در بحث گذشته وبررسي نياز جامعه به مديريت ونظام اسلامي آن به اين نتيجه رسيديم که يگانه نظامي که مشروعيت دارد وبه هيچ زمان ومکان اختصاص ندارد نظام امامت است که مثل کل اسلام که دين جهاني وابدي است نظام جهاني وجاوداني اسلام است.
در اين بحث، مقصود، شناخت مفهوم امامت است که چون پيرامون مفهوم لغوي واصطلاحي آن در رساله اي جداگانه ودر ضمن رساله هاي ديگر بر اساس آنچه از آيات قرآن مجيد واحاديث استفاده مي شود توضيح داده ايم در اينجا فقط به مفهوم اصطلاحي آن که علماء علم کلام واعتقادات فرموده اند اکتفا مي کنيم.
يکي از تعريفاتي که دانشمندان وصاحب نظران ومحققان علم کلام از امامت فرموده اند اين است که:
(امامت رياست عامّه بر امور دين ودنياي مردم است به واسطه پيغمبر).(9)
اين تعريف، اگر چه به دلالت مطابقي شامل تمام ابعاد امامت نمي شود واز شناساندن ساير ابعاد متعاي آن غير از رياست بر امور دين ودنياي جامعه خصوص به دلالت مطابقي وتضمنّي قاصر است امّا به اين جهت به آنچه که مسأله امامت را مسأله اي بحث انگيز وسياسي ومورد ردّ وقبول قرار داده وموجب شده است که سياستمداران وزمامدارارن غاصب با آن در ستيز باشند، وآن را نفي نمايند يا آن را قبول کرده واز آن سوء استفاده نمايند مفهوم همين تعريف است.
لذا شيعيان که امامت را به نصّ پيغمبر صلي الله وعليه وآله مي دانند اين تعريف را گرچه گوياي تمام شؤون ائمّه اثني عشر: وولايت وامامت آنها که در احاديث صحيح شرح داده شده نيست مي پذيرند. زيرا نظر وعقيده آنها را در يکي از نقاط مهم وعمده امامت که رياست وزعامت بر امور دين ودنياي مردم است ومتبادر از آيات واخبار ولايت است روشن مي سازد.
در اينجا تمام مطلب در اين است که امامت وولايت به نصّ ونصب پيغمبر صلي الله وعليه وآله از جانب خدا صورت مي پذيرد واز ولايت مطلقه چنانکه روح مذهب شيعه است ارتباط دارد وعقيده به آن عقيده توحيد وتنزّه خدا را از شريک در تمام شؤون اُلوهيّت وربوبيّت کامل مي گرداند. يا اينکه بدان نصّ پيغمبر وانشاء ولايت از جانب خدا مردم مي توانند خود، صاحب اين رياست عامّه وولايت بر امور دين ودنيا را تعيين کنند که لازم اين حرف اگر شرک ونفي ولايت خدا بر اين امر نباشد لا اقل مداخله در شأني از شؤون مطلقه الهيّه بدون اذن او مي باشد واين تعريف با قيد (به واسطه نبيّ) که همان نصّ ونصب نبيّ را مي رساند بيان کننده مذهب شيعه در امامت است چنانکه بدون مثل اين قيد واکتفا به (رياست عامّه بر امور دين ودنيا) بيان مذهب ديگران است لذا در مقام تعريف امامت ائمه اثني عشر: اين تعريف کافي است ونقطه نظر شيعه را در جهتي که عمده اختلاف بين فريقين به آن منتهي مي شود ودر کمال عقيده به توحيد دخالت دارد روشن مي نمايد، وغرض از تعريف هم همين است.
مع ذلک ناگفته نماند که در تعريف امامت اگر بخواهيم آن را به معناي وسيعي که شامل امامت انبياء هم مي شود تعريف کنيم بايد قيد (به واسطه نبيّ) به جمله اي که مناسب براي معني باشد اصلاح شود.
