امر پيامبر(صلى الله عليه وآله) به سجده بر خاك
دسته اى از روايات، بر اين نكته دلالت دارند كه پيامبر گرامى(صلى الله عليه وآله)مسلمانان را به سجده بر خاك، فرمان مى داد. در اين جا نمونه هايى از احاديث در اين زمينه را يادآور مى شويم:
1. امّ سلمه، همسر پيامبر(صلى الله عليه وآله)، از آن حضرت حكايت مى كند كه فرمود:
«رخسار خود را براى خدا، بر خاك بگذار».[1]
2. عبدالرزّاق در كتاب «المصنّف» از خالد جهمى، چنين نقل مى كند:
«پيامبر گرامى(صلى الله عليه وآله) مشاهده فرمود كه «صُهيب» به هنگام سجود، از خاك پرهيز مى كند، بنابراين، به وى فرمود: اى صهيب، صورت خود را بر خاك بگذار».[2]
3. در كتاب «ارشاد السارى» چنين مى خوانيم:
«پيامبر گرامى به معاذ فرمود: صورت خود را بر خاك بگذار».[3]
4. در كتاب هاى كنزالعمال، الاصابة وأسد الغابة، چنين روايت شده است:
«پيامبر(صلى الله عليه وآله)(به شخصى به نام رباح) فرمود: اى رباح، پيشانى بر خاك بگذار».[4]
نظير اين روايات، در بسيارى از جوامع روايى اسلامى اعم از اهل تسنّن و اهل تشيّع آمده است.
از واژه «ترّب» در سخن پيامبر(صلى الله عليه وآله) دو نكته روشن مى گردد:
ـ يكى آن كه بايد انسان به هنگام سجود، پيشانى خود را بر روى «تراب» يعنى خاك، بگذارد، ديگر آن كه اين رفتار، به دليل امر به آن، فرمانى لازم الاجراء مى باشد، زيرا كلمه «ترب» از مادّه هم خانواده تراب به معناى خاك گرفته شده و به صورت صيغه امر، بيان گرديده است.
روشن است كه فلسفه ترجيح سجده بر خاك، آن است كه اين رفتار، مظهر تواضع و خشوع در برابر آفريدگار جهان است و آدمى را از دوام تكبّر و خودپسندى، مى رهاند.
از اين رو، پيامبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله) مى فرمايد:
«هرگاه يكى از شما نماز گزارد، بايد پيشانى و دماغ خود را بر زمين نهد تا خضوع و تذلّل وى آشكار گردد».[5]
امر پيامبر به برداشتن دستار از پيشانى، روشنگر روش سجده است
از جمله دلايل لزوم سجده بر زمين، دستور پيامبر گرامى(صلى الله عليه وآله)، مبنى بر كنار زدن گوشه دستار از پيشانى به هنگام سجود مى باشد.
محدثان اسلامى، روايات فراوانى را آورده اند حاكى از آن كه رسول خدا(صلى الله عليه وآله)، كسانى را كه در سجده قسمتى از عمامه خود را بين پيشانى خويش و سطح زمين قرار مى دادند، نهى نموده است.
در اين جا، نمونه هايى از احاديث ياد شده را از نظر شما مى گذرانيم:
1. صالح سبائى مى گويد:
«پيامبر گرامى، شخصى را در كنار خود در حال سجده مشاهده فرمود در حالى كه بر پيشانى خود دستار بسته بود، پيامبر(صلى الله عليه وآله)، عمامه را از پيشانى وى كنار زد».[6]
2. عياض بن عبدالله قرشى مى گويد:
«رسول خدا، مردى را در حال سجده مشاهده فرمود كه بر گوشه عمامه خود سجده مى نمود، به وى اشاره كرد كه دستار خود را بردار، و به پيشانى او اشاره فرمود».[7]
3. در كنزالعمال و سنن بيهقى، از اميرمؤمنان على(عليه السلام) چنين روايت مى كنند:
«هرگاه يكى از شما نماز بگزارد، بايد عمامه را از صورت خويش، كنار زند».[8]
4. در بحارالأنوار، به نقل از«دعائم الاسلام» چنين مى نگارد:
«از پيامبر(صلى الله عليه وآله) روايت شده است كه از سجده نمودن نمازگزار بر لباس، آستين و يا گوشه دستار خود، نهى فرمود».[9]
از اين روايات نيز به روشنى معلوم مى گردد كه لزوم سجده بر زمين در زمان پيامبر گرامى(صلى الله عليه وآله)، امرى مسلّم بوده است، تا جايى كه اگر يكى از مسلمانان، گوشه دستار خود را روى زمين قرار مى داد تا پيشانى خود را بر زمين نگذارد، مورد نهى رسول خدا(صلى الله عليه وآله) قرار مى گرفت. در حالى كه اگر سجده نمودن بر همه اشياء، حتى پوشيدنى هايى مانند دستار جايز بود، هرگز پيامبر گرامى(صلى الله عليه وآله) از آن ممانعت به عمل نمى آورد.
سيره پيامبر(صلى الله عليه وآله) بيانگر روش سجده است
همه مسلمانان بر آنند كه بايد پيامبر گرامى، اسوه و الگوى مسلمانان جهان باشد و روش عملى آن حضرت، بسان چراغى فروزان، طريق رفتار مسلمانان را در همه ابعاد زندگى، روشن سازد. قرآن كريم در اين زمينه، چنين مى فرمايد:
(لَقَدْ كانَ لَكُمْ فِى رَسُولِ اللهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ كانَ يَرْجُوا اللهَ وَالْيَوْمَ الآخِرَ وَذَكَرَ اللهَ كَثِيراً).[10]
«همانا، پيامبر خدا براى شما اسوه و الگويى نيكو است، براى كسانى كه به خداوند و روز رستاخيز، اميدوارند و خدا را بسيار ياد مى كنند».
از اين رو، در مسأله سجده نيز، پيش از هر چيز بايد به رفتار رسول خدا(صلى الله عليه وآله) تأسّى و پيروى نماييم و سيره آن حضرت را سرمشق خود بدانيم.
اكنون در پرتو روايات اسلامى ـ بويژه احاديث كتب اهل سنّت ـ روش عملى رسول خدا را مورد بررسى قرار مى دهيم:
از لابلاى روايات فراوانى كه در اين زمينه رسيده است، استفاده مى گردد كه پيامبر گرامى(صلى الله عليه وآله)، بر زمين و بر اشياء ساخته شده از برخى گياهان مانند حصير، سجده مى نموده اند. و اين طريق، همان راهى است كه شيعه به پيروى از رسول خدا(صلى الله عليه وآله)مى پيمايد. بنابراين، سزاوار است روايات ياد شده را در دو بخش ذيل تدوين نماييم:
1. احاديثى كه پيرامون سجده نمودن پيامبر بر زمين (اعم از خاك، سنگ و غيره) وارد شده است.
2. رواياتى كه حاكى از سجده كردن آن حضرت بر اجزاء برخى گياهان چون حصير مى باشد.
دسته اوّل
از ميان اين دسته از روايات، نمونه هايى را به عنوان مثال، از نظر شما مى گذرانيم:
1. وائل بن حَجَر مى گويد:
«آنگاه كه پيامبر سجده مى نمود، پيشانى و بينى خود را بر زمين مى نهاد».[11]
2. ابن عباس مى گويد:
«پيامبر گرامى(صلى الله عليه وآله)، بر سنگ سجده نمود».[12]
3. از عايشه چنين روايت شده است:
«هرگز نديدم پيامبر گرامى(صلى الله عليه وآله)(به هنگام سجده) پيشانى خود را با چيزى محافظت كند(بپوشاند)».[13]
سخن ياد شده حاكى از آن است كه رسول خدا(صلى الله عليه وآله)، (به گواهى همسر آن حضرت)همواره بر زمين سجده مى نموده و از هر گونه عايقى كه بين پيشانى ايشان و زمين فاصله شود، خوددارى و اجتناب مى فرموده اند.
4. احمد بن شعيب نسائى در سنن خود، از ابوسعيد خدرى كه از صحابه پيامبر است، چنين حكايت مى كند:
«با دو چشم خويش، اثر آب و گل را بر پيشانى و بينى رسول خدا(صلى الله عليه وآله)مشاهده كردم».[14]
از اين حديث و امثال آن، به روشنى معلوم مى گردد كه پيامبر گرامى(صلى الله عليه وآله) حتى در حال بارش باران نيز، ترجيح مى دادند بر زمين سجده نمايند به طورى كه اثر آب و گل بر پيشانى مبارك ايشان نقش مى بسته است، حديث ياد شده در زير، بر اين نكته دلالت دارد.
