چنان که پیشتر گذشت ، یکی از عوامل تثبیت حکومت ابوبکر ، مخالفت های فراگیری بود که از نواحی اطراف مدینه بر ضد حکومت وی صورت گرفت. آن شورش ها نیروهای داخلی را به وحدت نظر ناچار ساخت و همین امر قدرت دولت مرکزی را ریشه دار نمود.
رحلت پیامبرگرامی اسلام صلی الله علیه و آله جامعه اسلامی و خاندان رسالت را با بحران عجیبی روبه رو ساخت و هر لحظه بیم آن می رفت که برای عهده داری خلافت و فرمانروایی ،آتش جنگ داخلی میان مسلمانان شعله ور شود و سرانجام جامعه اسلامی به انحلال گراید و قبایل عرب تازه مسلمان ،به عصر جاهلیت و بت پرستی بازگردند.
با انتشار خبر در گذشت پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در میان قبایل تازه مسلمان ،گروهی از آنها به آیین نیاکان خود بازگشتند و پرچم ارتداد برافراشتند. از سویی ،مهاجران و انصار وحدت کلمه را از دست داده و مدعیان دروغگو در استان های نجد و یمامه به ادعای نبوت برخاسته بودند.پیشتر در خارج مدینه نیز چند نفر مانند مسیلمه ادعای پیامبری کرده بودند.او چهل هزار مرد جنگی گرد آورد تا با حمله به مدینه آن جا را با خاک یکسان کند. اگر لشکر وی به مدینه می رسید اول کسی را که می کشت از خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله بود و آن گاه آثار نبوت را نابود می کرد. زنی از بنی تیم به نام سجاح نیز با ادعای پیامبری ،عده ای را به دو خود جمع کرده بود و برخی مثل نعمان بن منذر مرتد شده ، ادعای پادشاهی می کردند.او در بحرین تاجگذاری کرده بود.همچنین لقیط بن مالک ذوالتاج در عمان شورش بر پا ساخته بود.
در آن اوضاع که عقیده اسلامی در دل ها رسوخ نکرده ، عادات و تقلیدهای جاهلی هنوز از مغزها بیرون نرفته بود ، هر نوع جنگ داخلی و دسته بندی گروهی ،مایه انحلال جامعه و موجب بازگشت بسیاری از مردم به بت پرستی و شرک می شد. چنین جنگ داخلی یا هر نوع خونریزی کوچک ، انفجارهایی در داخل و خارج مدینه پدید می آورد. این در حالی بود که قبایل عرب جاهلی به انتقام جویی و کینه توزی مشهور بودند.اگر در تاریخ عرب جاهلی می خوانیم که در پی حوادث کوچک ،همواره رویدادهای بزرگی به دنبال داشته است به همین سبب بود که آنان هیچ گاه از فکر انتقام بیرون نمی آمدند.(406)
در چنین موقعیت ، عثمان بن عفان نزد پسر عموی پیامبر ، علی بن ابی طالب علیه السلام رفت و گفت : وضع را می بینی !اگر بیعت نکنی اسلام با خطر جدی رو به روست. پس از این بود که وی برای حفظ اسلام بیعت کرد و ابوبکر توانست از مدینه به اطراف لشکر اعزام کند.(407)
علی بن ابی طالب علیه السلام خود در این باره می گوید :
به خدا سوگند ،من هرگز فکر نمی کردم که عرب ،خلافت را از خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله باز ستاند یا مرا از آن باز دارد. مرا به تعجب وا نداشت جز توجه مردم به دیگری که دست او را به عنوان بیعت ،می فشردند.از این رو ، من دست ،نگاه داشتم. دیدم گروهی از مردم از اسلام بازگشته اند و می خواهند آیین محمد صلی الله علیه و آله را محو کنند. ترسیدم که اگر به یاری اسلام و مسلمانان نشتابم رخنه و ویرانی یی در پیگر آن مشاهده کنم که مصیبت و اندوه آن بر من بالاتر و بزرگ تر از حکومت چند روزه ای است که به زودی مانند سراب یا ابر از میان می رود. پس به مقابله با این حوادث برخاستم و مسلمانان را یاری کردم ،تا باطل محو شد و آرامش به آغوش اسلام باز گشت. (408)
بدین ترتیب ،علی بن ابی طالب علیه السلام ، بر سر دو راهی احقاق حق خود و حفظ اصول و اساس اسلام ،موقعیت خویش را فراموش کرد و برای حفظ آیینی که پیامبر برای حفظ آن کوشیده بود ، سکوت اختیار کرد. (409)
زمانی که ابوسفیان او را به شورش فرا خواند علی بن ابی طالب علیه السلام به او فرمود : به خدا سوگند ،تو جز آشوب و فساد هدف دیگری ندارء تنها امروز نیست که می خواهی آتش فتنه بیفروزی بارها خواسته ای در اجتماع مسلمانان شر بیافرینی. مرا به کمک تو نیازی نیست.بنابراین ،علی علیه السلام از حق خود گذشت تا اسلام ، که با خون جگر و چکاچک شمشیر و همت بلند او در جهادها و پکارها پای گرفته است و از فرزند نزدش پرارج تر است ،تجزیه نشود.اندک زمانی پیشتر چون رسول گرامی صلی الله علیه و آله در آستانه رحلت تصمیم داشت امت را به پیروی علی علیه السلام وصیت کند ایشان را از آن وصیت بازداشتند و آن جناب به بهای دفاع از جانشین خود و به منظور جلوگیری از گمراهی امت ، ناگوارترین جسارت را به جان خرید و امروز زمان آن بود که علی بن ابی طالب علیه السلام با شکیبایی زنج آور ، از حاصل کوشش بیست و سه ساله پیامبر صلی الله علیه و آله محافظت کند.
