شاید برخی گمان کنند که عید غدیر تنها اختصاص به شیعیان دارد و در کلمات پیامبر اکرم، صلی الله علیه وآله وسلم، اشارهای به لزوم بزرگداشت آن نشده است. اما باید گفت که عید غدیر نیز چون عید فطر و قربان از اعیاد اسلامی، بلکه از بزرگترین اعیاد است، و نخستین کسی هم که این روز را به عنوان عید اسلامی معرفی کرد، خود پیامبر اسلام، صلی الله علیه وآله وسلم، بود. آنچه در پی خواهد آمد تحقیقی است در زمینه سابقه تاریخی عید غدیر که امیدواریم مورد استفاده خوانندگان عزیز واقع شود.
پیامبر اکرم پس از آنکه علی بن ابیطالب را در روز غدیر به جانشینی خود تعیین کرد، در همان روز این عید را اعلام نمود و مراسم آن را بپا داشت، و در خیمه اش نشست و با کمال خوشحالی و سرور از تبریک گویندگان استقبال کرد و به آنها میفرمود: به من تبریک بگویید... به من تبریک بگویید، زیرا خداوند مرا به نبوت و اهل بیتم را به امامت اختصاص داده است. (1)
ما در تاریخ پیامبر، شادی های او روزی را نمییابیم که پیامبر گفته باشد: به من تبریک بگویید، حتی روز ازدواجش و روز هجرتش از مکه به مدینه و رهایی از چنگال مشرکان، و روز فتح مکه و پیروزی مسلمانان نفرمود به من تبریک بگویید، ولی روز غدیر مکرر میفرمود: به من تبریک بگویید، چرا؟ به خاطر آنکه پیامبر عظمت این روز را بخوبی درک میکرد و از شرافت این خاطره و برتری داشتن این عید بر سایر اعیاد آگاه بود.
بر همین اساس پیامبر فرمود:
روز عید غدیر خم بهترین اعیاد امت من است، و آن روزی است که خداوند تعالی به من فرمان داده با منصوب کردن علی بن ابیطالب به عنوان رهبری که امتم پس از من به وسیله او هدایت یابند; آن روز را یاد کنیم. آن روزی است که خدا دین را در آن روز کامل و نعمت را تمام گردانید و اسلام را به عنوان یک دین برای مردم پسندید. (2)
پیامبر در این حدیث، اولا: روز غدیر را یک عید اسلامی جاوید در ردیف سایر اعیاد اسلامی اعلام کرده; ثانیا: عید غدیر را مطلقا برتر از اعیاد اسلامی شمرده است.
پس از رحلت پیامبر، خود امیرالمؤمنین نیز روز غدیر را به عنوان یک عید اسلامی تلقی کرد (3) و در سالی که روز غدیر با جمعه مصادف بود خطبهای ایراد نمود و در ضمن آن فرمود:
خداوند بزرگ در این روز بزرگ در این روز برای شما گروه مؤمنان دو عید بزرگ که قوام هریک به دیگری است جمع کرده تا احسانش را نزد شما کامل گرداند و شما را بر راه هدایت آگاه و مطلع کند... از این رو جمعه را مرکز تجمع برای پاکسازی گذشته ها قرار داده است... بنابراین هیچ توحیدی را جز بر اساس اعتراف به رسالت پیامبر نمیپذیرد، و هیچ آیینی را جز توام با ولایت کسی که به ولایت او فرمان داده قبول نمیکند، و اسباب اطاعت او جز با تمسک به ریسمان او و ریسمان اهل ولایت او منظم نمیگردد، لذا در روز غدیر آنچه را که بیانگر ارادهاش در مورد برگزیدگانش بود بر پیامبرش نازل فرمود، و او را به تبلیغ آن و ترک همنشینی با منحرفان و منافقان و بیاعتنایی به آنان مامور ساخت و ضامن نگهداری او از شر آنان شد.
