تقرير برهان امام به اين صورت است كه حركت يكنواخت آفتاب و ماه، و آمد و شد يكنواخت شب وروز، دليل بر اضطرار آنها و مسخر بودنشان به نيروى ديگرى است; زيرا اگر به اختيار خود حركت مىكردند، حركتشان يكنواخت و به يك جهت نبود.
بديهى است چنانكه حركت از مشرق به مغرب ممكن است، عكس آن يعنى حركت از مغرب به مشرق هم ممكن است، و انتخاب اين جهت يعنى حركت از مشرق به مغرب، اگر با رعايت مصلحت باشد معلوم مىشود كه محرك آنها نيروى با ادراك و اراده است كه ما آن را خدا مى ناميم و اگر شما او را دهر بناميد واقعيت و حقيقت منقلب نمىشود.
اگر انتخاب اين جهت بدون رعايت مصلحت باشد، ترجيح بلامرجح لازم مى آيد و ترجيح بلامرجح محال و استحاله آن اساس و پايه قانون عليت است.
بيان كامل اين برهان به اين نحو است كه هر چيزى كه ذاتاً ممكن باشد، يعنى وقوع و لا وقوع آن روا باشد; وقوعش نيازمند به عامل مرجح مىباشد چون ترجيح بلا مرجح محال است. و اگر فاعل امرى بدون شعور و اراده باشد، وقوع امر ممكن از آن فاعل دلالت بر مجبور بودن او در آن امر مى نمايد; مگر اينكه فاعل داراى حكمت و ادراك باشد و حكمت هم عين ذاتش باشد و اگر طرف مقابل اين فرض را قبول كند خدا را قبول كرده است.

نوشتن دیدگاه