زيرا امام همانطور که ممکن است غير پيغمبر باشد مثل ائمه طاهرين: که مقام پيغمبري نداشتند ممکن است پيغمبر باشد چنانکه در قرآن مجيد حضرت ابراهيم وجمعي ديگر از پيامبران امام خوانده شده اند وظاهر اين است که اعطاي مقام امامت به پيغمبر بلند پايه اي مثل حضرت خليل الرّحمان عليه السلام پس از نبوّت ورسيدن او به مقام خِلّت بوده است، وچنانکه در مورد حضرت داوود ـ علي نبينا وآله وعليه السلام ـ مي فرمايد: (إنا جعلناک خليفة في الارض فاحکم بين الناس بالحق) = (همانا ما تو را در زمين، مقام خلافت داديم پس در بين مردم به حق حکم کن)(10) که ظاهر آن انشاء است نه اخبار.
از سوي ديگر ممکن است شخصي پيغمبر باشد واين رياست را نداشته باشد مثل بعضي از انبياي بني اسرائيل. بنا بر اين قيد (به واسطه پيغمبر) لزومي ندارد هر چند در مورد امامت غير انبياء چنانکه خواهم گفت به تنصيص ومعرّفي نبيّ مي باشد وامام نيز تابع شرع نبيّ است وپيغمبري که امام تابع او است صاحب مقام امامت نيز مي باشد. امّا معني (به واسطه نبيّ) اين نيست که امامت وولايت امام جعل ونصب مستقل از جانب خداوند ندارد بلکه بر حسب آيات واحاديث، امامت امام مثل امامت نبيّ مستقلاً از جانب خدا محوّل مي باشد همانطور که ولايت پدر وجدّ پدري نيز جعل وانشاء مستقل دارد واز جانب خدا است با اين تفاوت که امامت پيغمبر به خودش وحي مي شود اما امامت امام به پيغمبر وحي مي شود وپيغمبر مأمور به ابلاغ است چنانکه از آياتي مثل: (بلّغ ما اُنزل اليک من ربک...)(11) و(اليوم أکملت لکم دينکم...)(12) و(انما وليکم الله ورسوله والذين آمنوا...)(13) استفاده مي شود.
بنا بر آنچه گفته شد امامت در اين معناي اعم، رياست کليّه بر امور دين ودنياي مردم است به انشاء الهي واعتبار شرعي که به پيغمبر وحي مي شود وبر حسب آيات وروايات، پيغمبر وامام در انتخاب خليفه وجانشين وامام بعد از خود مستقل نيستند واختيار ندارند چنانکه در تفسير: (سأل سائل بعذاب واقع)(14) روايتي است در کتابهاي شيعه وسنّي که وقتي مراسم نصب امير المؤمنين عليه السلام به ولايت وخلافت در غدير خم برگزار شد حارث بن نعمان فهري خدمت پيغمبر صلي الله وعليه وآله عرض کرد به ما امر کردي که شهادت به وحدانيّت خدا ورسالت تو بدهيم شنيديم واطاعت کرديم، امر کردي که نماز بخوانيم اطاعت کرديم، به واجبات وفرائض امر کردي اطاعت کرديم. سپس گفت به اينها اکتفا نکردي تا پسر عمويت را بلند کردي وبر ما ترجيح دادي آيا اين را از جانب خودت مي گوئي يا از جانب خدا؟
حضرت رسول خدا صلي الله وعليه وآله فرمود:
(والله الذي لا اله الا هو انه من أمر الله = سوگند به خدائي که غير از او نيست که آنچه گفتم وانجام دادم به امر خدا بود).
حارث برگشت ومي گفت: (اللهم ان کان ما يقول محمد حقاً فامطر علينا حجارةً من السماء أو آتنا بعذاب أليم = خدايا اگر آنچه مي گويد حق است بر ما از آسمان سنگ ببار يا عذاب دردناکي را بر ما بفرست).
