بسيارى از دانشمندان اعتراف كرده‏اند كه امام صادق (ع) علم شيمى را مى‏دانسته و جابربن حيان صوفى طرطوسى نزد او تلمذ مى كرده و اين دانش را از وى فرا گرفته است و پانصد رساله در يكهزار برگ در همين مايه تأليف كرده كه آنها در واقع متضمن و در بردارنده رساله‏هاى امام جعفر صادق (ع) مى‏باشند.13
خاورشناسان قديم و جديد درباره جابر سخن بسيار گفته‏اند و ابن نديم در «الفهرست» 14 بطور مفصل پيرامون شخصيت او داد سخن داده و كتب زيادى را از وى ياد كرده است كه جابر در زمينه دانشهاى مختلف بويژه شيمى ، پزشكى ، فلسفه و كلام داراى تأليفات بوده است و عادتاً يك انسان معمولى با عمرى طبيعى گنجايش اين همه كار، تأليف و تحقيق را ندارد جز نوابغى از بشر و يگانه‏هائى از انسانهائى كه هوشى سرشار و استعدادى فوق‏العاده دارند و زندگيشان در تأليف ، كتاب و تحقيق خلاصه مى‏شود.
ابن نديم تأليف كتابهائى بر مذهب شيعه را به جابر نسبت داده و از همين جا تشيع او را استنباط نموده است و شايد همين زانو زدن او در حضور امام به قصد تعلم و يادگيرى و همچنين اعتماد امام به او در آموزش اين علم، شاهد روشنترى است بر تشيع جابر.
مرحوم شيخ آقا بزرگ تهرانى در «الذريعه» او را از مؤلفان شيعه شمرده و از كتب او «ايضاح» در شيمى را نام برده است . 15
تحقيق در جزوه‏ها و رساله‏هائى كه كراوس خاورشناس انتشار داده روشن مى‏سازد كه جابر از شيعيان امام صادق (ع) بوده و او را امام مفترض الطاعه براى خود مى شناخته و علاوه بر شيمى، دانشهاى ديگر را نيز از امام فرا گرفته است .
خلاصه اينكه مؤلفان و تراجم نگاران اسلامى، جابر را عالمى بلند مرتبه دانسته و او را در عداد مفاخر جهان اسلام بر شمرده‏اند.
جابر غير از فلسفه و كلام، پيرامون علوم و فنون مختلف اعم از نظرى و طبيعى كه بحث و تحقيق درباره آنها نيازمند وقت و فرصت فراوانى است ، بيش از سه هزار نسخه كتاب و رساله تأليف كرده و شخصيتى با اين ويژگى ، براستى شايسته تجليل و بزرگداشت است و از مفاخر و ذخاير گرانبهاى ملت مسلمان تواند بود.
البته پذيرش اين امر براى خاورشناسان سنگين است كه يك مسلمان عرب زبان در قرن دوم هجرى امتياز دانستن اين آراى استوار علمى را داشته باشد و نظريات او پايه‏هاى كل علم شيمى جديد و قديم محسوب شود؛ از اين رو در بررسى كتب و رسائل علمى جابر دچار خبط شده و همچون آدمى كه در تاريكى شب به گردآورى هيزم بپردازد، گرفتار خطا و اشتباهات فراوانى گشته‏اند.
گاهى اصلاً در وجود خارجى جابر در آن عصر ترديد كرده‏اند و گاهى در عصر و زمانى كه او در آن مى زيسته است، شك نموده‏اند و در مرحله سوم، در صحت نسبت اين كتب و رساله‏ها به او شبهه نموده‏اند و در چهارمين مرحله، درصحت مطالبى كه از او امام صادق (ع) روايت كرده است ، حرف داشته‏اند و بالاخره پنجمين شك و شبهه آنان در شيوه آنان در شيوه نگارش و فصل بندى و ترتيب موضوعى كتابها و رساله‏هاى جابر است كه بزعم مستشرقان، در آن اعصار ناشناخته بوده است .
البته برخى از اين شبهه‏ها را اسماعيل مظهر نويسنده و صاحب امتيازمجله «العصور» در مقاله‏اى كه در مجله «المقتطف» نشر داده، مورد انتقاد قرار داده است 16 و نيز احمد زكى صالح در سلسله مقالاتى كه در مجله «رساله مصر» سال هشت نوشته، درصدد نقد و بررسى علمى و حكيمانه آن شبهات برآمده است . 17
اين نويسنده بارها به تشيع جابر تصريح كرده و در نقد و بررسى نظر استاد كراوس چنين گفته است : نزد همه كسانى كه علم الكلام و مباحث آنرا مورد بررسى قرار داده‏اند، واضح و آشكار است كه شيعيان فعالترين و پر جنب و جوش ترين فرقه‏هاى اسلامى بوده‏اند و از اولين پايه گذاران مباحثات مذهبى براساس فلسفه شمرده مى شوند و حتى برخى مكتب فلسفى ويژه‏اى به امام على بن ابى طالب (ع) نسبت مى‏دهند . و اين حرف احمد زكى براى اثبات صحت آراء و نظرات فلسفى وكلامى منتسب به جابر است .18
و خلاصه سخن آنكه تشيع جابر و پيشرو بودن او در بسيارى از علوم بويژه كلام، فلسفه، پزشكى ، شيمى و طبيعى از واضحات و بديهيات است و بدون ترديد نظرات او پايه‏هاى اساسى دانش شيمى است و اين نيست جز آنكه جابر علم شيمى را از منبع و سرچشمه اصلى آن يعنى امام صادق (ع) فرا گرفته است.

- پاورقی -

 13- مراجعه كنيد به تاريخ ابن خلكان (وفيات الاعيان، ج 1، ص 327) چاپ دارالثقافه بيروت.
14- نگاه كنيد به صفحات 498 و 503 ، آن كتاب.
15- ج 2، ص 491 طبع دارالاضواء بيروت.
16- شماره 68 : صفحات 551 - 544 و 617 - 625 آن مجله.
17- نگاه كنيد به صفحات 1204 تا 1206 و 1235 تا 1237 و 1268 تا 1270 و 1299 تا 1302.
18- همان مجله ، ص 1299.

نوشتن دیدگاه