در پايان شايسته است براي تکميل مطلب به چند نکته اشاره شود:
1. حديث ابان بن تغلب را مرحوم کليني با همان سند روايت کرده، جز اين که به جاي (موضع منبرالقائم (عليه السلام))، (موضع منزل القائم (عليه السلام)) آورده است.(41)
ما اين حديث را از کامل الزيارات نقل کرديم وبه پيروي از ابن قولويه آن را (موضع منبر القائم (عليه السلام))، آورديم.
علامه مجلسي در مرآت از کليني پيروي کرده،(42) ولي در بحار از ابن قولويه وسيد بن طاووس تبعيت نموده است.(43)
2. وادي السلام بسيار وسيع وگسترده است، ولي مساحت آن را در دست نداريم، در يکي از سفرهاي زيارتي از رانندهِ تاکسي پرسيدم، گفت: 10 کيلومتر در 15 کيلومتر مي‌باشد، ولي سند مکتوب ندارم.
3. در بسياري از حکايات ومنابع به هنگام بحث از وادي السلام تعبير بيرون نجف به کار برده شده؛ در حالي که وادي متصل به نجف اشرف مي‌باشد واز صحن مقدس تا درِ وادي بيش از چند صد قدم نيست. علت اين تعبير اين است که در طول قرون واعصار همواره براي حفاظت شهر وتأ‌مين امنيت عمومي ديواري به دور شهر کشيده بودند که آن را (سور) مي‌ناميدند، اين سور بين شهر ووادي السلام فاصله انداخته بود ولذا بيرون از سور را بيرون نجف تعبير مي‌کردند.
4. در طول قرون واعصار وادي السلام مرکز خلوت اهل دل بود. بسياري از فقها، علما وصلحا ساعاتي از روز را در وادي السلام به تفکر، عبادت، اذکار واوراد مي‌پرداختند، چنان‌که از مجلسي اول نقل کرديم که در ايام تشرّف خود به نجف اشرف، شب‌ها در حرم مطهر وروزها در مقام حضرت صاحب الامر (عليه السلام) در وادي السلام به عبادت ورياضت مشغول مي‌شد.(44)
5. در منابع فراوان از وادي اسلام گفت‌وگو شده وکتاب مستقل مبسوطي به نام: (وادي السلام ا‌وسع مقابر العالم) توسط محسن بن عبد الصاحب بن جابر آل مظفر نجفي تأ‌ليف شده(45) که در 248 صفحه با مقدمهِ مرحوم سيد جواد شبّر، در 1384 هـ . ق در نجف اشرف به طبع رسيده است.(46)

 - پاورقی -

(41) کافي، ج 4، ص 572.
(42) مرآه العقول، ج 18، ص 291.
(43) بحار الانوار، ج 100، ص 241، 246 و247.
(44) لوامع صاحب قراني، ج 8، ص 664.
(45) الذريعه ، ج 25، ص 9.
(46) معجم ‌المطبوعات النجفيّه، ص 376.

نوشتن دیدگاه