بر حسب روايت در همان زمان سنگي از آسمان بر سرش آمد وهلاک شد.(15)
از مجموع آنچه در تعريف امامت بيان شد مفهوم امامت به حسب اصطلاح وبه حسب معناي اعم آن که شامل امامت انبياء است شناخته شد ودانسته شد که نقطه مهمّ وحساسي که از جهت کبري وصغري وکلي ومصداق مورد نظر ومعرکه آراء واختلاف انظار بوده است همان مفهوم اصطلاحي آن است ولذا با شناخت اين مفهوم در مسأله امامت مهمترين موضوع مورد بحث ونقطه امتياز فرقه محقّه اماميّه از طوائف ديگر مسلمين معلوم مي شود وخلاصه آن اين است که:
مديريّت اسلامي وامامت ورياست بر کليّه امور دين ودنياي مردم به اصطفاء وانتصاب خدا است که به وسيله پيغمبر ونصّ او اعلام وابلاغ مي شود وروشن هاي ديگر در مديريت ونظام واداره به شکل هائي که در بين مسلمين پس از رحلت پيغمبر صلي الله وعليه وآله جلو آمد وبه شکل هاي گوناگوني که در جهان معاصر وجود دارد شرعي نمي باشد.

- پاورقی -

(9) علامه حلّي در باب حادي عشر (بحث امامت) مي فرمايد: (الامامة رياسة عامة في امور الدين والدنيا لشخص من الاشخاص نيابة عن النبي).
وفاضل مقداد در (اللوامع الالهية) بحث امامت (ص254) فرموده است: (رياسة عامة في الدين والدنيا لشخص انساني خلافة عن النبي).
البته اين دو تعريف خصوصاً تعريف دوّم ممکن است بنا به مذهب عامه نيز قابل توجيه باشد که بگويند در خلافت شرط نيست شخصي که خليفه شده است از جانب کسي که خليفه او شده است برگزيده شده باشد بلکه خلافت جانشيني است وهمين قدر که شخصي به جاي ديگري بنشيند خليفه وجانشين او خواهد بود بنا بر اين بگويند در خلافت از نبيّ لازم نيست که پيغمبر خود، کسي را جانشين خود قرار دهد بلکه ديگران هم اگر کسي را به جانشيني او منصوب کردند يا شخصي به قهر وغلبه به جاي او نشست جانشين وخليفه او خواهد بود. اگر عامّه يعني اهل سنت چنين بگويند جوابش اين است که: اين يک معناي خلاف ظاهري است که عرف پسند نيست در نيابت خلاف صريح لفظ است وبه فرض اينکه لغت خليفه ونايب هم بر کسي که به جاي غير وبه نيابت غير، متصدّي کار او شده باشد ولي از جانب او خليفه ونائب نشده باشد اطلاق شود امامت ورياست عامه بر امور دين ودنياي مردم منصبي است الهي وبايد صاحب آن از سوي خدا منصوب وبرگزيده شود واز اين تعريف که به واسطه نبيّ ونصّ او مي باشد با واقعيت وحقيقت امر امامت مطابق است ومثل دو تعريف ديگر، تعريف به اعم نمي باشد هر چند به نظر ما در آن دو تعريف نيز همين واقعيّت مراد است وعرفاً ولغتاً، تعريف به اعم نيست.
(10) سوره ص، آيه26.
(11) آنچه از سوي پروردگارت بر تو نازل شده ابلاغ کن... (سوره مائده، آيه67).
(12) امروز دين شما را برايتان کامل کرديم... (سوره مائده، آيه3).
(13) همانا وليّ امر شما تنها خدا ورسولش وکساني که ايمان آورده اند مي باشند. (سوره مائده، آيه55).
(14) سائلي از عذاب قيامت (که حتمي است) پرسيد. (سوره معارج، آيه1).
(15) تفصيل ومتن اين معجزه را مي توانيد در کتابهائي مثل منهاج الکرامه وشواهد التنزيل والغدير وکتابهاي تفسير ملاحظه نمائيد. (تفسير صافي، ج1، ص633).

نوشتن دیدگاه