق، ابن عساكر، 10/290 به نقل از ابن شهاب زهرى
[432]- همان مصدر
[433]- مختصر تاريخ دمشق، ابن عساكر 10/290، تهذيب الكمال 2/188
[434]- اُسد الغابة، ابن اثير 5/60 6/205، الاصابة 3/316
[435]- تاريخ طبرى 3/165
[436]- مختصر تاريخ ابن عساكر 5/73، تاريخ الاسلام ذهبى، عهد خلفاء راشدين 121، تاريخ خليفه 3/165
[437]- تاريخ طبرى 2/217، مرآة يافعى 1/140
[438]- تاريخ ابى زرعة الدمشقى 34، تاريخ ابى الفداء 1/222، تاريخ طبرى 2/622
[439]- تاريخ طبرى جلد 4 حوادث سال سيزدهم، كامل ابن اثير 2/204، كنزالعمال 8/118 كتاب الموت
[440]- شرح نهج البلاغة ابن ابى الحديد 3/29
[441]- تاريخ طبرى 175، كامل ابن اثير 3/54، المعارف ابن قتيبة 175، طبقات ابن سعد 8/462
[442]- الطبقات الكبرى 3/270
[443]- المعارف، ابن قتيبة 550
[444]- شرح نهج البلاغة، ابن ابى الحديد 2/29
[445]- همان مصدر 2/31 - 34
[446]- همان مصدر
[447]- همان مصدر
[448]- تاريخ طبرى 5/105، حوادث سال 38 هجرى، كامل ابن اثير 2/413 حوادث سال 38 هجرى، البداية و النهاية، ابن كثير 7/349، شرح نهج البلاغه 6/88 خطبه 67
[449]- اُسدالغابة 3/440، الاستيعاب ص 830، نسب قريش ص 327
[450]- العقد الفريد 6/292، تاريخ طبرى 2/611، المعارف 283، اسدالغابة 2/413، البداية و النهاية 10/137
[451]- تاريخ دمشق 12/59 شرح حال امام حسن (عليه السلام)
[452]- مروج الذهب مسعودى 2/320
[453]- اسدالغابة 4/178، مروج الذهب، مسعودى 2/320، تاريخ طبرى 2/263
[454]- طبقات ابن سعد 5/60، عمدة القارى 7/143، صحيح مسلم 1/310، مسند احمد 4/102، سيرة عمر بن الخطاب، ابن جوزى ص 174، كنزالعمال 4/334، سليم بن قيس ص 109
[455]- اضواء على السنة المحمدية، محمود ابوريّة 165
[456]- تفسير ابن كثير 3/101
[457]- تاريخ ابن اثير 3/24، تاريخ طبرى ج 5
[458]- كامل ابن اثير 2/357
[459]- ألا يا عُبيدالله مالك مهرب *** و لا ملجا من ابن اروى و لا خفر
اصبت دماً والله فى غير حله *** حراماً و قتل الهرمزان له خطر
على غير شيى غير اَنْ قال قائل *** اتتهمون الهرمزان على عُمر
... ابا عمرو عبيدالله رَهْن *** فلا تَشْكُكْ بقتل الهرمزان
فانك اِنْ غفرت الجرم عنه *** و اسباب الخطا، فَرَسا رهان
أتعفوا إن عَفَوْتَ بغير حق *** فما لك بالذى تَحكى يُدان
تاريخ طبرى 3/303
[460]- تاريخ المدينة المنوره، عمر بن شبّة 3/1079
[461]- شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد 2/31 - 34، المستر شد، محمد بن جرير طبرى
[462]- مروج الذهب مسعودى 3/73، چاپ دارالهجره
[463]- مروج الذهب، مسعودى 3/16، تاريخ يعقوبى 2/186
[464]- جامع المدارك 6/123
[465]- طبقات ابن سعد 2/338، اسدالغابة 4/176
[466]- طبقات ابن سعد 5/16
[467]- الاستيعاب، ابن عبدالبر 3/1012
[468]- جامع المدارك 6/123
[469]- عبقرية عمر، العقاد ص 13
[470]- تاريخ ابن عساكر 9/115
[471]- المعارف، ابن قتيبه 187
[472]- شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد 3/102