5. در مجمع الزوائد از ابوهريره، چنين نقل شده است:
«پيامبر گرامى(صلى الله عليه وآله) در يك روز بارانى سجده نمود، به طورى كه اثر آن را در پيشانى و طرف بينى وى مشاهده كردم».[15]
از سوى ديگر، رواياتى وجود دارد مبنى بر اين كه در حالت اضطرارى مانند سرماى شديد و يا بارش باران، رسول خدا(صلى الله عليه وآله) عبا و يا لباس خويش را فقط بين دست ها و پاهاى خويش و زمين قرار مى دادند.
از ظاهر اين احاديث چنين استفاده مى شود كه آن حضرت، حتى در حالات اضطرارى مثل باران و سرماى شديد، پارچه اى را به عنوان عايق رطوبت و سردى زياد، بين پيشانى و زمين قرار نمى دادند، چرا كه در احاديث مذكور، اشاره اى به قرار دادن لباس بين پيشانى و سطح زمين توسط آن حضرت به چشم نمى خورد. اينك نمونه هايى از احاديث ياد شده:
6. ابن عباس مى گويد:
«رسول خدا(صلى الله عليه وآله) را مشاهده كردم كه در ردايى سفيد و در صبحگاهى سرد، نماز مى خواند در حالى كه سرماى زمين را به وسيله رداى خويش از دست و پاى خود، دور مى نمود».[16]
7. در جاى ديگر مى گويد:
«پيامبر را در روزى بارانى (در حال نماز) ديدم، در حالى كه به هنگام سجده، به وسيله عباى خويش، از گِل پرهيز مى نمود، به اين صورت كه عباى خود را بين دو دست خود و زمين قرار مى داد».[17]
8. ابن ماجه در سنن خود، از عبدالله بن عبدالرحمن، چنين حكايت مى نمايد:
«پيامبر(صلى الله عليه وآله)به جانب ما آمد و با ما در مسجد «بنى عبدالأشهل» نماز گزارد، او را مشاهده كردم در حالى كه به هنگام سجده، دو دست خود را بر لباس خويش مى نهاد».[18]
9. همچنين با چند واسطه، از ثابت بن صامت چنين روايت مى كند:
«پيامبر گرامى(صلى الله عليه وآله) در (مسجد) بنى عبدالأشهل نماز گزارد در حالى كه ردايى پوشيده بود و دو دست خويش را (به هنگام سجده) بر آن مى نهاد، و به اين طريق، خود را از سردى سنگ ريزه ها، در امان نگاه مى داشت».[19]
دسته دوم
دسته ديگرى از احاديث اسلامى، حاكى از آن است كه پيامبر گرامى(صلى الله عليه وآله) بر برخى از اجزاء گياهان مانند حصير، سجده مى نموده است. اين گونه روايات را محدثان هر دو گروه شيعه و سنى در كتب روايى خود آورده اند كه در اين جا نمونه هايى از آن را (بويژه از جوامع روايى اهل سنت)، از نظر شما مى گذرانيم:
1. ابوسعيد مى گويد:
«به محضر پيامبر(صلى الله عليه وآله) وارد شدم در حالى كه بر حصيرى نماز مى گزارد».[20]
2. انس بن مالك و ابن عباس و برخى از همسران پيامبر(صلى الله عليه وآله)مانند عايشه و امّ سلمه و ميمونه، چنين روايت كرده اند:
«پيامبر(صلى الله عليه وآله)، بر خمره (كه نوعى حصير بود و از ليف درخت خرما ساخته مى شده)، سجده مى نمود».
