بى ‏ترديد حضرت اميرالمؤمنين(ع) محور قضاوتهاى اسلامى و شيعى و مهمترين چهره نظام‏ ساز براى قضاى اسلامى است. آن حضرت در دوران حكومت نبوى، قاضىِ مدينه و يمن بود.[1] قضاوت در مدينه، با حضور شخص رسول خدا(ص) افتخارى عظيم است. تأييدات مكرر رسول خدا نسبت به توانايى آن حضرت در قضاوت ها، تأكيدى بر اين محوريت است. پيامبر فرمود: «داناترين امت من نسبت به سنت ها و قوانين قضايى على بن ‏ابى‏طالب است»[2] و «داناترين شما به روش داورى، على است»[3] و «قضاوت آن گونه است كه على حكم كند»[4] و نيز «اى على! به سوى يمن حركت كن و با كتاب خدا ميان مردم قضاوت و حكومت كن. خدا قلب تو را به سوى حق رهبرى كند و زبان تو را از خطا و اشتباه صيانت بخشد»[5] و همچنين «سپاس خدا را كه در خاندان من كسانى را قرار داد كه داورى آنها مانند داورى پيامبران است».[6]
در زمان خلفا، بركنارى آن حضرت از خلافت باعث كناره‏گيرى از امور حكومت، از جمله قضاوت نشد و ايشان دستگاه قضايى نوپاى اسلام را هدايت و رهبرى مى‏ كرد. گاه خلفا مسايل لاينحل قضايى را به حضرت ارجاع مى‏ دادند[7] و گاه خود مستقيماً دخالت مى‏ كرد.[8] و در پايان هر قضاوت، تحسين آنان را برمى ‏انگيخت و همگى مى‏ گفتند: زن هاى جهان از زاييدن فرزندى مانند على عاجزند؛[9] قويترين قاضى در بين ما على است.[10] حضرت در اين باره به مالك اشتر مى ‏گويد:
«در آغاز، در كار خلفا دخالت نمى‏ كردم بعد ديدم مردم از اسلام رويگردان مى‏ شوند، كه دخالت‏ كردم. ترسيدم اگر به يارى اسلام و مسلمانان برنخيزم، ويرانى در بناى اسلام ببينم،كه‏ مصيبت آن براى من بزرگتر از دورى حكومتِ چند روزه است كه همچون سراب زايل‏ مى‏ شود».[11]

داوري هاى آن حضرت، چه در زمان رسول و چه در هنگام خلافت و پيش از آن، نظر به پيچيدگى موضوع از يك طرف و ابتكار و دقت نظر در قضاوت از طرف ديگر، توجه صحابه پيامبر و علاقه‏ مندان حضرت را جلب كرد و نظر به اهميت آن، در قرون اوليه اسلام اين قضاوت ها در رسائل مخصوص تدوين شد. در قديمى‏ ترين فهرست كتابهاى شيعه، يعنى فهرست شيخ طوسى و فهرست نجاشى از اين تأليفات نام برده شده است. در قرون بعد علما و محدثان شيعه و برخى از محدثان عامه تتبع كرده و اين فروع را از موارد متعدد جمع‏ آورى نموده، به صورت كتاب مخصوص درآورده‏ اند.[12]

در دوران بعد از شهادت آن حضرت، ائمه هدى، به ويژه صادقين(ع) و حضرت رضا(ع) مكرراً به قضاوتهاى آن حضرت استناد مى‏كردند و جملاتى مانند «كان على يقول» و«قضى‏اميرالمؤمنين» و «اُتى اميرالمؤمنين» و «عن على» و «قضى على» و «اِنَّ اميرالمؤمنين‏قضى» و «اِنَّ علياً كان يقول» و «اِنَّ اميرالمؤمنين كان يقضى» و «اِنَّ عليّاً كان يقول»در كلمات آن حضرات فراوان است. ايشان در ديات و قصاص و حدود و قضا و فتاواى‏ قضايى يا قضاوت ها به سيره قضايى اميرالمؤمنين استدلال و استناد مى‏ كردند[13] وچنانكه از بعضى عبارات مذكور آشكار است، استناد، به سيره عملى يا قولى حضرت بود و مخصوص واقع ه‏اى خاص نبود.

در اسناد بسيارى از روايات قضايى كه در سراسر كتب قضا و حدود و ديات و قصاص موجود است، به منابعى مانند كتاب ظريف،[14] جامعه، قضاياى اميرالمؤمنين، كتاب على(ع) برمى‏خوريم كه تماماً حاوى قضاوت هاى اميرالمؤمنين مى‏ باشد. و ائمه يا راويان برجسته به آنان استناد كرده ‏اند.
قضاوت هاى آن حضرت شالوده و شاكله نظام قضايى اسلام را تشكيل مى‏ دهد.
نظام قضايى حضرت مركّب از نظام ساختارى و حقوقى است كه مجموعاً به كمك هم، اهداف بلند قضاوت و حكومت اسلامى را تأمين مى‏كنند. قبل از ورود به بحث، به كلياتى اشاره خواهد شد و در پايان به ابعاد كاربردى بحث پرداخته مى‏ شود.

***********************************************************************************************
[1]. وسائل الشيعه، ج‏18، باب 4، از ابواب آداب القاضى، ح‏6.
[2]. همان، ج‏19، ص‏175، باب 4، از ابواب موجبات ضمان؛ كنزالعمال، ج‏2، ص‏293.
[3]. همان، ج‏18، باب 3، ابواب صفات قاضى، ح‏9.
[4]. كفاية الطالب، ص‏190، چ نجف.
[5]. كنزالعمال، ج‏6، ص‏392.
[6]. مناقب، ابن شهرآشوب، ج‏1، ص‏488؛ صواعق محرقه، ص‏175؛ بحارالانوار، ج‏4، ص‏240 219، چاپ جديد.
[7]. وسائل الشيعه، ج‏18، باب 19، از ابواب كيفيت حكم، ح‏1 و باب 21، از ابواب كيفيت حكم، ح‏1.
[8]. همان، ج‏18، باب 21، از ابواب كيفية الحكم، ح‏3.
[9]. فروغ ولايت، جعفر سبحانى، ص‏288.
[10]. همان.
[11]. نهج‏البلاغه، نامه 62.
[12]. قضاوتهاى حضرت على(ع)، دكتر محمدعلى شيخ، ص‏5؛ فهرست شيخ طوسى، ص‏86 و 112.
[13]. وسائل الشيعه، ج‏18 و 19، ابواب مختلف كتب قضا و حدود و قصاص و ديات.
[14]. رجال نجاشى، ص‏209، انتشارات جامعه مدرسين. «ظريف بن‏ناصح» كتاب ديات دارد و كوفى و متولد بغداد است. ثقه و راستگو در حديث است.

نوشتن دیدگاه