[473]- شرح نهج البلاغة، ابن ابى الحديد 3/102
[474]- اُسدالغابة، ابن اثير 4/178
[475]- شرح نهج البلاغة ابن ابى الحديد 2/31 - 34، المستر شد، محمد بن جرير طبرى، كتاب الشافى، سيد مرتضى 241، 244
[476]- شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحديد 1/220
[477]- تاريخ الخلفاء، سيوطى 129
[478]- حياة الصحابة، الكاند هلوى 2/99، كنزالعمال 4/361، 6/365 تاريخ الخلفاء، سيوطى ص 142
[479]- منتخب كنزالعمال 4/361
[480]- تاريخ الخلفاء 142، الفتوحات الاسلامية 2/408، حلية الاولياء، ابى نعيم 1/52 كنزالعمال 6/365
[481]- الامامة السياسة ابن قتيبة 1/18، و عمر بخاطر بازگشت از لكشر اسامه پشيمان گرديد بعد از آنكه رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) وى را امر نمود، بحارالانوار، علامه مجلسى 3/122
[482]- ربيع الابرار 4/219
[483]- ربيع الابرار 2/38
[484]- تاريخ عمر بن الخطاب، ابن جوزى 197
[485]- همان مصدر
[486]- صحيح بخارى، كتاب اللباس، كنزالعمال ح 4403
[487]- تاريخ طبرى 2/462
[488]- صحيح بخارى 1/120 باب كتاب العلم صحيح مسلم 11/89
[489]- تاريخ طبرى 2/442، سيره ى ابن هشام، 4/305
[490]- العقد الفريد، ابن عبد ربه 4/259، تاريخ ابى الفداء 1/156، الامامة و السياسة، ابن قتيبة 1/18
[491]- سوره حجرات، آيه 2
[492]- الامامة و السياسة، ابن قتيبة 1/14، اعلام النساء 3/314
[493]- الامامة و السياسة، ابن قتيبة 1/14
[494]- منتخب كنزالعمال 4/361 و بيهقى اين قضيه را در شعب الايمان ذكر كرد
[495]- تاريخ طبرى ج 2، كنزالعمال ج 5
[496]- تاريخ الخلفاء، سيوطى 100
[497]- العقدالفريد، ابن عبد ربه اندلسى 3/195 اشعار معاويه
يا لَيْتَنى لمْ أَغْنَ فِى الْملكِ ساعَةً *** وَ لَمْ أكُ فِى اللَّذّاتِ أَعْشَى النَّواظِرِ
وَ كُنْتُ كَذى طَمْريَنِ عاشَ بِبُلْغَة *** لَيالِىَ حَتّى زارَ ضَنْكَ الْمَقابِرِ
[498]- مروج الذهب مسعودى 3/72
[499]- اعلام النساء عمر رضا حكاله 4/123، السقيفه و فدك، جوهرى، 117، شرح نهج البلاغه 16/233
[500]- طبقات ابن سعد 2/85
[501]- اُسدالغابة، ابن اثير 4/177
[502]- الامامة و السياسة، ابن قتيبة 1/22، العقد الفريد، ابن عبد ربه 4/259
[503]- الامامة و السياسة 1/26، طبقات ابن سعد 3/257
[504]- صحيح بخارى، كتاب فضائل الصحابه، مناقب عمر
[505]- روايت در چاپهاى قديم تاريخ طبرى موجود بود لكن ناشر آنرا از چاپهاى جديد حذف كرده است.
[506]- اُسدالغابة، ابن اثير
[507]- الاخبار الموفقيات، زبير بن بكار 473
[508]- العقد الفريد، ابن عبد ربه 4/299
[509]- مستدرك حاكم 2/462 و معنى آيه ى 9 سوره ى حجرات: و اگر دو طايفه از اهل ايمان به قتال برخيزند البته شما مؤمنان بين آنها صلح برقرار داريد و اگر يك قوم بر ديگرى ظلم كرد با آن طائفه ى ظالم قتال كنيد تا به فرمان خدا باز آيد...
[510]- الاستيعاب 2/461، تاريخ الخميس 2/249، طبقات ابن سعد 3/365، المعجم، طبرانى 1/70
[511]- اقبال الاعمال، على بن طاووس 3/113، بحارالانوار 31/131، 98/355
پیوندها:
