یکی از امتیازات فوق العاده نهج البلاغه مساله جامعیت و تنوع عجیب و محتوای ژرف آن است و هر خواننده آگاهی در همان لحظات نخستین که با آن آشنا می شود نمی تواند باور کند که چگونه یک انسان بتواند این همه گفتار نغز و سخنان شیرین و حساب شده و دقیق در موضوعات کاملاً مختلف بلکه متضاد را گردآوری کند و مسلماً این کار از غیر شخصیتی همچون امیر المومنین علی بن ابی طالب علیه السلام که قلبش گنجینه اسرار الهی و روحش اقیانوس عظیم علم و دانش است، ساخته نیست همان کسی که می فرماید: علمنی رسول الله صلی الله علیه و آله الف باب من العلم و تشعب لی من کل باب الف باب .
رسول خدا صلی الله علیه و آله هزار باب علم به من آموخت که از هر یک از آن درها برایم هزار در دیگر گشوده می شود. (9)
در این بخش نیز به گواهی چند نفر از دانشمندان اشاره می کنیم:
1 - سید رضی قدس سره گردآورنده نهج البلاغه گاهی در لابه لای این کتاب شریف اشارات کوتاه و پر معنائی را در عظمت محتوای نهج البلاغه آورده است که بسیار قابل دقت و ملاحظه می باشد از آن جمله است:
پس از ذکر خطبه (21) - ... فان الغایه امامکم و ان وراه کم الساعه تحدوکم تخففوا تلحقوا فانما ینظر باولکم آخرکم ... رستاخیز در جلو شما است، و مرگ همچنان شما را می راند، سبکبار شوید، تا به قافله برسید و بدانید شما در انتظار بازماندگان نگهداشته شده اید - می گوید: این سخن اگر بعد از کلام خدا و کلام رسول الله صلی الله علیه و آله با هر سخن دیگری سنجیده شود از آن برتری خواهد داشت، و بر آن پیشی خواهد گرفت. (10)
2 - شارح معروف نهج البلاغه ابن ابی الحدید معتزلی در جلد 11 ص 153 می گوید : من بسیار در شگفتم از مردی که در میدان جنگ چنان خطبه می خواند که گواهی می دهد طبیعتی همچون شیران دارد، سپس در همان میدان هنگامی تصمیم بر موعظه و پند و اندرز می گیرد، چنان سخن می گوید، که گوئی طبیعتی همچون راهبانی دارد که لباس مخصوص رهبانی را بر تن کرده و در دیرها زندگی می کند، نه خون حیوانی را می ریزد، و حتی از گوشت هیچ حیوانی نمی خورد،، گاه در چهره بسطام بن قیس و عتیبه بن حارث و عامر بن الطفیل (سه قهرمان معروف میدان نبرد در زمان جاهلیت که به آنها مثل زده می شد) ظاهر می شود، و گاه در چهره سقراط حکیم و یوحنا و مسیح بن مریم، من سوگند می خورم به همان کسی که تمام امتها به او سوگند یاد می کنند، من این (خطبه الهاکم التکاثر) (11) را از پنجاه سال قبل تاکنون بیش از هزار بار خوانده ام، و هر زمان که آن را خوانده ام ترس و وحشت و بیداری عمیقی تمام وجود مرا در برگرفت و در قلب من اثر عمیقی گذاشت و لرزه بر اندامم انداخت. هر زمان در محتوای آن دقت کردم به یاد مردگان از خانواده و بستگان و دوستانم افتادم و چنان پنداشتم که من همان کسی هستم که امام در لابه لای این خطبه توصیف می کند.
چقدر واعظان و خطیبان و فصیحان در این زمینه سخن گفته اند و چقدر من در برابر سخنان آنها به طور مکرر قرار گرفته ام، اما در هیچ کدام از آنها تاثیری را که این کلام در دل و حاکم می گذارد، ندیده ام.
و همچنین در ج 16 صفحه 146 می گوید : سبحان الله! چه کسی این همه امتیازات گرانبها و ویژگیهای شریف و ارزشمند را به این مرد نمونه (علی علیه السلام) بخشیده؟ چگونه می شود یکی از فرزندان عرب مکه که تنها در آن محیط زیسته و با هیچ یک از فلاسفه همنشین نبوده، در دقایق علوم الهیه و حکمت متعالیه، از افلاطون و ارسطو آگاهتر باشد، کسی که با بزرگان عرفان و اخلاق هرگز معاشر نبوده، در این باب برتر از سقراط باشد، کسی که در میان شجاعان پرورش یافته (چون اهل مکه صاحبان تجارت بودند نه جنگجو) با این حال شجاعترین فردی باشد که قدم بر روی زمین نهاده است ... . (12)
9) کنز العمال، جلد 6، ص 392 و 405.
10) نهج البلاغه، خطبه 21، ص 42، چاپ دارالثقلین - قم
11) نهج البلاغه، حطبه 221، ص 35، چاپ دارالثقلین - قم.
12) 1 - برای اطلاع بیشتر مراجعه شود به :
کتاب کشکول، تالیف شیخ بهائی قدس سره (جلد 3، ص 397).
کتاب عبقریه الشریف الرضی تالیف دکتر زکی مبارک (جلد 1، ص 396).
کتاب العبقریات تالیف عباس محمود العاقد مصری (جلد 2، ص 138 و ص 144 و 145).
کتاب مصادر نهج البلاغه تالیف محمد امین نواری (جلد 1، ص 90).
کتاب اصول کافی تالیف ثقه الاسلام کلینی قدس سره (جلد 1، ص 136).
کتال البیان تالیف سید ابوالقاسم خوئی قدس سره (صفحه 90).
