دانستيم که انديشه (مدينه فاضله) در ظرف تفکر گذشتگان به هيچ وجه با ملاحظات انسانگرايانه همراه نبوده است. نه اين که انسان در نمودار انديشه آنان جايگاهى نداشته. بلکه به اين معنى که او مرکز توجه واعتنا نبوده است. بنابراين، مدينه فاضله در منظر ديد آنان، بيش از آن که صبغه اى انسانى داشته باشد، چهره اى سياسى، اخلاقى ويا فلسفى مى يابد.
در قرأت عصر جديد، اين معنى، کاملا واژگونه مى گردد. از دوره رنسانس به اين سو، که انسان، به عنوان مهم ترين آرمان تمدن جديد، محيط توجه واعتنا را مى پوشاند، تفاسير نوينى نيز نسبت به آرمان شهر انسانى ارائه مى گردد. محور اين تفاسير را نوعى فلسفه انسانگرا تشکيل مى دهد که از طرفى با انديشه استغناى از مذهب وبلکه، انديشه مذهب پيرايى همراه وقرين بوده واز طرف ديگر، تنها به بهزيستى دنيوى انسان توجه داشته وپيشرفت وتعالى وى را در بعد مادى مى جويد. بنابراين، مدينه فاضله در نگاه متأخران، در واقع، شهر رفاه وآسايش انسان است، اما در راه کسب اين مهم، فقط، به بعد خاکى انسان توجه مى شود. پيشرفت وترقى مادى به عنوان يک اصل مسلم شمرده مى شود وهمه چيز در ذيل آن، ملاحظه مى گردد. اين نوع انديشه، چند قرن است که سيطره خويش را بر محيط باورهاى انسان غربى گسترده است واگر چه او، به واقع، به بسيارى از آنچه در صدد بوده، دست يافته است، اما، به هيچ وجه، روياى هميشگى خود را محقق نمى بيند. در مقابل مشاهده کرديم که در انديشه جامع دينى، ما بر يگانگى دنيا وآخرت وجسم وجان انگشت تأکيد مى نهيم وجايگاه واحکام اين امور را از هم تفکيک نمى سازيم. به انسان، به عنوان يک واحد حقيقى نظر داريم ودر هر طرح وبرنامه، رشد موازى ومتوازن او را پى مى جوييم. در مدينه فاضله اسلامى، در سرلوحه طرح وبرنامه آسمانى آن، با کمال شگفتى، با يک آرزوى زمينى روبرو مى شويم، با عدالت ودر کنار آن، رفاه وآسايش وامنيت وبرخوردارى از مواهب طبيعى.
حجم اعتناى تعاليم دينى به اين مسائل، در مسأله ظهور ومهدويت، براى انسان مذهبى که هميشه بر تقابل ودوگانگى دنيا وآخرت، صميمانه، پاى مى فشرده، آن قدر با اهميت وهيجان انگيز است که وى را دچار گيجى وترديد مى سازد. اما، به واقع، چنين است. تعاليم دينى، در زندگى زمينى ما مصرانه ادعاى دخالت وتصميم گيرى دارند وآرزوهاى زمينى ما به طور جدى، مورد توجه آنهاست. اما اين همه را در مصاحبت با ديگر ابعاد وجودى انسان مى طلبند. بر اين اساس است که مدينه فاضله اسلامى، علاوه بر اين که مدينه عدالت، رفاه وامنيت است، مدينه علم، عقلانيت، تربيت وانسان پرورى نيز هست. يعنى همان عناصرى که نبود آنها در تفکر مذهب پيراى غربى، باعث پديد گشتن بحران جديد تمدن غرب گشته است واين تمدن را على رغم پيشرفتهاى چشمگير مادى، در مسير تحقق سعادت انسانى ناکام گذارده است.
ويل دورانت تمدن نويس بزرگ غربى، در همين رابطه چنين مى نويسد:
(مدينه فاضله تحقق يافته است، ولى در عالم خارج (از ما)... ما قدرت خود را صد برابر کرده ايم وبر بالاى خود صدها ذراع افزوده ايم، ولى طرحها ونقشه هاى ما به پستى وتنگى زمانى است که در جهل وآلودگى به سر مى برديم. ما از لحاظ روحى کوته قدانى هستيم در قالبهاى بسيار بزرگ. مدينه فاضله در همه جا آمده است. به جز در روح انسان. با اين همه، اين مدينه فاضله کوچکى، که اکنون با روياى قابل اغماض ‍ مى خواهيم بنا کنيم، نمى خواهد طبيعت را از نو بسازد ونمى خواهد تسلط انسان را بر طبيعت بگستراند (زير اين بهشت منظور نظر بيکن بود وتحقق يافته است) بلکه مى خواهد که خود را از نو بسازيم ونفوس با اراده هاى درست کنيم که براى زندگى در عالم بهترى شايسته باشند وبه صفاى دانش ما وبه نيروى قدرت ما باشند وچون مايه ويرانى مدينه فاضله (طبيعت بشرى) وجهل انسانى است. ما نخست خواهيم خواست که دلها ونفوس خود را تصفيه کنيم؛ شايد امور ديگر، در نتيجه به دنبال آن بيايد... (به طور کلى) معلوم شد که مقصود بناى يک مدينه فاضله مکانيکى يا بهشتى براى راهروان پياده ومسافران هواپيما نيست، بلکه امر اساسى ترى در نظر است وآن بالا بردن صفات اخلاقى وجسمى ومعنوى مردم است. نسلى که محصول ونتيجه اين اقدامات وپيشنهادها باشند مى تواند مدينه فاضله را بنا کند).(29)
در ارزيابى سخنان گذشته چنين مى توان نتيجه گرفت که تفکر دينى نيز، يک تفکر انسانگر است. با اين تفاوت که انسانگرايى دينى، متکى بر يک انسان شناسى قويم است؛ اما انسانگرايى غربى، متکى بر يک انسان شناسى ابتر ونادرست بود. به همين دليل نيز بود که در بخشهاى گذشته از تفکر مستتر در تمدن غرب، با عنوان (انسانگرايى نسيانگرايانه) يا (انسان مدارى واژگونه) ياد کرديم.
در انتهاى نوشتار، تأکيد مى کنيم که بحث (توسعه اسلامى) به طور کامل مى توان از ويژگيهايى که در مورد مدينه فاضله اسلامى بر شمرديم، استفاده کرد واگر چه مطالب عنوان شده، بيشتر، جنبه کيفى داشت، ليکن مى توان با مشارکت صاحب نظران در زمينه هاى مختلف، بويژه در زمينه جامعه شناسى واقتصاد بر ظروف کمى آن نيز دست يافت.

نوشتن دیدگاه