قبلاً بیان شد که شایسته سالاری، معیار گزینش انبیا از سوی خدای تبارک وتعالی بوده است. بر همین اساس، انبیا نیز کارگزاران مختلف امور حکومتی را از شایستگان جامعه انتخاب می کردند. بدین ترتیب، در اعطای مناصب ومسؤولیت ها، هیچ معیاری به جز شایستگی وتوانایی، مورد نظر نبوده است. این معیار عقلانی می تواند موجب سعادت هر جامعه گردد؛ زیرا بهترین شیوه توزیع قدرت ومناسب ترین مانع از سوء استفاده از قدرت است وجامعه را از سقوط به ورطه انحطاط وهلاکت، حفظ می کند. در نهج البلاغه، درباره گزینش مدیران، وزیران، فرماندهان، قضات وکاتبان، ملاک هایی که همگی حاکی از اصل شایسته سالاری در حکومت امام علیه السّلام است، بیان شده که به اختصار، به آن ها می پردازیم:
1/2. معیار گزینش وزیران
انّ شرّ وزرائک من کان للاشرار قبلک وزیراً، ومن شرکهم فی الاثام فلا یکوننّ لک بطانة، فانّهم أعوان الائمة، واخوان الظّلمة، وأنت واجد منهم خیر الخلف...(594)
بدترین وزیران تو کسی است که پیش از تو، وزیر بدکاران بوده ودر گناهان آنان شرکت داشته است. پس مبادا چنین افرادی محرم راز تو باشند؛ زیرا آنان یاوران گناهکاران، ویاری دهندگان ستمکارانند. تو باید جانشینانی بهتر از آنان داشته باشی که: 1. قدرت فکری امثال آنان را داشته، اما گناهان وکردار زشت آنان را نداشته باشند؛ 2. کسانی که فرد ستمکاری را در ستمی یاری نکرده باشند؛ 3. وگناه کاری را در گناهی یاری نرسانده باشند.
حضرت علیه السّلام در ادامه همین کلام معیار انتخاب خواص را از میان یاران وکارگزاران، حق گویی صریح معرفی می کند.(595)
2/2. معیار گزینش قضات
ثمّ اختر للحکم بین النّاس أفضل رعیّتک فی نفسک ممّن لا تضیق به الامور، ولا تمحکه الخصوم ولا یتمادی فی الزّلّة، ولا یحصر من الفی ء الی الحقّ اذا عرفه....(596)
سپس از میان مردم، برترین فرد را برای قضاوت انتخاب کن: 1. کسانی که مراجعه فراوان، آنان را به ستوده نیاورد؛ 2. رفتار مخالفان با یکدیگر او را خشمناک نسازد؛ 3. بر اشتباهاتش پافشاری نکند؛ 4. بازگشت به حق، پس از آگاهی از اشتباه، برای او دشوار نباشد؛ 5. طمع را از دل ریشه کن کند؛ 6. در شناخت مطالب، با تحقیقی اندک رضایت دهد؛ 7. ودر شبهات، از همه با احتیاطتر عمل کند؛ 8. در یافتن دلیل، اصرار او از همه بیش تر باشد؛ 9. در مراجعه پیاپی شاکیان، از همه برنده تر باشد؛ 10. ستایش، او را فریب ندهد؛ 11. چرب زبانی، او را منحرف نسازد. وچنین کسانی بسیار اندکند.
3/2 معیار گزینش فرماندهان نظامی
فولّ من جنودک أنصحهم فی نفسک للَّه ولرسوله ولامامک وأتقاهم جیباً...(597)
شروطی که از این کلام حضرت علیه السّلام درباره انتخاب وگزینش فرماندهان، استفاده می شود، عبارتند از:
الف) خیرخواهی وخیر اندیشی (أنصحهم فی نفسک للَّه ولرسوله ولامامک).
ب) پاکدامنی (أنقاهم جیباً).
ج) بردباری وظرفیت (أفضلهم حلماً).
د) روحیه والای ترحم ورأفت بر ناتوانان ومقاومت وتأثیر ناپذیری از قوی ترها (ممّن یبطی عن الغضب ویستریح الی العذر، ویرأف بالضّعفاء وینبو علی الاقویاء).
ه) خشونت، او را به هیجان در نیاورد وناتوانی زمین گیرش نسازد (ممّن لا یثیره العنف ولا یقعد به الضّعف).
و) حیثیت وشرف وتربیت در خانواده های اصلح (ثمّ الصق بذوی الاحساب، وأهل البیوتات الصّالحة).
ز) حسن سابقه (والسّوابق الحسنة)
ح) داشتن شخصیت دلاور وبا عظمت (ثمّ أهل النّجدة والشّجاعة).
ط) سخاوت (والسّخاء والسّماحة).
4/2. معیار گزینش کاتبان
ثمّ انظر فی حال کتّابک، فولّ علی أمورک خیرهم، واخصص رسائلک الّتی تدخل فیها مکائدک وأسرارک بأجمعهم لوجوه صالح الاخلاق...(598)
الف) ممّن لا تبطره الکرامة، فیجتری بها علیک فی خلاف لک بحضرة ملاء.
کسی که گرامی داشتن، او را به سرکشی وتجاوز نکشاند، تا در حضور دیگران با تو مخالفت کند.
ب) ولا تقصر به الغفلة عن ایراد مکاتبات عمّا لک علیک واصدار جواباتها علی الصّواب عنک.
ودر رساندن نامه کارگزارانت به تو، ویا رساندن پاسخ های تو به آنان کوتاهی نکند.
ج) ولا تقصر... فیما یأخذ لک ویعطی منک.
ودر آن چه برای تو می ستاند یا از طرف تو به آنان تحویل می دهد، فراموش کار نباشد.
د) ولا یضعف عقداً عتقده لک، ولا یعجز عن اطلاق ما عقد علیک.
ودر تنظیم هیچ قرار دادی سستی نورزد، ودر بر هم زدن قرار دادی که به زیان تو است، کوتاهی نکند.
ه) ولا یجهل مبلغ قدر نفسه فی الامور، فانّ الجاهل بقدر نفسه یکون بقدر غیره أجهل.
ومنزلت وقدر خویش را بشناسد. همانا آن که از شناخت قدر خویش عاجز باشد، در شناخت قدر دیگران جاهل تر است.
اگر در این معیارهای گزینش، که تنها به بخشی از آن ها اشاره کردیم، دقت کنیم، به وضوح در می یابیم که معنای واقعی به کارگیری عدالت در توزیع مناسب جایگاه های قدرت، یعنی گذاردن هر چیز وهر کس در جایگاه متناسب وواقعی خود، در آن ها مشهود است وهیچ معیاری به جز شایستگی در جهاد مختلف ومتناسب با امور، در توزیع وتقسیم مسؤولیت در نظر امام علیه السّلام نبوده است.

نوشتن دیدگاه