آنگاه حضرت امیر، علیهالسلام، مردم را به اجرای مراسم عید دعوت نمود و فرمود:
خدا شما را رحمت کند، پس از پایان یافتن اجتماعتان، به سوی توسعه بر زن و فرزند، و نیکی با برادران و شکر نعمت های الهی بازگردید، و همه با هم مجتمع باشید تا خدا یگانگی شما را حفظ کند و با یکدیگر نیکی کنید تا خدا الفت و دوستی و صداقت شما را نگهدارد، و به یکدیگر هدیه دهید (4) همانگونه که خدا پاداش شما را در این روز، چند برابر اعیاد گذشته یا اعیاد آینده - جز در موارد مثل آن - قرار داده است. نیکی در این روز (یعنی: روز عید غدیر) ثروت را زیاد و عمر را افزون میکند، و مهربانی به یکدیگر باعث رحمت و عطوفت خداوند است. با سعی و کوشش خویش و در حد توانایی خود، از آنچه خدا به شما بخشیده، برای برادران و زن و فرزندانتان آماده کنید و شادی را در میان خود آشکار سازید و با گشادهرویی با یکدیگر برخورد کنید. (5)
بعد از علی، علیهالسلام، امام حسن و امام حسین، علیهماالسلام، نیز روز غدیر را زنده نگاه میداشتند و هر سال، آن روز را به عنوان عید تلقی میکردند و با کمال مسرت و شادی، برای قبول تهنیت و تبریک شاد باش جلوس مینمودند، و به وسیله نماز و روزه و دعا به خدا تقرب میجستند، و در نیکویی و احسان و اطعام تاکید مینمودند، تا تشکر نعمت خدا را در چنین روزی که امیرالمؤمنین، علیهالسلام، به خلافت و امامت منصوب شده به جای آورده باشند. آنها در این روز صله رحم میکردند، و خانواده خویش را در وسعت ارزاق قرار میدادند و به ملاقات برادران میرفتند و شیعیان خود را نیز به تمام این کارها دعوت مینمودند. (6)
اکنون به روایات زیر توجه کنید:
1. ابوالحسن لیثی میگوید:
امام جعفر صادق، علیهالسلام، به بعضی از دوستان و شیعیانش که در حضور او بودند فرمود:
آیا میدانید روزی که خدا اسلام را در آن روز برای ما و شیعیانمان عید غدیر قرار داده چه روزی است؟
عرض کردند: خدا و رسول و فرزند پیامبر داناترند، آیا روز عید فطر است؟
امام فرمود: نه!
گفتند: آیا روز عید قربان است؟ امام فرمود:
نه! البته این دو روز، بزرگ و با شرافت هستند اما روز منار دین بزرگتر است، و آن روز هیجدهم ذی الحجه است که پیامبر خدا، صلی الله علیه وآله وسلم، هنگامی که از حجة الوداع بازگشت و به غدیر خم رسید...».
2. فرات بن احنف میگوید:
از امام جعفر صادق، علیهالسلام، پرسیدم: فدایت شوم، آیا مسلمانان عیدی بالاتر از عید فطر و عید قربان و روز جمعه و روز عرفه دارند؟
امام فرمود: آری! بالاترین و بزرگترین و شریف ترین اعیاد روزی است که خدا دین را در آن روز کامل گردانید، و این آیه را بر پیامبرش محمد، صلی الله علیه وآله، نازل فرمود: الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتی و رضیت لکم الاسلام دینا.
سؤال کردم: آن چه روزی است؟
فرمود: انبیای بنی اسراییل وقتی وصیت و امامت را به نفر بعد از خودشان واگذار میکردند، آن روز را عید قرار میدادند، و این روز هم روزی است که پیامبر، صلی الله علیه وآله وسلم، علی، علیهالسلام، را رهبر مردم قرار داد، و در آن روز چیزهایی نازل شد، و دین کمال یافت و نعمتبر مؤمنان تمام گردید.