3. از ابوسعيد خدرى عبارت ذيل نيز، نقل شده است:
«او(پيامبر) را ديدم كه بر حصر نماز مى خواند و بر آن سجده مى كند».[21]
4. در «فتح البارى» از عايشه، همسر پيامبر، چنين نقل مى كند:
«رسول خدا(صلى الله عليه وآله) حصيرى داشت كه آن را مى گستراند و بر آن، نماز مى گزارد».[22]
5. در بحارالأنوار، از على بن ابى طالب(عليه السلام)، چنين روايت مى نمايد:
«پيامبر گرامى(صلى الله عليه وآله)، بر حصيرى نماز گزارد».[23]
6. انس مى گويد:
«رسول خدا(صلى الله عليه وآله) بر «خمره» نماز مى گزارد و بر آن، سجده مى نمود».[24]
7. در صحيح مسلم و كتب ديگر از «انس»، چنين روايت شده است:
«پيامبر گرامى(صلى الله عليه وآله)، خوشخوترين مردم بود، چه بسا وقت نماز فرا مى رسيد و او در خانه ما بسر مى برد، پس فرمان مى داد تا فرشى را كه زير پاى وى بود جاروب كنند و آب زنند، آنگاه ما به امامت آن حضرت، نماز مى گزارديم و فرش آنان، از شاخه هاى خرما ساخته شده بود».[25]
8. مسلم بن حجاج و احمد بن حنبل و ابوعبدالله بخارى و ديگران، چنين حكايت مى كنند:
«انس بن مالك مى گويد: حصيرى را كه به علّت فرتوت بودن، سياه گرديده بود آماده ساختم و آب زدم، آن گاه رسول خدا(صلى الله عليه وآله) بر آن ايستاد... و نماز گزارد».[26]
9. مسلم بن حجاج در صحيح خود، چنين روايت مى كند:
«ابوسعيد خدرى مى گويد: بر رسول خدا وارد شدم و ديدم بر حصيرى نماز
مى گزارد و بر آن، سجده مى كند».[27]
10. انس بن مالك مى گويد:
«پيامبر گرامى(صلى الله عليه وآله) گاهى به ديدن ام سليم مى آمد و هنگام نماز فرا مى رسيد، پس بر فرش ما كه حصيرى بود و به آن آب زده مى شد، نماز مى گزارد».[28]
[1] «ترّب وجهك لله» ـ كنزالعمال، ج7، طبع حلب، ص 465، كتاب الصلاة.
[2] «رآى النبى(صلى الله عليه وآله) صهيباً يسجد كانّه يتقى التراب فقال له النبى: ترّب وجهك يا صهيب»، المصنّف، ج1، ص 392.
[3] «قال(صلى الله عليه وآله) لمعاذ: عفّر وجهك فى التراب». ارشاد السارى، ج1، ص 405
[4] «قال النبى(صلى الله عليه وآله): يا رباح ترّب». كنزالعمال، ج4، ص 99/212 و در طبع ديگر، ج7، ص 324. والاصابة، ج1، ص 502، شماره 2562، واسدالغابة، ج2، ص 161.
[5] «إذا صلّى أحدكم فليلزم جبهته وأنفه الأرض حتّى تخرج منه الرغم» أى يظهر ذلّه وخضوعه». النهاية(ابن اثير)، ج2، مادّه «رغم».
[6] سنن بيهقى، ج2، ص 105:«انّ رسول الله(صلى الله عليه وآله) رآى رجلاً يسجد بجنبه وقد اعتمّ على جبهته، فحسر رسول الله(صلى الله عليه وآله) عن جبهته».
[7] سنن بيهقى، ج2، ص 105:«رآى رسول الله(صلى الله عليه وآله) رجلاً يسجد على كور عمامته فأومأ بيده: ارفع عمامتك وأوما إلى جبهته».
[8] كنزالعمال، ج4، ص 212 و در طبع ديگر آن، ج8، ص 86 و سنن بيهقى، ج2، ص 105:«إذا كان أحدكم يصلّى فليحسر العمامة عن وجهه».
[9] بحارالأنوار، ج85، ص 156: «عن النبى(صلى الله عليه وآله) أنّه نهى أن يسجد المصلّى على ثوبه أو على كمّه أو على كور عمامته».
[10] سوره احزاب، آيه21.
[11] احكام القرآن (جصّاص حنفى)، ح3، ص 209، طبع بيروت:«رأيت النبى(صلى الله عليه وآله) إذا سجد وضع جبهته وأنفه على الأرض».