علی بن ابی طالب علیه السلام تلاش های خود را به سویی سازمان می داد که خطری متوجه اساس اسلام نشود.مبادا حرکت های افراطی و به دور از اندیشه و تفکر ، وحدت جامعه نو پای اسلامی را فرو پاشد.بدین علت ،هرگاه بعضی از یاران او به تلاش ها و موضع گیری های خود در حمایت از او ،جنبه تخاصمی و افراطی می دادند، از شدت آن می کاست و خطر تجزیه وحدت اسلامی را بدآنها گوشزد می کرد.از این نظر باید وجود علی علیه السلام را برای حکومت خلفا غنیمت یاد کرد. (410)
امام بهتر از هر کس می دانست که بردباری در برابر فتنه ها ،اقدام آموخته با سنجش عوامل تأثیرگذار در فتنه ،و شناخت اوضاع و عرضه امور بر عقل و منطق و سپس پیگیری موضعی ،عاقلانه و با مصلحت است ،نه حرکتی عجولانه و بی نتیجه .آیا همین که کسی به حقانیت خویش یقین داشته باشد بایست به هر ترتیب قیام کند و حق خود را باز ستاند ؟!هرگز. با این همه ، شک نیست که آن چه علی بن ابی طالب علیه السلام را در چنان موقعیت قرار داد ، حمایت نکردن مردم بود.
همبستگی ظاهری مسلمانان ، میراث گرانقدر پیامبر صلی الله علیه و آله بود و علی بن ابی طالب علیه السلام روا نمی داشت کبا سازماندهی جناحی مستقل ، آن همبستگی ،گسسته و مصلحت مهم تر ،نادیده انگاشته شود و فسادی پدید آید. آنان با علی علیه السلام را به سامان دهی جناحی دیگر در برابر حکومت دعوت و تشویق می کردند مردانی آینده نگر و ژرف بین نبودند، هر چند برخی مانند ابن عباس منظوری خیر خواهانه داشتند.شک نبود که بانگ طرفداری از علی علیه السلام در آن زمان ، بر وسعت تفرقه می افزود و قدرت حکومت مرکزی را به نفع دشمنان کمین کرده خارجی ، سست می کرد.
با همه آن چه گذشت باید بدین نکته بسیار دقیق توجه افزون داشت که در حقیقت ، حق خواهی علی ،نبود که همبستگی مسلمانان را فرو می پاشید. سماجت مخالفان وی در تصاحب منصب خلافت بود که راه را بر این حق خواهی می بست و کار امت را به اختلاف می کشاند.این نکته از نگاه بسیاری از نویسندگان دور مانده است ، تا جایی که در نگاشته های خود چنین تحلیل می کنند که علی بن ابی طالب علیه السلام پیوسته در صدد بود با حکومت خلفا بستیزد ، ولی آنها وی را هشیار می ساختند که برای حفظ اسلام ،از دنبال کردن این تصمیم ، بازایستد.(411)
406) فروغ ولایت ،ص 153 و 162.
407) چنان که پس از این خواهیم گفت موضوع بیعت امام علی علیه السلام با ابوبکر ،از نظر شیعه قطعی نیست.
408) نهج البلاغه ،نامه 62. نامه به مردم مصر.
409) فروغ ولایت ، ص 165.
410) در ایام زمامداری علی علیه السلام فردی از حضرت پرسید : چرا امور کشور داری برای ابوبکر و عمر هموار بود ولی برای شما چنین نیست ؟ امام فرمود :زیرا ابوبکر و عمر بر افرادی نظیر من حکومت می کردند که جز حفظ کیان اسلام به چیزی نمی اندیشیدم ولی من بر افرادی نظیر تو حکومت می کنم. به همین علت همه چیز آشفته و مضطرب است.
411) مولف بامداد اسلام عبدالحسین زرین کوب در ص 71 کتابش می نویسد : در واقع این کودتا سقیفه اسلام را از...خطر جنگ داخلی نجات داد.این نکته را حتی در اولین روز بیعت با ابوبکر - که گویند علی با آن به مخالفت برخاست و حق خویش را بدو یادآور شد- خلیفه به صراحت گفت و تاکید کرد که برای احتراز از فتنه بود ه وی قبول خلافت کرد ، با آن که حق علی را می دانست. ظاهرا به همین سبب هم بود که علی و یارانش...سرانجا..به انتخابی که در سقیفه شد ، راضی شدند.