عرض کردم: در این روز چه کاری شایسته است انجام دهیم؟
امام، علیهالسلام، فرمود: این روز، روز عبادت و نماز و روز شکر و سپاس خدا، و مسرت به خاطر ولایت ما بر شما از جانب خداست، من دوست دارم این روز را روزه بگیرید. (7)
3. عبدالرحمن بن سالم از پدرش نقل میکند که گفت:
از امام صادق، علیهالسلام، پرسیدم: آیا مسلمانان غیر از روز جمعه و عید قربان و عید فطر، عید دیگری دارند؟
فرمود: آری عیدی بزرگتر!
گفتم: فدایت شوم، کدام عید است؟
فرمود: روزی که پیامبر خدا امیرالمؤمنین را به خلافت نصب کرد و فرمود: هر کس که من مولای او هستم علی مولای او است.
پرسیدم: آن روز چه روزی است؟
فرمود: به روز چه کار داری؟ (8) سال همیشه در گردش است ولی آن روز، روز هجدهم ذی الحجه است.
عرض کردم: چه کاری سزاوار است در آن روز انجام دهیم؟
فرمود: خدا را یاد کنید و به روزه و عبادت بپردازید و محمد و آل محمد، صلی الله علیه وآله وسلم، را یاد نمایید، زیرا پیامبر خدا به امیرالمؤمنین، علیهالسلام، وصیت کرد که مسلمانان این روز را عید بگیرند و انبیا چنین میکردند; به اوصیا خود همین سفارش را مینمودند و آن روز را عید میگرفتند. (9)
بر اساس همین روایات است که میبیند شیعیان از زمان ائمه اطهار تا کنون در تمام کشورها هر سال روز غدیر را عید میگیرند، و به وسیله نماز، تلاوت قرآن و خواندن دعاهای ماثور به خدا تقرب میجویند، و خدا را بر کامل ساختن دین و تمام نمودن نعمت به وسیله امامت علی، علیهالسلام، سپاسگزاری میکنند، و به ملاقات یکدیگر میروند، و با چهره ای گشاده با نیکی و احسان و مسرور ساختن خویشاوندان و همسایگان به خدا تقرب مییابند، و اگر یکی ازآنها برادر دینی خود را در این روز ملاقات کند، با او مصافحه میکند و میگوید:
الحمد لله الذی جعلنا من المتمسکین بولایة امیرالمؤمنین و الائمة الطاهرین (10)
و هر سال دراین عید سعید، شیعیان به سوی مرقد پیشوای بزرگ، امیرالمؤمنین، علیهالسلام، در نجف اشرف روانه میشوند، و جمعیتی که نزد قبر مقدس آن حضرت برای زیارت اجتماع میکنند از نیم میلیون کمتر نیست، که از هر ناحیهای به آنجا وارد میشوند (11) تا عمق محبت و دوستی،و استحکام اعتقاد به پیشوای راستینشان امیرالمؤمنین، علیهالسلام، را نسبت به خویش تاکید کنند، و شرافت حضور نزد مقام مبارک وی را برای خود ثبت نمایند. آنها پراکنده نمیشوند تا ضریح مقدس را در بر گرفته و پیشوای خود را زیارت کنند، و بر او سلام داده، و چنانکه گویی آن حضرت در برابر آنها حاضر است به او تهنیت گویند (12) و زیارتی خوانند که از بعضی از ائمه اطهار وارد شده است که ضمن آن به موقعیت های ارزنده و سوابق عظیم حضرت در اسلام و جهاد و تلاش وی در تاسیس ارکان دین، و خدمتبه پیامبر در روز غدیر به عنوان خلیفه پیامبر، گواهی داده میشود. (13)
آری! این است برنامه شیعیان در هر سال، و پیوسته گویندگانشان در هر زمان و مکانی حدیث غدیر را به طور مسند یا مرسل و بصورت اجمال یا تفصیل بیان میکنند.