[12] سنن بيهقى، ج2، ص 102: «انّ النبىّ(صلى الله عليه وآله) سجد على الحجر».
[13] المصنف، ج1، ص 397 و كنزالعمال، ج4، ص 212 و در طبع ديگر، ج8، ص 85:«ما رأيت رسول الله(صلى الله عليه وآله) متقياً وجهه بشىء» تعنى فى السجود.
[14] سنن نسائى، ج2، ص 208، السجود على الجبين:«بصرت عيناى رسول الله(صلى الله عليه وآله)على جبينه وأنفه أثر الماء والطين». قريب به اين مضمون در بسيارى از كتب حديث مانند صحيح بخارى، سنن بيهقى، سنن ابى داود و غيره آمده است.
[15] مجمع الزوائد، ج2، ص 126:«سجد رسول الله(صلى الله عليه وآله) فى يوم مطير حتى انّى لانظر إلى أثر ذلك فى جبهته وارنبته».
[16] سنن بيهقى، ج2، ص 106: «رأيت رسول الله(صلى الله عليه وآله) يصلّى فى كساء أبيض فى غداة باردة يتقى بالكساء برد الأرض بيده ورجله».
[17] سيرتنا وسنّتنا، ص 132، به نقل از احمد بن حنبل:«لقد رأيت رسول الله(صلى الله عليه وآله) فى يوم مطير وهو يتقى الطين إذا سجد بكساء عليه يجعله دون يديه إلى الأرض إذا سجد».
[18] سنن ابن ماجه، ج1، باب السجود على الثياب فى الحرّ والبرد، ص328: «جاءنا النبى(صلى الله عليه وآله) فصلّى بنا فى مسجد بنى عبدالأشهل، فرأيته واضعاً يديه على ثوبه إذا سجد».
[19] سنن ابن ماجه، ج1، ص 328:«انّ رسول الله(صلى الله عليه وآله) صلّى فى بنى عبدالأشهل وعليه كساء متلفّف به، يضع يديه عليه يقيه برد الحصى».
[20] سنن بيهقى، ج2، ص 421، كتاب الصلاة، باب الصلاة على الحصير:«دخلت على رسول الله(صلى الله عليه وآله) وهو يصلّى على حصير».
[21] سيرتنا وسنتنا، ص 130 به نقل از صحيح مسلم:«...فرأيته يصلّى على حصير يسجد عليه».
[22] فتح البارى، ج1، ص 413: «انّ النبى(صلى الله عليه وآله) كان له حصير يبسطه ويصلّى عليه».
[23] بحارالأنوار، ج85، ص 157:«انّ رسول الله(صلى الله عليه وآله) صلّى على حصير».
[24] معجم اوسط و صغير طبرانى:«كان رسول الله(صلى الله عليه وآله) يصلّى على الخمرة ويسجد عليها».
[25] صحيح مسلم، ج1، ص 457 و سنن بيهقى، ج2، ص 436 و مسند احمد، ج3، ص 212 و غيره:«كان رسول الله(صلى الله عليه وآله) أحسن الناس خلقاً فربّما تحضر الصلاة وهو فى بيننا فيأمر بالبساط الذى تحته فيكنس ثمّ ينضح ثم يؤم رسول الله(صلى الله عليه وآله) وتقوم خلفه فيصلّى بنا وكان بساطهم من جريد النخل».
[26] صحيح مسلم، ج1، ص 457 و صحيح بخارى، ج1، ص 107ـ 218 و مسند احمد، ج3، ص 130 و غيره:«قال انس بن مالك: فقمت إلى حصير لنا قد اسود من طول ما ليس فتضحته بماء فقام عليه رسول الله(صلى الله عليه وآله)... فصلّى لنا».
[27] صحيح مسلم، ج1، ص 458:«عن أبى سعيد الخدرى: انّه دخل على رسول الله(صلى الله عليه وآله)فوجده يصلّى على حصير يسجد عليه.
[28] طبقات كبرى، ج8، ص 312 و سنن ابى داود، ج1، ص 177:«وعن انس بن مالك قال: كان النبى(صلى الله عليه وآله) يزور أمّ سليم احياناً فتدركه الصلاة فيصلّى على بساط لنا وهو حصير ينضحه بالماء.
