152. بسم الله الرحمن الرحیم
لایلاف قریش ایلافهم رحله الشتاء والصیف فلیعبدوا رب هذا البیت الذی أطعمهم من جوع وآمنهم من خوف
به نام خداوند بخشنده بخشایشگر (کیفر لشکر فیل سواران) به خاطر این بود که قریش (به این سرزمین مقدس) الفت گیرند (و زمینه ظهور پیامبر فراهم شود). الفت آنان در سفرهای زمستانه و تابستانه (و به خاطر این الفت به آن بازگردند) پس (به شکرانه این نعمت بزرگ) باید پروردگار این خانه را عبادت کنند، همان کس که آنان را از گرسنگی نجات داد و از ترس و ناامنی ایمن ساخت.
ذیل عنوان سوره فیل، یکی از فضایل ابوالأئمه (پدر پیشوایان)، امیرمؤمنان، علی (علیه السلام) را انتساب آن حضرت، به شجره ای طیبه، اصیل و پاک نهاد بر شمردیم. در این جا نیز این افق را با تیمن به حدیثی از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) درباره انتساب ائمه به قریش، نظاره می کنیم:
در روایتی از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل شده است که فرمود:
الائمه من قریش.(465)
پیشوایان، از قریش اند.
البته باید دانست که آن چه موجب شهرت و عظمت و عزت قریش گردیده، به جد اعلای رسول خدا و نیای بزرگ امیرمؤمنان (علیه السلام) بر می گردد که هر دو، میوه و ثمره آن شجره طیبه اند.
محقق ارجمند، جناب استاد جعفریان، درباره شهرت قریش چنین می نویسد:(466)
چنان که از کتابهای تاریخ بر می آید، قریش در میان عرب، شرافت و عزتی خاص را دارا بوده و معمولاً با عناوین آل الله، جیران الله و سکان حرم الهی مشهور بوده اند.(467) مردم همه آن ها را به عنوان بزرگ و شریف قبول کرده اند(468) و چه بسا در جنگ ها به جای آن ها وارد کار زار می شده اند.(469)
باید گفت که عظمت و شهرت قریش، در همه تیره ها و خانواده ها و عشیره های قریش نیست، بلکه تنها در خاندان قصی، و بعد از او، هاشم و عبدالمطلب است؛ زیرا وجود این افراد، در نهایت، موجب شهرت قریش گردید. در یک مسابقه افتخار به نسبت، ابی بکر خود را از قریش معرفی می کند. طرف او خوشحال شده، می پرسد: از خانواده قصی هستی؟ می گوید: خیر. می گوید: آیا عبدالمطلب و هاشم از شما است؟
می گوید: خیر. بعد طرف با بی اعتنایی رد می شود.(470) خدمات قصی در تشکیل دارالندوه(471) و انجام امور رفاهی برای حجاج، در شهرت قریش تأثیر داشته است.(472)
قصی اولین کسی بود که به قریش عزت داد و فخر آنان را آشکار کرد.(473) غیر از این، مسئولیت کلید داری کعبه در میان قریش (در عشیره قصی) بوده است و به همین علت، مردم بخش های مختلف، با آنان بیش تر در ارتباط بوده اند و این، خود موجب شهرت آنان شد.(474)
پیدا است که این شرافت و ریاست، فقط در فرزندان قصی بوده و در این جهت، کسی با آنان منازعه نمی کرده، مگر آن که مغلوب می شده است.(475)
هاشم نیز در راه حمایت از زائران بیت الله الحرام تلاش فراوان می کرد. وی اهل مکه را در اکرام به حجاج تشویق می کرد و از آنان می خواست که هر کمکی که می توانند به زائران خانه خدا بکنند.(476)
قریش گاه مالیات هایی به عنوان حق قریش از زائران می گفتند(477) و در عین حال، خود بسیاری از اموال خویش را تسلیم هاشم می کردند تا به زائران کمک کند.(478) او نیز به قریش خدمات بسیاری کرد و کاروان های تجاری زمستانی و تابستانی را، که قرآن در سوره قریش به آن ها اشاره فرموده، به راه انداخت و امان نامه ای نیز از قیصر برای کاروان ها گرفت.(479)
هو الذی سن الرحیل لقومه - رحل الشتاء و رحله الأصیاف (480)
او کسی است که سفر را برای قوم خود سنت کرد؛ سفر زمستانی و تابستانی را.
ابن عباس می گوید: قبل از آن، قریش در فشار و گرسنگی به سر می برد، هاشم آنان را جمع کرده و به تجارت واداشت.(481) دیگران نیز گفته اند که هاشم اولین کسی است که کاروان های تابستانی و زمستانی را به راه انداخته است.(482)
گو این که تجارت قریش، پیش از وی محدود به خود مکه و برای اعراب بوده است؛ اما هاشم آنان را به خارج از مکه فرستاده است.(483)
غیر از هاشم، عبد المطلب نیز از موقعیت ممتازی برخوردار بوده است.
حلبی آورده که او ملجأ قریش در مشکلات، و از حلیمان و حکیمان قریش بوده است. وی اولین کسی است که در غار حرا به عبادت پرداخته است.(484)
قریش تنها کسانی بودند که اولاً به علت داشتن امان نامه و ثانیاً و مهم تر از آن، اهل حرم بودن، آمادگی کافی برای تجارت داشتند. آنان هر جا مورد هجوم غارتگران قرار می گرفتند، خود را اهل حرم می نامیدند. قرآن نیز در سوره قریش بدین مطلب اشاره می کند.(485) کعبه نزد بیش تر اعراب قداست داشت و قطعاً به اهل کعبه و اهل حرم نیز احترام می گذاشتند.