بررسی در مساله غدیر، ما را به این نتیجه میرساند که تنها شیعیان، روز غدیر را به عنوان عید تلقی نکرده اند - هرچند شیعیان بیشتر از دیگران به آن اهمیت میدهند - لکن مسلمانان غیر شیعه نیز آن را عید میگرفته اند.
علامه امینی در کتاب الغدیر (ج1، ص267) مینویسد بیرونی - که یکی از اهل تسنن است - روز غدیر را از روزهایی دانسته که:
اهل اسلام آن را یکی از اعیاد شمردهاند (14)
ابن طلحه شافعی در کتاب مطالب السئول (ص53) هنگامی که از عید غدیر سخن میگوید چنین تصریح میکند: امیرالمؤمنین روز غدیر خم را در ضمن اشعارش یاد کرده است و از آنجا که پیامبر اکرم، صلی الله علیه وآله، در روز غدیر این مقام بلند را از میان همه مردم به علی، علیهالسلام، داد، این روز به صورت یک عید بزرگ در آمد.
آنگاه شافعی در صفحه56 اضافه میکند که: لفظ «مولی» هر معنایی را در بر داشته باشد، از سوی پیامبر برای علی قرار داده شده، و این خود مقامی والا و منزلتی عظیم است که پیامبر آن را به علی، علیهالسلام، اختصاص داده استبدین جهت این روز، روز عید و روز سرور دوستان او است.
علامه امینی میگوید: این بیان شافعی دلالت دارد بر اینکه تمامی مسلمین این روز را عید میگیرند چه مسلمانانی که حضرت علی را خلیفه بلافصل پیامبر میدانند و چه مسلمانی که او را خلیفه چهارم به شمار میآورند، و خلاصه باید گفت، امت اسلامی در شرق و غرب، همگی در این عید با یکدیگر توافق دارند مخصوصا با توجه به اینکه مصریان و اهل مغرب و عراق در قرون گذشته به این روز توجه داشته و آن را روز نماز و دعا و خطبه و سرودن اشعار میدانسته اند.
_________________________
1. ر. ک: ابو سعید نیشابوری، شرف المصطفی.
2. برای توضیح بیشتر ر. ک: الامینی، عبدالحسین، الغدیر، ج 1، ص283.
3. روزی که قدرت به دست آن حضرت آمد.
4. و در حدیثشریف از حضرت رضا، علیهالسلام، روایتشده است که فرمود: «یک درهم را در این روز به برادران مؤمن بدهی برابر استبا هزار درهم که در اوقات دیگر بدهی» و در حدیث دیگر وارد شده است: «که برابر استبا صد هزار درهم در غیر این روز.»
5. الامینی، عبدالحسین، همان، ج3، ص 284;الطوسی، محمد بن الحسن، مصباح المجتهد، ص 524.
6. الموسویالعاملی، السید عبدالحسین شریف الدین، المراجعات، ص197.
7. الامینی، عبدالحسین، همان، ج 1، ص 285.
8. گویا که راوی پرسید: در کدام روز از روزهای هفته است؟
9. الکلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج 1، ص 204; الامینی، عبدالحسین، همان، ج 1، ص 285.
10. نص مذکور، در حدیثشریف وارد شده است.
11. و در حدیثشریف از حضرت امام رضا، علیهالسلام، روایتشده که فرمود: «هر کجا که باشی سعی کن که روز غدیر نزد قبر حضرت امیرالمؤمنین، علیهالسلام، حاضر شوی.
12. روشن است که امام مرده و زنده ندارد، و همیشه زنده است و آیه: ولا تحسبن الذین قتلوا فی سبیل الله امواتا بل احیاء ... و آیات دیگر بر این معنی دلالت دارند.
13. اگر فرصت تنگ نبود نمونهای از جملات این زیارت را برای شما نقل میکردم تا از لابلای آن لذت ایمان و شیرینی ولایت و سعادت روح و حرارت شوق را بچشد. زیارت مزبور در کتب ادعیه و زیارات نقل شده است.
14. بیرونی، ابوریحان،الاثار الباقیة، ص 334.