جنگ ابرهه با کعبه و حمایت خداوند از خانه خود، بالاترین افتخار را برای کعبه و اهل آن به همراه آورد.(486) هیکل می گوید: این حادثه مهم، شکوه دینی مکه را بالا برد و مسلماً در پی آن، ارزش تجاری آن را نیز فزونی بخشید.(487) این واقعه، دل کسانی را نیز که به کعبه ایمان محکمی نداشتند، استحکام بخشید و به آن مطمئن ساخت. آبی نوشته است که داستان فیل، باعث عظمت قریش نزد عرب ها شد و لذا آنان را اهل الله نامیدند.(488)
در این جا اگر چه می پذیریم که بدین دلایل، پیش از بعثت، قریش شهرتی داشته است، اما شهرت آن، پس از اسلام، به چند علت، چندین برابر شد:
اولاً، پیامبر از این قبیله بود و این، خود مهم ترین عامل شهرت برای قریش بود.
ثانیاً، روایتی از پیامبر نقل شده که فرموده اند: الأئمه من قریش(489) بنابراین، همواره باید شهرت قریش را مدیون آن بدانیم.
ثالثاً، تبلیغات بنی امیه نشان دادن برتری قریش بر عرب نیز در شهرت قریش مؤثر بوده است. امام علی (علیه السلام) می فرماید:
اگر قریش از پیامبر (و نام او و دین او) برای رسیدن به قدرت و شرافت و سیاست بهره نمی برد، تنها یک روز بعد از مرگ پیامبر، بت پرست و مرتد می شد.(490)
و به گفته جواد علی، اسلام بود که قریش را قریش کرد، آن چنان که در کتاب ها معرفی شده است، و اسلام بود که آنان را بر عرب ها سیادت بخشید و به این موفقیت رساند.(491)
و سرانجام، چنان که گذشت، نسبت شریف امام علی (علیه السلام) به صالحین طایفه قریش باز می گردد. در این جا این بحث را با حدیثی از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) به پایان می بریم:
مردم تابع قریش هستند، صالحین در پی صالحین قریش و فجار هم در پی فجار قریش.(492)

465) السیره الحلبیه، ج 1، ص 51؛ عقد الفرید، ج 3، ص 320؛ بهج الصباغه، ج 3، ص 100. اصل روایت، به صورت کامل، در کتاب منتخب الاثر (باب اول، ص 10 به بعد) به طرق مختلف نقل شده است (تاریخ سیاسی اسلام، ج 1، ص 85).
466) تاریخ سیاسی اسلام، ج 1، ص 81 - 87 (با تلخیص و اندکی تغییر).
467) عقد الفرید، ج 3، ص 316؛ بلوغ الارب، ج 1، ص 249، 250.
468) عقد الفرید، ج 3، ص 327؛ الاغانی، ج 17، ص 313.
469) عقد الفرید، ج 3، ص 323.
470) همان، ص 327.
471) این خانه، محل مشاوره قریش در امور مهم و به ویژه جنگ و صلح بوده و گفته اند. افرادی که سن آنان کم تر از چهل بوده، حق شرکت در آن را نداشته اند (ر.ک: المنمق، ص 18 - 19 - 21).
472) عقد الفرید، ج 3، ص 327؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج 4، ص 127؛ المحاسن و المساوی، ج 1، ص 121؛ بلوغ الارب، ج 1، ص 235؛ حیاه محمد، ص 57.
473) تاریخ یعقوبی، ج 1، ص 240؛ نیز ر.ک: انساب الاشراف، ج 1، ص 50.
474) فجر الاسلام، ص 14؛ المنمق، ص 13؛ العصر الجاهلی، ص 50.
475) المحبر، ص 165؛ المنمق، ص 530.
476) نهایه، الارب، ج 16، ص 34.
477) المفصل، ج 4، ص 21.
478) المنمق، ص 11 - 12.
479) تاریخ یعقوبی، ج 1، ص 243؛ کامل ابن اثیر، ج 2، ص 16؛ المنمق، ص 32؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج 15، ص 211؛ انساب الاشراف، ج 1، ص 59.
480) انساب الاشراف، ج 1، ص 59؛ السیره النبویه، ج 1، ص 125؛ نیز ر.ک: المحبر، ص 162؛ بلوغ الارب، ج 1، ص 245 و 307.
481) مجمع البیان، ج 5، ص 546.
482) همان، ج 5، ص 545.
483) المنمق، ص 31 و 32.
484) السیره الحلبیه، ج 1، ص 22؛ المنمق، ص 13.
485) مجمع البیان، ج 5، ص 544 - 546. (ایلاف به معنای آن است که مردم، بدون حلف و پیمان، در امان باشند و این ضمن قراردادی که میان قریش و رومی ها و اعراب امضا شده، مطرح بوده است. ر.ک: المنمق، ص 32 - 33)
486) سوره فیل.
487) حیاه محمد، ص 64.
488) نثر الدر، ج 1، ص 394.
489) أخذ آن گذشت.
490) ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج 20، ص 298 - 299.
491) المفصل، ج 4، ص 126.
492) المنمق، ص 7.

نوشتن دیدگاه